Morgunblaðið - 07.04.2002, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 7. APRÍL 2002 MORGUNBLAÐIÐ
hún brosi. ,,Þar kemst veiran inn í slímhúðar-
frumur og steindrepur þær. Hún margfaldast á
örskömmum tíma en þessi litla veira er ekki
nema fjóra klukkutíma að búa til nýja.“
Fullorðna fólkið lamaðist fremur en börnin
Veiran kemur niður af sýktum mönnum með
hægðum og því er talað um saursmit. Hún er
harðger og getur lifað í marga daga í saurmeng-
uðu vatni og mat. Þar sem hreinlætisaðstæðum
er ábótavant og frárennsli í ólagi þannig að saur
lekur í drykkjarvatn hefur veiran greiða leið að
mönnum og sýkir fleiri. Margrét segir að saur-
smitið sé ráðandi í þróunarlöndunum en háls-
smitið í velferðarríkjum þar sem hreinlæti er
betra. ,,Í þróunarlöndunum smitast nánast allir
fyrir tveggja ára aldur og þeir sem lifa veikina af
fá mótefni sem endast ævilangt fyrir þeirri gerð
af mænusóttarveirunni sem herjaði á þá. Mænu-
sóttin þar er því yfirleitt bundin við ungbörnin
öfugt við það sem gerðist í velferðarríkjunum,
en þar var það fremur eldra fólk sem lamaðist
því það hafði engin mótefni í blóðinu.“
Meðgöngutími mænusóttarveirunnar er 4–30
dagar og er þá miðað við tímann frá sýkingu og
þar til lömun kemur fram. Mænusóttarveiran
lætur nefnilega ekki staðar numið í þörmunum
og heldur áfram að ferðalagi sínu um líkamann.
Hún getur borist með blóði úr meltingarveg-
inum inn í miðtaugakerfið og þar getur hún
drepið mikilvægar taugafrumur og veldur þá
lömun. Líkamleg einkenni mænusóttar eru því
augljósari og auðgreindari á þessu stigi. Löm-
unin verður oft á fáeinum klukkutímum. ,,Veiran
vill ekki allt miðtaugakerfið heldur aðeins fram-
hornafrumur í mænunni og af því dregur hún
nafnið mænusóttarveira. Framhornafrumurnar
stjórna vöðvahreyfingum í þverrákóttum vöðv-
um. Mænusóttarveiran drepur þessar tauga-
frumur á sama hátt og hún drepur frumurnar í
slímhúðinni. Framhornafrumurnar eru hins veg-
ar taugafrumur sem ekki endurnýja sig en slím-
húðarfrumur í hálsi og meltingarvegi endurnýja
sig.
ÞAÐ er fróðlegt að heyra Margréti Guðna-dóttur veirufræðing tala um veirurnar,þessar lífverur sem hafa gert mann-
skepnunni marga skráveifuna í gegnum tíðina
og læknavísindin eru sífellt að berjast við. Hún
þekkir þær vel, enda hefur hún helgað starfs-
krafta sína veirufræðinni nánast alla sína ævi og
man tímana tvenna.
Þegar mænusóttarfaraldurinn geisaði haustið
1955 var Margrét á lokaári í læknisfræði við Há-
skóla Íslands. ,,Þennan vetur áttum við þau
elstu að vera í bóklegu námi en þegar ljóst var
að komin væri af stað skæður mænusóttar-
faraldur voru læknanemar á ýmsum árum
fengnir til þess að vera yfir sjúklingunum, sem
lágu veikir á Heilsuverndarstöð Reykjavíkur.
Húsið var þá nýbyggt og Heilsuverndarstöðin
varð í raun bráðaspítali sem var helgaður
mænusóttinni á meðan hún gekk yfir og aðeins
þeir sem verst voru haldnir voru lagðir inn.“
Margrét segist aldrei hafa gleymt þessari
fyrstu reynslu af mænusóttinni, sem gat lamað
fólk til frambúðar, og rannsakaði á næstu árum
mótefni gegn veirunni í blóði Íslendinga.
„Mænusóttarveiran (poliovirus) er með
minnstu veirum sem fundist hafa og eru til þrjár
gerðir af henni. Það er því hægt að fá mænusótt
þrisvar. Áður en bólusetningar hófust var veiran
víða í umhverfinu en virtist þó ekki valda veik-
indum nema í mönnum og öpum. Smitleiðir eru
tvær, annars vegar saursmit og hins vegar úða-
smit. Fólk getur smitast ef það drekkur vatn eða
borðar mat sem veiran hefur mengað sem og ef
það andar henni að sér sem úða en þá fer hún
nefkoksleiðina ofan í hálsinn. Í slímhúðinni í háls-
inum eru viðtök fyrir hana og þar fjölgar hún sér.
Fyrstu líkamlegu einkenni mænusóttar eru ein-
mitt særindi í hálsi, hitavella og almennt slen og
því er erfitt að greina sóttina í upphafi.
Mengað vatn og matur eða slím úr hálsinum
getur síðan borist niður í meltingarveginn. Slím-
húðin í þörmunum er þá næsti viðkomustaður
mænusóttarveirunnar en þar líður henni virki-
lega vel,“ segir Margrét og er ekki laust við að
Ef mænusóttarveira sest að í slímhúðinni í
hálsinum kann sjúklingurinn að finna fyrir sær-
indum. Jafnvel þótt hún berist í meltingarveginn
þarf hún ekki að valda veikindum og sjúkling-
urinn fær ekki einu sinni magapínu. Frumurnar í
slímhúðinni á þessum stöðum endurnýja sig og
því er skaðinn ekki svo mikill. Það er hins vegar
óafturkræfur skaði á framhornataugafrumunum
sem hún ræðst á og þeim þverrákóttu vöðvum
sem þær senda boð til. Ef skaðinn er mikill þá
lamast útlimur eða útlimir,“ segir Margrét og
bendir á að endurhæfingin skipti geysilega
miklu máli fyrir mænusóttarsjúkling til þess að
þjálfa þær vöðvafrumur sem eru heilar svo að
hann fái sem mestan mátt að nýju, því sjaldnast
séu allar taugafrumurnar dauðar eða skemmd-
ar.
Bólusetning kemur í veg fyrir mænusótt
Margrét segir að enn hafi ekki fundist leið til
þess að drepa veiruna með lyfjum áður en hún
valdi skaða og bólusetning sé því eina ráðið til
varnar. ,,Farið var að bólusetja hér á landi 1956
en þá var nýbúið að finna upp bóluefnið og þróa
til notkunar. Í dag eru forvarnir eins og bólusetn-
ingar gríðarlega mikilvægar. Sjúkdómurinn er í
eðli sínu ekki grimmur sjúkdómur þótt afleið-
ingar hans séu slæmar fyrir þá sem lamast. Það
er talið að fyrir hvern sjúkling sem lamast séu
um 300 smitaðir en einkennalausir og enn er
ekki vitað hvers vegna sumir lamast og aðrir
ekki.“
Það hefur lítið borið á mænusóttinni bæði
hérlendis og á Vesturlöndum eftir að bólusetn-
ing hófst. Margrét segir að alltaf komi eitt og
eitt tilfelli upp á Vesturlöndum sem minni á að
veiran er ekki dauð. ,,Það er nánast búið að út-
rýma mænusóttinni í velferðarríkjunum vegna
hinna öflugu forvarna en hún er enn landlæg
víða í þróunarlöndunum þar sem bólusetningu
er ekki til að dreifa eða ábótavant. Það er því
ekki hægt að leggja nægilega mikla áherslu á
mikilvægi þess að halda áfram að bólusetja fólk
hér á landi og annars staðar þar sem mænu-
sóttin hefur ekki látið á sér kræla í mörg ár. Sá
góði árangur er fyrst og fremst bólusetningunni
að þakka,“ segir Margrét og leggur áherslu á
hvert orð.
,,Sjúkdómur eins og mænusótt er gleymdur
hér á landi og þá er hætt við að sparnaðarfríkin
fari á kreik. Sjúkdómur sem nánast er búið að
útrýma og hefur ekki látið á sér kræla í 40 ár er
ekki lengur til fyrir sumu fólki og það kann að
freistast til þess að spara peninga í heilbrigð-
iskerfinu með því að hætta að bólusetja Íslend-
inga fyrir mænusótt. Ef slíkar sparnaðar-
hugmyndir ná fram að ganga mun sjúkdómurinn
koma marserandi að nýju eftir 10 ár eða svo –
og hvað kostar hann heilbrigðiskerfið þá?“ spyr
Margrét ákveðin. ,,Heimurinn er alltaf að
minnka, samgöngur eru góðar og fólk ferðast
víða og við getum ekki leyft okkur að halda að
einangrun landsins gildi sem sóttvörn. Það er
því mikilvægt að fólk hugi að því að endurnýja
bólusetningu fyrir mænusótt þegar það ferðast
til landa þar sem hana er enn að finna því að
máttur bóluefnisins minnkar með tímanum,“
segir Margrét að lokum og leggur þunga áherslu
á að það megi aldrei hætta að bólusetja við
mænusótt á meðan lækning hafi ekki fundist.
Bólusetning útrýmdi mænusóttinni á Íslandi
Margrét Guðnadóttir
af meira og meira og um jólin var hún
afskaplega veik. Hún hafði lamast
upp að hálsi og en var svo lánsöm að
lamast ekki innvortis og þurfti því
ekki að fara í öndunarvél. Hins vegar
gat hún hvorki notað hendur né fæt-
ur. Það voru og eru engin lyf til við
mænusótt og því ekki annað hægt að
gera en sjá hverju fram yndi,“ segir
Sveinn alvarlegur.
,,Það voru margir sjúklingar á
Heilsuverndarstöðinni ósjálfbjarga
og þarna voru bæði ungar konur og
menn sem héldu heimili og áttu börn
en einnig börn og unglingar. Það ger-
ir sér áreiðanlega enginn grein fyrir
því hvernig fólkinu leið og það hafði
ekki hátt um það. Flestir vonuðust
auðvitað til þess að fá máttinn að
mestu til baka og heilsuna en það var
ótrúlegt hvað sjúklingarnir höfðu
mikið sálarþrek vitandi að þeir
myndu aldrei stíga í fæturna framar.“
Sveinn segir að Unnur hafi ekki
verið orðmörg um hlutskipti sitt.
,,Henni hefur ugglaust liðið illa þótt
hún hafi ekki haft mörg orð um það. Á
þessum árum tíðkaðist ekki að fólk
bæri tilfinningar sínar á torg og lítið
um að það væri að barma sér. Lífs-
baráttan var hörð, fátæktin og krepp-
an var fólki enn í fersku minni og fólk
gerði ef til vill ekki ráð fyrir því að
gæfa yrði þeirra meginhlutskipti í líf-
inu. Fólk sýndi æðruleysi þegar áföll
dundu yfir. Unnur hafði vissulega
áhyggjur af börnunum enda var
heimilið leyst upp þegar hún veiktist
og börnin send til vandamanna þar
sem þau voru reyndar í öruggum
höndum og vistin þeim góð. Draum-
urinn segir því ef til vill meira um það
sálarstríð sem hún háði en hún var
alltaf ákveðin í að komast heim og
hefur sjálfsagt óttast að fjölskyldan
myndi annars tvístrast. Hver móðir
getur ímyndað sér það hugarangur
sem fylgir því að missa af daglegu lífi
barna sinna og umönnun svo mánuð-
um skiptir og vera ófær um að sinna
þeim vegna veikinda,“ segir Sveinn.
Sjúkraþjálfun var mikilvæg
í endurhæfingunni
Hann segist ekki muna svo glöggt
eftir jólunum 1955. ,,Unnur var búin
að sauma jólakjóla á stelpurnar en
átti eftir að ljúka við buxurnar á
drengina og var mikið í mun að þær
yrðu kláraðar svo ég fékk konu til
þess. Hún lá mikið veik á spítalanum
um jólin en við máttum þó koma og
heimsækja hana. Ég man að Unnur
óttaðist mjög að börnin myndu smit-
ast en sennilega hafa báðir drengirnir
fengið sóttina án þess að hún hefði
þessar afleiðingar,“ segir Sveinn al-
varlegur á svip.
,,Það varð strax nokkuð ljóst að
Unnur myndi ekki ganga framar.
Handleggirnir voru einnig lamaðir en
lömunin þar rénaði þótt hún hefði
aldrei sama styrk í þeim og áður.
Unnur byrjaði í sjúkraþjálfun og end-
urhæfingu um leið og hún var talin
hafa heilsu til þess eins og aðrir sjúk-
lingar enda var þjálfunin mjög mik-
ilvægur þáttur í bataferlinu.“
Á þessum tíma voru fáir menntaðir
sjúkraþjálfarar starfandi hér á landi
en Styrktarfélag lamaðra og fatlaðra
hafði forgöngu um, í samráði við heil-
brigðisyfirvöld, að hingað til lands
kæmu læknar og hjúkrunarfólk frá
Danmörku sem höfðu öðlast bæði
mikla og dýrkeypta reynslu í mænu-
sóttarfaraldrinum mikla í Kaup-
mannahöfn 1952–53 eins og segir í
frétt í Morgunblaðinu 12. október
1955. Styrktarfélagið greiddi kostn-
aðinn af dvölinni og festi auk þess
kaup á húsnæði á Sjafnargötu 14 og
setti þar á stofn og starfrækti æfinga-
stöð fyrir fólk sem hafði lamast af
völdum mænusóttarinnar.
Unnur var bæði í þjálfun á spít-
alanum og var keyrð á æfingar í mið-
stöðina við Sjafnargötuna en hún
komst ekki heim til sín fyrr en um
páska 1957, rúmu einu og hálfu ári
eftir að hún tók sóttina, og þá í hjóla-
stól. ,,Hún var í hjólastólnum alla tíð
og fyrstu árin voru erfið, því það var
til dæmis erfitt að fá jafnvel nauðsyn-
legustu hjálpartæki, en hún var ótrú-
lega dugleg að bjarga sér þrátt fyrir
ýmsar hindranir á heimilinu og að-
laga sig umhverfinu. Við vorum svo
lánsöm að vera í íbúð á jarðhæð og
þurftum litlu að breyta varðandi að-
gengi fyrir hjólastól nema inngang-
inum en þar voru nokkrar tröppur,“
segir Sveinn.
Lítil aðstoð frá hinu opinbera
Hann segir að samfélagið hafi
brugðist allt öðruvísi við veikindum
þá en nú og verið frekar afskiptalítið
gagnvart þeim. ,,Það var ekkert ný-
næmi að fólk veiktist alvarlega, missti
mátt og þrek, örkumlaðist eða jafnvel
dó. Berklar höfðu lengi verið land-
lægir sem og aðrir alvarlegir sjúk-
dómar. Það hafði hver sinn djöful að
draga. Á þessum árum var í raun og
veru ekki neitt til sem hét velferð-
arkerfi og því varð hver og einn að
finna út úr því hvernig hann myndi
bjarga sér í lífinu eftir að hafa misst
heilsuna eða örkumlast hvort sem
það var vegna mænusóttar, annarra
veikinda eða slysa, bæði andlega og
ekki síst fjárhagslega.“ Hann segir að
þeim hjónunum hafi tekist furðulega
vel að höndla þær miklu umbreyting-
ar sem urðu á lífi þeirra við veikindi
Unnar. ,,Unnur var afskaplega vilja-
sterk og dugleg kona og það var ótrú-
lega fátt sem hún ekki gat þrátt fyrir
að vera í hjólastól. Hún hélt áfram að
sinna heimilinu eins og áður eftir að
hún kom heim en ég fór að vinna á
verkstæði hjá Hraðfrystihúsinu því
það var erfitt um vik að fara á sjóinn
aftur á meðan Unnur var að jafna sig
og ná betri heilsu og þreki. Það þurfti
auðvitað að vinna, því við vorum
skuldug eins og margt ungt fólk sem
var að koma sér upp búi, og það var
enga fjárhagsaðstoð að fá frá hinu op-
inbera þrátt fyrir að áföll sem þessi
riðu yfir og lánardrottnar vildu auð-
vitað fá sitt. Ég hafði haft betri tekjur
á sjónum og heimilið varð fyrir tekju-
tapi þegar ég kom í land en við því var
ekkert að gera og þetta blessaðist
allt,“ segir Sveinn og brosir.
Hann segir að hvorki Unni né hon-
um hafi fundist lífið vera að leggja
þeim óvenju þungar byrðar á herðar.
,,Það voru margir sem fóru miklu
verr út úr mænusóttinni en við og
sumir komust aldrei heim. Þetta var
bara eins og hvað annað sem fyrir gat
komið á lífsleiðinni og við reyndum að
vinna úr því eftir bestu getu. Hann
segist ekki muna eftir því að Unnur
hafi nokkurn tímann verið reið eða
bitur yfir hlutskipti sínu. ,,Fólk var
almennt þannig þenkjandi að það
vildi ekki vera að valda öðrum
áhyggjum. Það var ekki að bera sorg-
ir sínar á torg og reyndi að bjarga sér
eftir bestu getu. Það bar hver sinn
harm í hljóð,“ ítrekar Sveinn Sam-
úelsson að lokum af sama æðru-
leysinu og einkennir oft lífshlaup
eldri kynslóða og við sem erum yngri
erum gætum lært margt af.
Heimildir
Júlíus Sigurjónsson. 1948. Mænusóttarfar-
aldrar á Íslandi 1904–1947. Læknablaðið 33;
49
Níels Hermannsson. Eftirköst mænuveik-
innar. Morgunblaðið, 4.janúar 1998.
Margrét Guðnadóttir. 1966. Athuganir á
mænusóttarveirum og mænusóttarefnum
árin 1956–1965. Læknablaðið 51:103–117
Morgunblaðið. 1955. 47. árgangur, septem-
ber – desember.
Stállungu í
röðum á
bandarískum
spítala. Sótt-
arinnar varð
ekki síður
vart þar en
hér á landi.
Höfundur er kennari og blaðamaður.
Greinin er skrifuð í minningu Unnar
Hrefnu Jóhannsdóttur sem hefði orðið
áttræð 13. mars.
Unnur Hrefna og Sveinn áður en Unnur sýktist
af mænusóttinni.
Æðruleysið
var akkeri
hinna veiku
og þjáðu