Morgunblaðið - 07.04.2002, Blaðsíða 30

LISTIR
30 SUNNUDAGUR 7. APRÍL 2002 MORGUNBLAÐIÐ
BIODROGA
Bankastræti 3, sími 551 3635.Snyrtist. Lilju, Stillholti 16, Akranesi.
Hjá Laufeyju, Hjarðarlundi 1, Akureyri.
Jurta - snyrtivörur
Nýr farði
Silkimjúk,
semi-mött áferð.
4 litir.
Póstkröfusendum
M
AÐUR að nafni Alfred
H. Barr mun öllum öðr-
um fremur hafa mótað
ímynd hins heims-
þekkta Nútíma-
listasafns, MoMA, í
New York, sem millj-
ónir manna víða að úr heiminum heimsækja ár
hvert. Safnið einnig vettvangur margra tíma-
mótandi stórsýninga og firnalangra biðraða
listnjótenda sem forvitinna ferðalanga.
Til frásagnar, að þegar hinn þefvísi sjáandi á
nútímalist tyllti tá í Reykjavík snemma á sjö-
unda áratugnum mun hann hafa fallið fyrir því
magnaða málverki Kjarvals, er upprunalega
nefndist Flosagjá en seinna Fjallamjólk. Mála-
vextir voru, að helstur brimbrjótur íslenskra
lista á síðustu öld, Ragnar Jónsson í Smára,
vildi opinbera áhrifavaldinum vettvang fram-
sækinnar íslenskrar samtímalistar, og vænti
mikils af þeim kynnum. Í því skyni safnaði hann
saman miklum fjölda myndverka í Hlíðaskóla,
sem þá var nýbyggður, og bauð hinum nafn-
kennda listjöfur í sjónveislu. Árangurinn mun
þó ekki hafa orðið sá er Ragnar vænti, kannski
ekki nema von, hrá skólabyggingin ekki upp á
marga fiska til kynningar á myndlist og und-
irbúningurinn knappur. Hins vegar varð Barr
uppnuminn er hann leit málverkið Fjallamjólk
eftir Kjarval, sem hékk þá á heimili Ragnars,
og var mjög í mun að festa þessa mynd til safns-
ins, trúlega hefur hann boðið drjúgan skilding í
hana. Þó telst öllu athyglisverðara, að Barr
mun hafa heitið því að myndin yrði jafnan til
sýnis á safninu, jafnvel á ákveðnum og áberandi
stað sem var óvenjulegt boð að ekki sé fastar að
orði kveðið. En Ragnar tók ekki í mál að selja
málverkið úr landi, ekki frekar en Fjallkonuna,
hefði hann haft umboð til þess, vissi sem svo að
um þjóðargersemi var að ræða og slíkar skyldu
síður á sölutorg heimsins. Barr á að hafa orðið
meira en lítið undrandi er hinu einstaka kosta-
boði hans var hafnað og meðtók að hér dyggðu
engar fortölur, Ragnar fastur fyrir. Mun jafn-
vel hafa þótt sér misboðið, en sagan hermir að
hann hafi hið skjótasta horfið af landi brott.
Hver sem kórrétt sagan er, og þótt ekki væri
nema helmingur hennar staðreyndum sam-
kvæm, er hún í meira lagi athyglisverð fyrir þá
sök í hve ríkum mæli hún afhjúpar einstakan
kraftbirting myndarinnar. Einnegin að útlendir
eru ekki síður móttækilegir fyrir þeim óskýrðu
mögnum en við Íslendingar, þótt andblærinn
sem streymir úr málverkinu höfði sérstaklega
til okkar sem holdtekja þeirra töfra sem hinn
sögufrægi og helgi staður býr yfir. Er sem
myndin persónugeri samanlagða sögu Þing-
valla frá þjóðveldisöld fram á daginn er hún var
máluð, mitt í hinum ógnarlegu stríðsátökum úti
í heimi. Líkt og andi á skoðandann tímalaus ró
og friðhelgi, Íslands þúsund ár. Ekki ósennilegt
að listamaðurinn hafi eitt sumarkvöld verið
uppnuminn af sértækri silfraðri sjónspeglun
sem við blasti í Flosa- og Nikulásargjám, sem
eru mjög djúpar og skyggni í vatni þeirra töfr-
um líkast. Lifunin skorðast í heilakirnu hans, og
með hugann að hinum hrikalegu hern-
aðarátökum í heimsbyggðinni hafi viljað móta
fullkomna andstæðu þeirra. Kyrja um leið með
málaragræum sínum lofsöng til þjóðar sinnar,
yst við eilífðar útsæ. Nærtækt að eitthvað í þá
áttina komi upp í hugann hjá skoðandanum, en
annars er mun hversdagslegri saga að baki
sköpunarferlinu, eins og mörgum miklum lista-
verkum. Þau koma til gerenda sinna líkt og
fljótandi á fjöl eftir elfi verundarinnar, eiga sér
aðdraganda í rökréttu vinnuferli og óskil-
greindri straumiðu skynrænna kennda.
Ólafur Þórðarson, systursonur, aðdáandi,
vinur og velunnari Kjarvals, kom til meistarans
í kauphugleiðingum þegar hann var orðinn
nógu efnaður til slíkra athafna. Áður hafði
Kjarval margoft vilja víkja að frænda sínum
myndverkum, en Ólafur síður hugnast að taka
við þeim þótt ekki skorti viljann, iðulega um úr-
valsverk að ræða. Hér er á ferð gagnkvæmt
ættarstolt og virðing, sagði móðurbróður sínum
að selja frekar sköpunarverk sín, milli þeirra
skyldu engar ölmusur, takk. En í upphafi fjórða
áratugarins taldi Ólafur sig loks nógu fjáðan og
skundaði á fund Kjarvals, sem einmitt í sama
mund var að koma frá Þingvöllum og var ásamt
öðrum að bera málverkastranga upp á vinnu-
stofu sína á Austurstræti. En veðrið hafði verið
hryssingslegt á Þingvöllum svo málverkin sem
Kjarval lagði fyrir hann nokkuð gróf í útfærslu.
Ólafi leist ekki nógu vel á þær en á leiðinni út og
kominn fram á stigaganginn, rekur hann augun
í svartkrítarriss í hálfluktum litakassa, opnar
betur og skoðar uppkastið, kennir þar Ár-
mannsfell og Flosagjá með gamla Lögberg fyr-
ir miðju. Þetta gróft frumriss sem Kjarval hafði
einmitt komið með að austan, en sagði hafa
dagað upp vegna veðurs. Ósjálfrátt kom þá upp
í huga Ólafs, frásögn af því hvernig amma Mós-
es í Bandaríkjunum skorðaði léreftið á trön-
urnar, horfði svo um stund á auðan flötinn lok-
aði þvínæst augunum og úthugsaði næsta
viðfangsefni, opnaði þau svo aftur og mundaði
verkfærin. Velti því fyrir sér hvort Kjarval
skyldi geta málað með þessari aðferð, og án
þess að minnast á Moses, rekur hann upp skylt
vinnuferli og spyr Kjarval hvort hann geti á
þann hátt málað myndefnið í sumarskrúða.
Þetta annars gömul og þekkt aðferð í sögu list-
arinnar til að þjálfa sjónminnið. Hressileg og
jákvæð viðbrögð Kjarvals því mjög skiljanleg,
hefur séð hér nýjan og rólegri flöt á sköp-
unarferli Þingvallamyndar en fram kom í offari
dagsins. Að viku liðinni var Kjarval búinn að
mála nokkuð í myndina, en biður Ólaf að líta
inn, ekki á morgun heldur hinn. Innlitin urðu
mörg, enda hér um mikla nákvæmnisvinnu að
ræða sem þurfti tímann sinn áður en hlutirnir
færu að fá á sig markað form, eitt lag tók við af
öðru. Stundum lenti þeim saman um einstaka
þætti, þótt allt væri í góðu, hér þurfti að fara að
öllu með mikilli gát svo ekki hlypi í listamann-
inn, eins og skeði stundum, hann tæki klút og
þurkaði allt út með aðstoð tilheyrandi vessa.
Kjarval fikaði sig áfram að endanlegri lausn og
gerði ýmsar tilraunir, einn daginn var vatnið
orðið blátt svo formin runnu saman í eina heild
og þá fór heldur um Ólaf. Gerði hér at-
hugasemdir og deildu þeir um hríð, en tóku
enga ákvörðun um framhaldið, Ólafur krafðist
einskis og Kjarval lofaði engu, sagði einungis;
líttu til mín aftur, ekki á morgun heldur hinn.
Er Ólafur kom næst var vatnið orðið hvítt aftur,
og ný vídd hafði haldið innreið sína inn í mynd-
skipanina. Í þá veru hélt Kjarval áfram að
vinna myndina, þótt hann væri búinn að fara
eina yfirferð yfir heildina með ýmsum lit-
brigðum. Tók nú að fínmála hana með annarri
yfirferð og byrjaði á smáatriðunum í klettinum
vinstra megin, hélt svo áfram alla myndina upp
til hægri þar til komið var að neðra horninu
þeim megin. Þar hætti hann, en í þeim hluta er
myndin eins og hún var eftir fyrstu umferð,
sagði; Nú er stopp...
Eins og um öll mikil listaverk sem menn
standa bergnumdir frammi fyrir, er farsælast
að gára ekki tilfinningaflæðið með löngum fag-
legum útskýringum, meðtaka þau frekar sem
hvert annað náttúruundur, sem þau og eru.
Sagan að baki þeirra heillar meira, hvort heldur
um tónsmíð, ljóð eða myndverk sé að ræða,
meðfædd og þroskuð skynkenndin er fyrir öllu.
En samsetning myndarinnar er afar slungin
og flókin gerð, vinnuferlið framber jafnt hugs-
anir málarans sem pensilsins eftir því sem hlut-
vakin opinberunin öðlaðist meiri sjónvíddir.
Löng leið frá frumrissi að endanlegri gerð, en
hyggja mín er að listamanninum hafi tekist að
varðveita ferskleika þess til síðustu pens-
ilstroku, sem er hinn óviðjafnlegi galdur. Það er
einmitt hinn náttúrulegi ferskleiki sem hrífur,
yfirhafin kyrrð og eilífðarró eru aðal miðlægrar
og samhverfrar myndbyggingarinnar. Lita-
spilið fjölþættara í sínum jafna mettaða stíg-
andi en augun nema í fyrstu, og nokkrar
dökkbláar doppur í skugganum í enda gjár-
innar hér mikilvægt innlegg, þótt engin taki eft-
ir þeim nema í návígi, líkast þvottabláma er
stigmagnar hið hvítasta hvíta. Málarinn hefur
farið að ráðum systursonar síns, treyst minninu
betur en auganu, talið mikilvægara að festa
innri hugblæ og lifun á grunnflötinn, færa í
raunsannan búning. Hér ráða lögmál myndflat-
arins og skynjunarinnar ferð pensilsins við að
draga upp og stigmagna mikilvægustu áherslu-
atriðin, heildina um leið. Þetta mun Alfred H.
Barr hafa skynjað á augabragði, ennfremur
hinn framstreymandi og sjálfsprottna fersk-
leika, sem er kjarni allrar sannrar listsköpunar.
Fjallamjólk
Jóhannes Sveinsson Kjarval (1887–1972): Fjallamjólk, 1941, olía á léreft. Upprunalega í
eigu Ólafs Þórðarsonar, síðan Ragnars Jónssonar, nú Listasafns Alþýðusambands Íslands.
Bragi Ásgeirsson
Samið í tilefni sýningarinnar
Huglæg tjáning – máttur list-
arinnar í Listasafni Íslands,
fyrsti lestur af fjórum.

Lesið í málverk I
ÞAÐ er ekki oft sem á fjörur
manns rekur bók sem umsvifalaust er
hægt að skipa í flokk með þeim verk-
um er allir ættu að lesa. Þannig er því
þó varið með bókina „Kynþáttafor-
dómar – hvað er það, pabbi?“ eftir
Tahar Ben Jelloun, en hún kom út í ís-
lenskri þýðingu Friðriks Rafnssonar
fyrir skömmu. Verkið fjallar um eitt
áleitnasta vandamál samtímans, for-
dóma gagnvart „öðrum“ kynþáttum,
en umfjöllunin er með þeim hætti að
hún er vel til þess fallin að bæta sam-
skipti lesandans við alla þá sem á vegi
hans verða í lífinu, hvort sem hann
samsamar sig þeim eða ekki.
Í greinargóðum eftirmála þýðand-
ans kemur fram að Jelloun er af norð-
ur-afrískum uppruna, fæddur í Mar-
okkó, en hefur um langt árabil búið í
Frakklandi. „Hann hefur frá upphafi
rithöfundarferils síns verið að byggja
brýr á milli fólks og menningarheima,
en jafnframt verið ötull við að rífa nið-
ur múra misskilnings og haturs“ (bls.
81), segir Friðrik. Hann vísar einnig í
orð Jelloun sjálfs í franska bók-
menntatímaritinu Lire, þar sem rit-
höfundurinn lýsir ferli sínum sem
hægum og samkvæmum sjálfum sér:
„Ég hef alla tíð skrifað um það sama,
það er að segja um ofbeldið í lífinu.“
(Bls. 84).
Verkið „Kynþáttafordómar – hvað
er það, pabbi?“ spratt upp úr tilraun
Jelloun til að útskýra þennan vanda
fyrir tíu ára gamalli dóttur sinni. Í
formálanum sem lýsir tilurð bókar-
innar segir höfundurinn að hann hafi
þurft að endurskrifa og slípa textann
mikið þar til hann tók á sig endanlega
mynd, enda var markmið hans að
gera afar flókið félags- og sálfræði-
legt ferli skiljanlegt börnum, í texta
sem þau gætu sjálf lesið og tileinkað
sér. Í textanum má sjá að hugtök sem
nauðsynleg eru til að útskýra ákveðin
atriði geta verið börnum illskiljanleg
og vakið upp frekari spurningar sem
Jelloun leggur sig einnig fram við að
svara. Þannig er flestöllum þeim
grundvallarhugtökum sem nauðsyn-
legt er að þekkja í almennri siðfræði
gerð skil með hætti (og oft dæmum)
sem börn eiga auðvelt með að tileinka
sér. Þýðandanum hefur tekist ákaf-
lega vel að halda þessum eiginleikum
til streitu í íslenska textanum, sem er
bæði aðgengilegur og hnitmiðaður.
Sá einfaldleiki sem við blasir í yfir-
borði bókarinnar er henni því til
framdráttar við að gera efniviðnum
skil, en hann er bæði flókinn og vand-
meðfarinn.
Afstaða Jelloun til kyþáttafordóma
byggist á þeirri staðreynd að enginn
fæðist fordómafullur og fórdómar séu
áunnir. Hann bendir á að með því að
mennta börn með réttum hætti megi
koma í veg fyrir mikinn vanda því
mun erfiðara sé að uppræta áunna
fordóma hjá fullorðnu fólki en börn-
um. Það er athyglisvert hversu mikil
áherslu Jelloun leggur á að útskýra
fyrir dóttur sinni nauðsyn þess að
greina á milli einstaklinga og hópa
fólks – ekki síst þegar um framandi
fólk er að ræða – vegna þess að þegar
allt kemur til alls koma fordómar
gagnvart hópnum alltaf beint niður á
þeim einstaklingum sem hann
mynda. Jafnframt er augljóst að mun
auðveldara er að koma í veg fyrir for-
dóma þegar einstaklingurinn er
dæmdur á eigin verðleikum en ekki
samkvæmt alhæfingum er tengjast
þeim hópi er hann tilheyrir. Persónu-
leg ábyrgð og virðing í samskiptum
einstaklinga eru því lykillinn að upp-
rætingu fordómanna, sem og mikil-
vægi þess að skilgreina þær forsend-
ur sem maður hefur fyrir að fella
dóma, svo sem hæfileikann til að
greina á milli þess að líka ekki við ein-
hvern og vera fordómafullur gagn-
vart honum.
Tahar Ben Jelloun leggur til að við
hættum að nota orðið „kynþáttur“
þar sem það „[...] eru ekki til kyn-
þættir manna. Það er bara til eitt
mannkyn og innan þess eru karlar og
konur, þeldökkt fólk, hávaxið fólk og
lágvaxið fólk, fólk sem gætt er ýms-
um ólíkum hæfileikum. Síðan eru til
ýmsar tegundir dýra. Það má ekki
nota orðið „kynþáttur“ til þess að
segja að menn séu mismunandi og
ólíkir. Orðið „kynþáttur“ er ekki
grundvallað á neinni vísindalegri
þekkingu. Það hefur verið notað til
þess að leggja sérstaka áherslu á ólík
útlitseinkenni.“ (Bls. 26). Jalloun hef-
ur hér mikið til síns máls, því orðið
„kynþáttur“ ýtir óneitanlega undir
tilfinningu fólks fyrir því að það sem
greinir ólíka hópa mannkyns að risti
mun dýpra en útlit mannanna barna
segir til um, þó fyrir því séu engin
rök.
Þannig vekur verkið mann til um-
hugsunar um allar hliðar fordóma –
jafnvel það hvernig þeir endurspegl-
ast ómeðvitað í hversdaglegri orða-
notkun. Allir sem hafa uppeldislegar
skyldur gagnvart börnum, svo sem
foreldrar og kennarar ættu að kynna
sér þessa bók – þar er tekist á við
spursmál sem við komumst ekki hjá
að kljást við og iðulega skipta sköpum
í velfarnaði okkar og skilningi á lífinu.
BÆKUR
Samtalsbók
Eftir Tahar Bel Jelloun. Friðrik Rafnsson
þýddi. Útgefandi Mál og menning 2002.
85 bls.
KYNÞÁTTAFORDÓMAR – HVAÐ ER ÞAÐ,
PABBI?
Einungis eitt mannkyn
Fríða Björk Ingvarsdóttir