Morgunblaðið - 09.03.2002, Blaðsíða 38

UMRÆÐAN
38 LAUGARDAGUR 9. MARS 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Í
liðinni viku fjallaði sjón-
varpsfréttamaðurinn Óm-
ar Ragnarsson um land-
spjöll sem unnin höfðu
verið í Landmannalaug-
um. Hann hafði verið þar á ferð og
við skoðun á svæðinu varð hann
var við að ökumaður jeppa hafði
um síðustu helgi keyrt frá skál-
anum og að laugunum. Jeppinn
hafði skilið eftir sig djúp hjólför í
snjónum og viðkvæmri mýrinni
sem liggur þar undir. Þá hafði ver-
ið farið með hóp hesta yfir mýrina
og mátti sjá djúp hófaför í mjúku
mýrlendinu. Í lok fréttarinnar
sagði Ómar svo frá því að vegna
samdráttar yrði ekki landvörður
starfandi í
Land-
mannalaug-
um á kom-
andi sumri
eins og verið
hefði und-
anfarin sumur. Árni Bragason, for-
stjóri Náttúruverndar ríkisins,
staðfesti þetta í fréttinni og sagðist
vona að unnt væri að hafa samstarf
um landvörslu við Ferðafélag Ís-
lands sem sér um skálavörslu í
Landmannalaugum.
Þessi frétt vekur óneitanlega at-
hygli allra sem unna hálendi Ís-
lands og þeim náttúruperlum sem
þar eru. Ferðamönnum sem fara
um hálendið fjölgar sífellt. Að-
gengi verður betra með hverju
árinu og sífellt fleiri Íslendingar og
erlendir ferðamenn eiga mögu-
leika á að heimsækja staði eins og
Landmannalaugar.
Laugarnar eru án efa einn vin-
sælasti viðkomustaður á hálend-
inu. Þær eru í hæfilegri fjarlægð
frá höfuðborgarsvæðinu og auð-
velt að fara þangað í helgarferð til
að njóta ótrúlegrar náttúrufeg-
urðar svæðisins. Það er vissulega
jákvætt að sífellt fleiri verði sér
meðvitandi um verðmætin sem við
eigum á hálendinu en fjöldi ferða-
manna sem þangað sækja vekur
einnig blendnar tilfinningar.
Blendnar tilfinningar vegna þess
hve lítið má út af bregða til þess að
þær verði fyrir skemmdum sem
ekki er hægt að bæta fyrir nema í
sumum tilvikum, á mjög löngum
tíma.
Umgengni og aðgangur að nátt-
úruperlum hérlendis hefur verið
fremur frjáls, a.m.k. í samanburði
við umgengni á svipuðum svæðum
í öðrum löndum. Mjög lítið hefur
verið gert af því að girða svæði af
hérlendis og umferð utan göngu-
stíga er víða frjáls. Með þessu
frjálsræði sýna íslensk yfirvöld að
þau bera traust til ferðamanna.
Víða erlendis má sjá að slíkt traust
er ekki ríkjandi. Ísland hefur á til-
tölulega skömmum tíma orðið vin-
sælt meðal erlendra ferðamanna
og hefur þeim fjölgað verulega.
Víða erlendis er því byggt á meiri
og lengri reynslu af umgengni
ferðamanna og til er orðin þekking
á því hvernig best er að stjórna
umgengni og aðgangi að við-
kvæmum svæðum. Hér á landi
höfum við reyndar séð viðeigandi
ráðstafanir gerðar á viðkvæmum
og fjölsóttum svæðum, eins og til
dæmis við bæði Gullfoss og Geysi.
Þótt það sé ákaflega rómantískt og
vinsælt að njóta náttúrunnar án
girðinga og göngustíga er ljóst að
slíkt er ekki hægt lengur á jafn-
vinsælum stöðum og áðurnefnd-
um. Af þessu er ljóst að hérlendis
þarf að huga að því hvað eigi að
gera til að vernda náttúruna og
hvort leyfa eigi áfram frjálsa um-
ferð ferðamanna um vinsæl svæði,
eða takmarka hana með ein-
hverjum hætti.
Náttúruvernd ríkisins hefur
umsjón og eftirlit með flestum
náttúruperlum á hálendi Íslands.
Stofnunin hefur lengi haft úr afar
litlu fé að moða til þess að standa
straum af umsjón og eftirliti með
íslenskum náttúruperlum, og
rekstri þjónustu fyrir ferðamenn.
Nú er svo komið, vegna hinnar
miklu aukningar á ferðafólki, að
ekki er lengur hægt að láta slíkan
fjárskort viðgangast þar sem hann
kemur fyrst og síðast niður á nátt-
úrunni sjálfri, eins og dæmið úr
Landmannalaugum um síðustu
helgi sýnir glöggt. Lágmarks-
aðstaða verður að vera fyrir hendi
fyrir ferðafólk sem sækir Land-
mannalaugar, Skaftafell, Jökuls-
árgljúfur og fleiri staði heim. Lág-
marksviðhaldi og eftirliti verður að
sinna, svo koma megi í veg fyrir
náttúruspjöll. Starfsmenn Nátt-
úruverndar ríkisins hafa löngum
verið fáliðaðir og haft lítið fé handa
á milli til að standa að merkingum,
fræðslu og annarri nauðsynlegri
starfsemi. Nú virðist sem geta
þeirra til að sinna hlutverki sínu
minnki enn, vegna síaukinnar um-
ferðar um svæðin sem þeir gæta
og samdráttar í úthlutun fjármuna
til slíkra verkefna.
Siv Friðleifsdóttir umhverf-
isráðherra hefur hreyft þeirri hug-
mynd að taka upp þjónustugjöld á
þeim svæðum þar sem mikill fjöldi
fer um, til þess að geta sinnt betur
rekstri slíkra svæða. Á meðan ekki
er vilji innan ríkisstjórnarinnar til
þess að veita meira fé í nátt-
úruvernd en nú er gert, svo hægt
verði að reka vinsælustu ferða-
mannasvæðin með sóma og án
þess að umgengnin komi niður á
náttúrunni, er ekki annað hægt en
að taka upp þjónustugjöld. Þau
spjöll sem stöðugur ágangur ferða-
manna getur valdið á hálendinu
verða ekki aftur tekin.
Þjónustugjöld – lág upphæð
sem greidd er fyrir aðgang að
þjóðgörðum, minjum og ýmiss
konar náttúruperlum – eru inn-
heimt víða um heim. Ferðamenn
sýna álagningu þessara gjalda oft-
ast mikinn skilning og þau hafa
ekki fæliáhrif nema þau séu þeim
mun hærri. Það er ekkert óeðlilegt
við að þeir sem vilja njóta ákveð-
inna svæða greiði fyrir það smá-
vægilegt gjald. Þjónustugjöldum
fylgja vissulega ýmis vandkvæði
sem ekki gefst ráðrúm til að fara
út í hér, en með hagsmuni náttúr-
unnar í huga hljóta allir að sjá að
nauðsynlegt er að grípa til aðgerða
til varnar náttúrunni áður en það
verður of seint. Landverðir eiga
ærin verkefni fyrir höndum nú á
komandi sumri. Vonandi eykst
skilningur á störfum þeirra svo
hindra megi að náttúruspjöll, líkt
og framin voru í Landmannalaug-
um um síðustu helgi, eigi sér stað.
Náttúru-
spjöll og nið-
urskurður
„Hérlendis þarf að huga að því hvað
eigi að gera til að vernda náttúruna og
hvort leyfa eigi áfram frjálsa umferð
ferðamanna um vinsæl svæði.“
VIÐHORF
Eftir Rögnu
Söru Jónsdóttur
rsj@mbl.is
NÚ er nýlega komin
fram byggðaáætlun sem
sýnir í hnotskurn hvern-
ig þau mál munu skipast
á næstu árum ef ekkert
annað kemur til. Betri
menntun, fjarvinnsla,
umsóknir um styrki t.d.
frá ESB, flutningur
stofnana út á land,
pylsu- og hamborgara-
sala á Blönduósi – þetta
eru helsu ráðin! Á Aust-
urlandi lifa menn í von-
inni um virkjun og álver
og láir þeim það enginn
– það er erfitt að lifa af
pylsusölu þar!
Það má hins vegar
skoða stóriðjuna svolítið nánar. Þjóð-
in á tvennt sem hægt er að flytja út,
fisk og rafmagn eða afurðir unnar
með rafmagni. Álver við Reyðarfjörð
mun taka 5.500 GWh/ári og veita um
1.000 manns atvinnu. Álver verður í
aðalatriðum í eigu útlendinga sem
selja verksmiðjunni tæki og hráefni
og kaupa hina hálfunnu vöru til full-
vinnslu í eigin verksmiðjum erlendis.
Rafmagnsverð er óþekkt en er senni-
lega 1–2 kr./kWh. Við vitum því ekk-
ert hvað við höfum út úr þessu dæmi
en ljóst að hinir erlendu eigendur
ráða miklu um afkomuna og hagnað-
urinn er að mestu þeirra. Ljóst er þó
að við notum um 5,5 GWh á hvert árs-
verk sem skapast.
Á Sauðárkróki er lítil steinullar-
verksmiðja sem framleiðir aðallega
fyrir innanlandsmarkað (sérvöru fyr-
ir útflutning). Hjá henni starfa 43
menn og hún notar rúmlega 20 GWh
rafmagns árlega en hún greiðir 3–4
kr. fyrir hverja kWh. Þarna er sem
sagt notað um 0,5 GWh á hvert árs-
verk. Samkvæmt upplýsingum Mbl.
hefur arður af hlutafé verksmiðjunn-
ar verið 15–30 % og staða hennar var
það góð að hún gat fjármagnað
stækkun og endurbætur sem lokið
var við á þessum vetri og kostuðu um
170 millj. kr. algerlega
án lántöku. Má í þessu
sambandi benda á að
flutningskostnaður á
steinullinni á aðalmark-
aðssvæðið, Reykjavík
er um 25% af steinull-
arverðinu. Steinullar-
verksmiðjan er í meiri-
hlutaeigu ríkisins og
sveitarfél. Skagafjarð-
ar og þess vegna var
hún staðsett í Skaga-
firði. Nú stendur fyrir
dyrum að selja hluta-
bréf ríkis og sveitarfé-
lags til einkaaðila – og
hvers halda menn að þá
megi vænta? Dettur
nokkrum í hug að til greina komi að
kaupendurnir, BYKO/Húsasmiðjan,
vilji flytja verksmiðjuna nær mark-
aðnum? Jú, reyndar, okkur dettur
slíkt í hug sumum! Og í framhjáhlaupi
– hvernig kaupir maður skuldlaust
fyrirtæki? Maður lætur það einfald-
lega skrifa ávísun fyrir kaupverðinu
eins og Óli í Olís gerði hér um árið!
Einfalt en árangursríkt. Þetta gætu
núverandi eigendur einnig gert – tek-
ið fé út úr rekstrinum og átt verk-
smiðjuna áfram!
Svo ég komi mér að efninu – hvað
með að ríki og sveitarfélög (og t.d. líf-
eyrissjóðir) sameinist um að koma
upp stóriðju í steinullarframleiðslu
fyrir erlendan markað? Ef litið er á
orku álvers á Reyðarfirði þá mundi
hún veita 10–11 þús. manns vinnu í
steinullarverksmiðjum í stað þeirra
1.000 sem álverið skaffar. Þar við
bætast allir þeir sem mundu fá vinnu
við markaðssetningu og sölu erlendis
og flutninga á vörunni. Sjálfsagt feng-
ist mest arðsemi með að byggja eina
stóra verksmiðju en frá byggðasjón-
armiði væri eðlilegt að byggja nokkr-
ar minni verksmiðjur, t.d. á Blöndu-
ósi, Akureyri, Húsavík, og hentugum
stað á Austfjörðum. Þetta mætti og
yrði að gera undir einum hatti og í
áföngum, eftir því sem markaður og
fjárhagur gæfi tilefni til á 10–30 ár-
um. Verði álver byggð eða stækkuð er
sú orka glötuð og skilar aðeins einu
ársverki á hverjar 5–6 GWh.
Úrtölumenn segja að það sé von-
laust að keppa við erlenda framleiðslu
á steinull en horft til framtíðar verður
sífellt erfiðara fyrir erlendar verk-
smiðjur að uppfylla mengunarstaðla –
kol og kjarnorka eru ekki vel séðir
orkugjafar. Við höfum (enn) hreina
orku sem selja mætti á stóriðjuverði
og flutningskostnaður á miklu magni
á að geta verið sæmilega hagkvæmur!
Þá höfum við kunnáttuna í fram-
leiðslu steinullarinnar. Að því er
markaðsmálum viðkemur má vísa til
hvernig staðið er að sölu fisks hjá SÍF
– af því má efalítið margt læra.
Sveitarstjórnarmenn og stjórn-
völd! Ef þið viljið gera eitthvað sem
skilar sér áfram sem byggðastefna í
verki þá skoðið þessi mál í alvöru. Að
framselja orkuna í hendur útlendinga
með álverum og járnblendi eru hrein
landráð við hinar dreifðu byggðir
landsins þar sem þessi orka verður
til! Við lifum ekki á pylsusölu ein-
göngu og það má ekki alltaf horfa
bara til morgundagsins. Við erum að
binda okkur til langrar framtíðar og
orkan er ekki ótakmörkuð á Íslandi.
Stóriðjudraumar
Ragnar
Eiríksson
Steinull
Dettur nokkrum í hug,
spyr Ragnar Eiríksson,
að til greina komi að
kaupendurnir vilji flytja
verksmiðjuna nær
markaðnum?
Höfundur er fv. bóndi og
verslunarmaður.
Reykjavík er nálægt
200 þús. kr. Tilboðið í
byggingu, frágang og
rekstur þessa mann-
virkis reyndist vera
15% hagstæðara en
bæjaryfirvöld höfðu
gert ráð fyrir. Þessar
tölur eru ótvíræðar og
yfirfarnar af endur-
skoðendum bæjarins.
Sem sagt miklu hag-
stæðara en það sem
verið er að gera í
Reykjavík.
Tökum annað dæmi:
Lækjarskóli í Hafnar-
firði verður mjög glæsi-
legur og enn meira lagt
í hann en Áslandsskóla. Heildar-
byggingarkostnaður þar verður
svipaður og nú er áætlað í Ingunn-
arskóla, nýjasta skólann í Reykjavík:
um 1,2 milljarðar. En hvað fá Hafn-
firðingar fyrir peninginn? 1.000 fer-
metrum stærri skólabyggingu sem
rúmar 200 fleiri börn en Ingunnar-
skóli, 550 börn í Hafnarfirði en 350 í
Reykjavík. 6.300 m² skólabygging í
Hafnarfirði, 5.300m² í Reykjavík! Er
furða að sjálfstæðismenn leggja til
að R-listinn kynni sér kosti einka-
Í NÝLEGRI grein
ræddi ég hversu óhag-
kvæma leið R-listinn
hefur valið við undir-
búning og byggingu
skóla, sem veldur því
að í Reykjavík er bygg-
ingarkostnaður miklu
hærri en til dæmis í
Hafnarfirði. Hvað er
hægt að gera til að
draga úr þessum
kostnaði án þess að
draga úr gæðum skóla-
starfsins?
Í fyrsta lagi á að
leggja áherslu á að
byggingarnar séu ein-
faldar jafnframt því að
vera hagkvæmar og fallegar. Þetta
þrennt fer auðveldlega saman.
Í öðru lagi á að byggja skóla með
þeim hætti að reynsla sem fæst við
byggingu og notkun einnar bygging-
ar nýtist við þá næstu – í stað þess að
alltaf sé byrjað á núlli með nýjum
hönnuðum og spánnýjum teikning-
um, nýjum mistökum og nýjum úr-
bótum vegna ófyrirséðra erfiðleika,
eins og við sjáum í dag.
Í þriðja lagi ætti Reykjavíkurborg
að taka sér nágranna sína í Hafn-
arfirði til fyrirmyndar. Þeir hafa
sýnt þá framsýni að láta byggja
skóla í einkaframkvæmd, sem hefur
ótvíræða kosti.
Hafnfirðingar hafa boðið út hönn-
un, byggingu, frágang og rekstur
skólahúsnæðis og lóðar á einu bretti.
Við undirbúning útboðs Áslands-
skóla gerðu bæjaryfirvöld ráð fyrir
að fermetrinn myndi kosta um 140
þús. kr. fyrir skóla að meðtöldum
húsgögnum og ýmsum búnaði, með-
an sambærilegur kostnaður í
framkvæmdar við byggingu og
rekstur skólabygginga?
Aðrir kostir sem þessu fylgja eru
að sveitarfélagið leigir skilgreint
mannvirki, sem er tilbúið til notk-
unar, með íþróttaaðstöðu, frágeng-
inni lóð og öllu sem til þarf. Það þarf
ekki að vera að reka skóla í hálfkör-
uðum byggingum og senda börn
bæjarenda á milli í leikfimi og bíða
árum saman eftir sérgreinastofum. Í
þessu sambandi er vert að minnast
þess að Rimaskóli í Grafarvogi var
vígður í árslok 2001, níunda árið sem
hann starfaði! Og allan tímann hafa
foreldrar og skólastjórnendur Rima-
skóla þurft að slást við R-listann um
hvern einasta verkþátt, íþróttaað-
stöðu, frágang byggingar, frágang
lóðar o.s.frv. Þeir rétt mörðu að vígja
skólann fyrir 10. starfsárið! Er það
nú metnaður!
Að lokum má telja enn einn kost
einkaframkvæmdarinnar þann, að
hún tryggir sveitarfélaginu að áætl-
anir standast og frágangur er vand-
aður, því sá sem byggir á sjálfur að
reka mannvirkið. Það er ekki hætta
á að það detti af hurðarhúnar á öðr-
um degi eftir afhendingu.
Borgarstjóri stærir sig af því að
R-listinn hafi varið 10 milljörðum í
skólabyggingar í sinni valdatíð. Ég
er sannfærð um að vinna hefði mátt
öll þessi verk með miklu hagkvæm-
ari hætti, eins og reynslan hefur þeg-
ar sýnt hjá nágrannasveitarfélagi
okkar. Hér er kjörin leið fyrir borg-
aryfirvöld að spara mikla fjármuni
og tryggja betri þjónustu.
Skólabyggingar í
einkaframkvæmd
Guðrún
Pétursdóttir
Höfundur er fulltrúi
Sjálfstæðisflokksins í
fræðsluráði Reykjavíkur.
Skólar
Öll þessi verk,
segir Guðrún Péturs-
dóttir, hefði mátt
vinna með miklu hag-
kvæmari hætti.