Morgunblaðið - 07.04.2002, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 7. APRÍL 2002 MORGUNBLAÐIÐ
„Heill þér, ó hin máttuga, glæsta og
gnægtafulla borg! Heill þér, fagra borg,
sem gleður með blóma þínum og ríkidæmi
og stórfenglegum byggingum og hefur
áunnið þér virðingu fjöldans!“
(Forn áletrun á veggjarbroti í Hierapolis).
EITT það undarlegasta ogseiðmagnaðasta náttúru-fyrirbæri í víðri veröld erPamukkale – bómullar-kastallinn – í Tyrklandi
sem glóir eins og tröllaukinn gim-
steinn við rætur hinnar fornu borgar
Hierapolis sem eitt sinn hýsti yfir 100
þúsund íbúa á blómaskeiði sínu á tím-
um Rómverja um 200 e.Kr. Óhætt er
að fullyrða að lítt hefur verið fjallað
um þessa sögufrægu staði í almenn-
um sögu- og landafræðibókum,
hvernig sem á því stendur og því er
það líkt og að finna hulinn fjársjóð að
fara á þessar slóðir.
Hierapolis og Pamukkale tilheyra
því landsvæði sem kallað hefur verið
Litla-Asía (Asia Minor) og var hluti af
veldi Grikkja á blómatíma þeirra og
síðar Rómverja. Raunar er öll strand-
lengja núverandi Tyrklands hlaðin
fornum minjum frá þessum tímum
svo ferðalangurinn hnýtur um þær í
bókstaflegri merkingu nánast við
hvert fótmál. Flest staðarnöfnin við
sjávarsíðuna eru þekkt úr sögunni,
s.s. Smyrna, Efesus, Trója og svo
grísku eyjarnar Chios, Samos og
Rhodos úti fyrir ströndinni, en minna
hefur verið látið með Hierapolis og
Pamukkale sem ferðamannastað fyrr
en í seinni tíð.
Það er annars ekki undarlegt að
kalla Pamukkale „bómullarkastal-
ann“, því þegar ferðast er um hina
frjósömu sléttur meðfram Menderes-
fljótinu með hrikaleg fjöll á báða bóga
í fjarskanum, blasa hvarvetna við víð-
feðmir bómullarakrar. Þar keppast
konur og börn við bómullartínsluna
meðan karlmennirnir dorma á drátt-
arvélunum uns kvölda tekur og mál
að aka heim með afrakstur dagsins og
fá sér te með hinum körlunum á
næsta tehúsi en konurnar fara heim
til að sinna matseld, þvottum og
barnauppeldi.
Eins og ofvaxinn
bómullarhnoðri
Í austri lokast þessi breiði dalur
með hrjóstugum fjöllum og þar hátt
upp í fjallshlíðinni gnæfir Pamukkale
eins og ofvaxinn bómullarhnoðri yfir
dalnum, rétt eins og til að minna fólk
á hvað það er sem það hefur lifibrauð
sitt af. Er nær dregur er þó fátt við
Pamukkale sem minnir á bómull,
heldur miklu fremur snjó eða harð-
fenni og víst er um það að fyrirbærið
minnir þá sem búa norður undir
heimskauti miklu frekar á risavaxinn
foss í klakaböndum en bómull. Sá er
munurinn þó mestur á þessu tvennu
að hitastigið yfir sumartímann er
þarna milli 30° og 40° Celsius og um
það, sem úr fjarska lítur út eins og
þúsund risastórir ísbollar, hver upp af
öðrum, leikur stöðugt heitt upp-
sprettuvatn, líkt og hjá Geysi okkar í
Haukadal og skilur eftir sig mjallhvít-
an kalkstein. Þrátt fyrir frjósemd
Menderes-sléttunnar fyrir neðan eru
hlíðar fjallanna umhverfis fremur
naktar með einstaka hitaþolnum trjá-
tegundum á víð og dreif og myndar
því hin fannhvíta Pamukkale-perla
djúpa andstæðu við hrjóstugt og
dökkleitt umhverfi sitt. Það er því
ekki að undra þótt keisarar og aðrir
höfðingjar fornaldarinnar hafi álitið
þennan stað lokkandi til búsetu og
guðum sínum þóknanlegan.
Ekki er vitað með vissu hversu
lengi Pamukkale hefur litið út eins og
staðurinn gerir í dag, en þó er vitað
þar um hof helgað Hiero eða Hieru,
eiginkonu Telefusar Herkulesarsyni,
trúlega allt frá 1000–800 f. Kr. Ein af
helstu borgum Selevkída-tímabilsins,
Laodicea (sem reyndar átti sér
nokkrar systurborgir með sama nafni
á þessum slóðum um þetta leyti) var
um 20 km frá Pamukkale og talið er
líklegt að hof þetta hafi verið einn
helsti tilbeiðslustaður íbúa þeirrar
borgar í upphafi. Þegar sjálf borgin
Hierapolis var síðan stofnuð og skipu-
lögð af Eumenes II. frá Pergamon ár-
ið 190 f. Kr. sem hafði hlotið hana í
sigurlaun frá Rómverjum fyrir stuðn-
ing sinn gegn Antiokkusi 3, þá er talið
að hún hafi verið reist út frá hofi
Hieru og þegið um leið nafn sitt,
Hierapolis, þ.e. borgin heilaga, af því.
Borg friðar, fegurðar
og gnægta
Hvað sem uppruna sjálfrar borg-
arinnar líður er þó ljóst að mikill jarð-
hiti hefur verið á þessum stað frá örófi
alda og eru vísindamenn nú sann-
færðir um að þarna sé að finna mann-
vistarleifar mun eldri en frá tímum
Grikkja og Rómverja. Vandinn er
hins vegar mikill að komast að hinu
sanna í þeim efnum, því talið er að
elstar slíkra minja sé einmitt að finna
undir hinum miklu klaksteinsbollum í
hlíðum Pamukkale. Við þeim má hins
vegar ekki hrófla því þessi náttúru-
fyrirbæri hlíta eðli sínu samkvæmt al-
þjóðlegri náttúruvernd.
Eins og títt er um þá staði og borgir
þar sem friður hefur jafnan ríkt þá
verða þeir ekki eins plássfrekir á
spjöldum sögunnar og þeir sem
tengdir eru ófriði og öðrum þeim við-
burðum sem kunna að hafa breytt
gangi veraldarsögunnar. Því er það
hvíld og kærkomin tilbreyting að upp-
götva af þeim fáu tiltæku heimildum
sem til eru um Hierapolis að hún hef-
ur lengst af verið borg friðar, fegurð-
ar og gnægta. Auð hennar og fegurð
má eflaust rekja til þess að hún var í
einni af helstu verslunarleiðunum frá
hinum fornu og glæstu borgum við
Miðjarðarhafið, s.s. Efesus, Pergam-
on og Sardis til borganna fyrir botni
Miðjarðarhafs og áfram til Persíu og
Kína.
Samkvæmt heimildum úr erfða-
skrá Attalusar 3. frá Pergamon hefur
Hierapolis lotið beint rómverskri
stjórn frá árinu 133 f. Kr. en engu að
síður borið skýr grísk einkenni. Um
þetta leyti stækkaði borgin mjög en
árið 17 f. Kr. mun hún hafa eyðilagst
að langmestu leyti, ásamt nærliggj-
andi borgum, í miklum jarðskjálfta.
Borgin var í rústum til ársins 60 e. Kr.
en var þá endurreist sem sýnir hve
mikilvæg hún þótti. Á seinni hluta 2.
aldar og fyrri hluta 3. aldar átti borgin
síðan sitt mesta blómaskeið og var
hún þá álitin ein helsta borg lista, við-
skipta og vitsmunalegra sem og and-
legra iðkana í öllu Rómaveldi og það
er frá þessu tímabili sem flestar minj-
ar hafa varðveist.
Íbúafjöldi Hierapolis var um þetta
leyti 100 þúsund sem m.a. má ráða af
þeim fjölda grafhýsa sem í borginni
eru og bera þau jafnframt vitnisburð
um fáheyrt ríkidæmi hennar. Á fjórðu
öld fór síðan að halla undan fæti í
Hierapolis og á 11., 12. og allt fram á
14. öld var borgin til skiptis bitbein
býsansmanna, Tyrkja og Mongóla,
þótt engar orrustur um borgina hafi
verið háðar. Endanlega lagðist borgin
síðan í eyði í miklum jarðskjálfta um
miðbik 14. aldar. Eftirlifandi íbúar
borgarinnar dreifðust þá um nær-
liggjandi héruð og þeir einu sem vitj-
uðu hennar á næstu öldum var fólk
sem áhuga hafði á sögu borgarinnar
og minjum, og enn frekar þeir sem
sóttust eftir hinum læknandi og sér-
stæðu eiginleikum lindanna í Pam-
ukkale.
Mikilvægt að efni
og andi fari saman
Eitt af því sem vekur athygli þegar
rústirnar í Hierapolis eru skoðaðar er
það mikla jafnvægi sem þær endur-
spegla í hvívetna. Á það ekki ein-
göngu við gerð þessara stórfenglegu
mannvirkja og formfegurð, heldur
varðar það einnig tilgang þeirra. Slíkt
hið sama má raunar segja um flestar
Miðjarðarhafsminjar fornaldarinnar,
þar sem mikilvægt þótti að láta and-
ann og efnið fara saman. Glöggt dæmi
um þetta er að finna í Hierapolis þar
sem stórar byggingar höfðu að geyma
fallegar laugar eða böð, en jafnframt
bókasöfn, skóla og staði til andlegrar
íhugunar.
Hierapolis var upphaflega skipu-
lögð samkvæmt grísk/rómversku
borgarskipulagi þar sem mörg stræti
liggja samhliða og þvert á eitt breið-
stræti. Aðalstrætið í Hierapolis er ríf-
lega 1.600 metrar að lengd og 13,5
metrar að breidd að gangstígum með-
töldum og sýnir það enn og aftur forn-
an glæsileika borgarinnar. Hliðar-
strætin voru á hinn bóginn einungis 3
metrar en slíkt tíðkaðist í borgum
fornaldarinnar á þessum slóðum, m.a.
til að halda hitanum og sólarljósinu
frá. Við sinn hvorn enda breiðstræt-
isins eru bogahlið með áletrunum og
meðfram strætinu endilöngu hefur
verið súlnaröð. Þeir súlnahlutar sem
fundist hafa eru einu heillegu minj-
arnar frá tímum Grikkja sem styður
það sem fram hefur komið að þeir hafi
byrjað byggingu borgarinnar en
Rómverjar síðan stækkað hana og
endurbætt.
Ljóst er að frá fyrstu tíð hafa hof
verið reist í Hierapolis, hinum ýmsu
guðum til dýrðar, s.s. hof Hiero sem
fyrr er nefnt. Á blómatíma Frýgíu í
norðvesturhluta Litlu-Asíu um 850–
680 f. Kr. er jafnframt vitað um til-
beiðslu vínguðsins Díonýsusar og
jarðargyðjunnar Leto og á tímum
Grikkja í borginni var Apollon, guð
ljóss og visku, dýrkaður sem mestur
guða. Hierapolis var einnig helgistað-
ur Atargatis, gyðju frjósemi, verndar
og vellíðunar. Að sjálfsögðu voru guð-
ir heilsu og hreinlætis, Hygea, Her-
akles og Asklepios, dýrkaðir á þess-
um mikla heilsulindastað. Hof þessi
eru nú að mestu rústir einar en rann-
sóknir fornleifafræðinga hafa sýnt að
a.m.k. hof Apollons hefur verið end-
urreist tvisvar sinnum, uns það féll í
niðurníðslu eftir útbreiðslu kristninn-
ar í þessum heimshluta.
Hellir Plútós
Eitt af umtöluðustu fyrirbærunum
í Hierapolis mun þó vera hellir Plútós,
guðs undirheimanna eða Plutonium,
þar sem sagt er að banvænt gas
streymi upp úr iðrum jarðar. Var
þetta í fornöld talið styðja tilvist illra
anda undirheimanna og töldu menn
að Plútó andaði hér frá sér banvæn-
um andardrætti sínum til að lokka
menn til sín í undirdjúpin.
Samkvæmt skrifum sagnaritarans
Strabo mun 2.000 fermetra svæði
hafa verið afgirt umhverfis staðinn og
munu fuglar og önnur dýr hafa drep-
ist samstundis sem þangað sluppu.
Hins vegar munu heilagir menn og
guðir ekki hafa borið skaða af gasi
þessu. Þegar kristnir menn settust að
í Hierapolis mun opi Plutonium hafa
Pamukkale. Keisarar og aðrir höfðingjar fornaldarinnar álitu staðinn guðum sínum þóknanlegan.
Hierapolis – Pamukkale
Eitt best varðveitta leikhús fornaldar í Litlu-Asíu er í Hierapolis.
Grafreitir Hierapolis eru sérstakir og segja sitt um ríkidæmi borgarinnar.
Borgin Hierapolis í Tyrklandi á sér langa sögu, en á blóma-
skeiði hennar um 200 e. Kr. bjuggu um 100.000 manns
þar. Saga Hierapolis er ekki síður merkileg sökum staðsetn-
ingar bómullarkastalans Pamukkale sem glóir eins og tröll-
aukinn gimsteinn við rætur borgarinnar. Gróa Finnsdóttir
kynnti sér forna menningu.