Morgunblaðið - 18.04.2002, Blaðsíða 38

38 FIMMTUDAGUR 18. APRÍL 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Í
LIÐINNI viku var ár liðið frá því að bók-
un um framkvæmd varnarsamnings Ís-
lands og Bandaríkjanna rann út. Nefnd
bókun var gerð 9. apríl 1996 og var til
fimm ára. Nú er útlit fyrir að hreyfing
komist á samningaviðræður stjórnvalda á Íslandi
og í Bandaríkjunum um fyrirkomulag íslenskra
varna í samræmi við tvíhliða samning ríkjanna
frá árinu 1951. Af samtölum, sem greinarhöf-
undur átti við ýmsa háttsetta embættismenn í
Bandaríkjunum í liðinni viku, er ljóst að þreif-
ingar hafa leitt í ljós að enn fer því fjarri að Ís-
lendingar og Bandaríkjamenn hafi nálgast sam-
komulag í þessu efni. Þá er þess að geta að greint
var frá því í gær að ákveðið hefði verið að færa
yfirstjórn varnarliðsins á Íslandi frá Bandaríkj-
unum yfir til Þýskalands.
Taka ber fram að hefð er fyrir því að varn-
armálaráðuneytið bandaríska, utanríkisráðu-
neytið og þjóðaröryggisráðið tali ólíkri röddu
þegar um er að ræða varnarsamvinnu Íslendinga
og Bandaríkjamanna. Kemur það til af því að á
þessum stöðum í stjórnkerfi Bandaríkjanna
nálgast menn þetta viðfangsefni með ólíkum
hætti og hafa ólíkra hagsmuna að gæta. Hafa
þarf þetta í huga þegar t.a.m. gerð er grein fyrir
skoðunum, sem uppi eru innan varnarmálaráðu-
neytisins, þar sem nokkur hefð hefur skapast
fyrir því sjónarmiði að gerlegt sé að tryggja
varnir og öryggi Íslands með öðrum hætti en nú
er gert.
Vert er að leggja á það áherslu að innan
bandaríska stjórnkerfisins er engar þær raddir
að finna, sem binda vilja enda á varnarsamstarf
ríkjanna. Bandaríkjamenn taka varnarsamning-
inn frá 1951 alvarlega og eru ákveðnir í að standa
við þær skuldbindingar, sem hann kveður á um.
„Íslendingar eru vinir okkar og traustir banda-
menn og við ætlum okkur að leysa þetta mál,“
sagði háttsettur embættismaður, sem rætt var
við í Washington.
Íslendingar vilja óbreytt ástand
„Þetta mál“ lýtur að sjálfri framkvæmd varn-
arsamningsins og þeim viðbúnaði, sem talinn er
nauðsynlegur til að tryggja öryggi og varnir Ís-
lands. Formleg afstaða Bandaríkjamanna liggur
ekki fyrir í því efni en þreifingar og óformlegar
viðræður hafa leitt í ljós að Íslendingar leggjast
gegn því að gerðar verði breytingar á þeim við-
búnaði, sem viðhafður er í varnarstöðinni í Kefla-
vík. Í Bandaríkjunum telja hins vegar ýmsir
áhrifamiklir menn og hagsmunaaðilar innan
stjórnkerfisins að tímabært sé að skera enn frek-
ar niður þann tækjabúnað, sem er að finna í
varnarstöðinni. Þar ræðir einkum um orrustu-
þotur af gerðinni F-15 og björgunarþyrlur þær,
sem þeim flugvélum fylgja. Hvað þoturnar varð-
ar er meiri niðurskurður óhugsandi; „frekari
fækkun“ myndi þýða að hér á landi yrðu engar
slíkar vélar staðsettar.
„Hættumat“
Til grundvallar þeirri ólíku nálgun, sem ein-
kennir afstöðu íslenskra stjórnvalda og manna,
sem einkum er að finna innan hersins og í varn-
armálaráðuneyti Bandaríkjanna, er hugtakið
„hættumat“ (á ensku „threat assessment“). Inn-
an herafla Bandaríkjanna og í ráðuneyti varn-
armála eru auðfundnir þeir menn, sem engan
botn fá í hættumat íslenskra ráðamanna. Þessir
viðmælendur sögðu að þeir fengju enga þá hættu
greint, sem steðjaði að Íslandi og ógnaði öryggi
landsmanna. Lúsaleit í því efni dygði ekki einu
sinni til. Kalda stríðinu væri lokið, ógnin af Rúss-
landi (áður Sovétríkjunum) heyrði sögunni til og
hvorki til lengri né skemmri tíma væri unnt að
halda því fram að öryggi Íslendinga væri með
einhverju móti ógnað. Þeir, sem eru þessarar
hyggju, telja fært að tryggja varnir og öryggi Ís-
lands þó svo að enn verði fækkað orrustuþotum á
Íslandi. Viðbragstíminn yrði ávallt nægilegur til
að unnt yrði að senda herflugvélar og jafnvel
liðsafla ef nauðsynlegt reyndist til Íslands ann-
aðhvort frá Bandaríkjunum eða Evrópu snögg-
breyttist ástand heimsmála eða öryggisstaðan á
norðurslóðum.
Þeir, sem þessu halda fram, segja efnislega að
„hættumat“ íslenskra stjórnvalda heyri til lið-
innar tíðar. Það taki ekki mið af gjörbreyttum
aðstæðum og breytingum á vettvangi Atlants-
hafsbandalagsins (NATO). „Það NATO sem var
við lýði árið 1996 er ekki lengur til,“ sagði einn
viðmælandi og vísaði þar með til þess að viðbún-
aður aðildarríkjanna væri ekki lengur miðaður
við stórfellda árás úr austri.
„Sameiginleg varnarstöð“
Íslenskir ráðamenn hafa látið óvenju afdrátt-
arlaus ummæli falla um nauðsyn þess að viðbún-
aður í varnarstöðinni verði ekki skorinn frekar
niður og að þar verði hið minnsta tryggt óbreytt
ástand. Davíð Oddson forsætisráðherra sagði í
viðtali við Morgunblaðið 5. maí í fyrra þegar gef-
ið var út aukablað í tilefni af 50 ára afmæli varn-
arsamningsins: „Hér á ekki að vera varnarstöð ef
hún þjónar eingöngu eftirlits- og forvarnahlut-
verki fyrir Bandaríkjamenn vegna hugsanlegrar
hættu á svæðinu og þjónar ekki því sem við skil-
greinum sem varnir Íslands. Ef Bandaríkjamenn
komast að þeirri niðurstöðu að þeir vilji ekki
halda uppi stöð sem þjóni hagsmunum beggja
verður hún einfaldlega lögð niður. Flóknara er
þetta ekki og í þessu felst engin hótun. Banda-
ríkjamenn skilja þetta vel þótt til séu Íslendingar
sem ekki gera það. Hér er um sameiginlega
varnarstöð að ræða, hún ver hagsmuni beggja
þjóðanna.
Við munum á næstu árum þurfa að hafa svip-
aðan viðbúnað og hér er nú, ákveðinn lágmarks-
fjölda flugvéla. Stöðin getur ekki verið minni en
hún er.“
Í Washington er mönnum kunnugt um þessi
ummæli forsætisráðherra.
Í sama aukablaði Morgunblaðsins sagði Hall-
dór Ágrímsson utanríkisráðherra er hann var
spurður hvort hann teldi að tryggja mætti áfram
varnir Íslands án þess að hér á landi væru stað-
settar bandarískar herþotur: „Íslensk stjórnvöld
hafa fyrir sitt leyti metið það svo að við núver-
andi aðstæður sé sá viðbúnaður sem er fyrir
hendi í varnarstöðinni á Miðnesheiði, lágmarks-
viðbúnaður. Að öðrum kosti verði ekki talað um
trúverðugar varnir fyrir Ísland og Norður-Atl-
antshaf. Um þetta, eins og svo margt annað, gild-
ir að slíkt mat fer vitanlega eftir því hvort horft
er frá Íslandi og Bandaríkjunum. Að okkar mati
er ekki nóg að horfa til þessa einvörðungu frá
ströndum Bandaríkjanna.“
Afstaða íslenskra stjórnvalda kemur skýrlega
fram í þessum ummælum utanríkisráðherra og
forsætisráðherra og athygli vekur að báðir sjá
ástæðu til að minna efnislega á að samningurinn
frá árinu 1951 sé tvíhliða og kalli því á að tekið sé
tillit til sjónarmiða Íslendinga þegar ræðir um
framkvæmd og útfærslu hans.
Ekkert hefur komið fram frá því þessi viðtöl
voru tekin fyrir tæpu ári, sem gefur til kynna að
breyting hafi orðið á afstöðu íslenskra stjórn-
valda. Raunar hefur sá, sem þetta ritar, traustar
heimildir fyrir því að íslensk stjórnvöld hafi kom-
ið því á framfæri við Bandaríkjamenn að þau
leggist eindregið gegn frekari niðurskurði við-
búnaðar á Miðnesheiði. Kemur það tæpast á
óvart þegar höfð eru í huga orð forsætisráðherra
hér að ofan.
Áhrif 11. september
Árás hryðjuverkamanna á Bandaríkin 11.
september síðastliðinn sýnist að ýmsu marki
hafa orðið til þess að skerpa enn frekar þá ólíku
nálgun, sem einkennir „hættumat“ íslenskra
stjórnvalda og tiltekinna aðila innan stjórnkerfis
Bandaríkjanna þegar varnir Íslands eru annars
vegar. Í Bandaríkjunum hefur þegar náðst sátt
um að árásin kalli á mikið endurmat á öryggis-
hagsmunum Bandaríkjanna, og endurskipulagn-
ingu hvað varðar yfirstjórn, samsetningu og við-
búnað herafla þessa mikla veldis. Af hálfu
íslenskra ráðamanna hefur árásin 11. september
verið höfð til marks um nauðsyn þess að hér á
landi sé fyrir hendi viðbúnaður, sem kleift geri að
mæta mögulegum ógnunum „af hafi og úr lofti“
svo vísað sé efnislega til ummæla Halldórs Ás-
grímssonar utanríkisráðherra. Ráðherra sagði á
stjórnmálafundi í Reykjavík í október í fyrra:
„Við eigum mikið undir því sem lítil þjóð að
skapa öryggi. Við höfum ekki nægan mannafla til
þess að ráða við stríðsástand sem upp getur
komið. En það er freistandi fyrir svona hryðju-
verkamenn að geta tekið heilt þjóðfélag í gísl-
ingu. Við skulum ekki útiloka að það geti gerst.
Því verðum við að hugsa okkar öryggis- og varn-
armál í nýju ljósi.“
Rök utanríkisráðherra og stjórnvalda á Ís-
landi þar með eru því þau að árásin á Bandaríkin
11. september geri að verkum að áfram verði
þörf á hergögnum og viðbúnaði hér m.a. til að
unnt verði að bregðast við ógnunum af hálfu
hryðjuverkamanna.
Viðbragðstími og loftvarnir
Í Bandaríkjunum þarf ekki að leita lengi til að
finna menn, sem draga þessi rök í efa. Einn við-
mælandi benti á að vera orrustuþotna á Íslandi
væri á engan hátt trygging fyrir því að unnt
reyndist að bregðast við hryðjuverkaárás úr
lofti. Þessi viðmælandi fullyrti að ógerlegt hefði í
raun verið að bregðast við árásinni 11. septem-
ber jafnvel þótt herþotur hefðu verið á ferð í ná-
grenni New York og Washington. Viðbragðstím-
i
v
y
s
h
þ
b
a
t
Í
m
a
u
r
a
m
s
u
a
h
g
v
m
n
e
a
v
m
u
l
h
h
s
l
m
a
u
s
s
j
l
u
g
n
s
L
e
y
Varna
á kro
Ár er nú liðið frá því að bókun v
ríkjanna rann út og þreifinga
við háttsetta embættismenn í
hugmyndir, sem fram hafa v
varnarliðsins
KJÖR ALDRAÐRA
Nær helmingur eldri borgara tel-ur sig ekki hafa nægjanlegt fétil framfærslu að því er kemur
fram í markaðskönnun, sem Gallup vann
fyrir Búnaðarbankann og var kynnt á
fundi um fjármál eldri borgara í fyrra-
dag. Í könnuninni kom fram að ráðstöf-
unartekjur fólks á aldrinum 60 til 80 ára
væru að meðaltali 86.770 krónur á mán-
uði.
Aldraðir eru að verða mun öflugri
hagsmunahópur en áður og er það ekki
síst vegna þess að þar hafa valist í for-
ystu menn, sem hafa mikla reynslu af
hagsmunabaráttu og umsvifum á opin-
berum vettvangi. Eldri borgarar hafa
haldið fundi til að krefjast betri kjara og
tekið sér mótmælastöðu fyrir utan Al-
þingi með kröfuspjöld.
Benedikt Davíðsson, formaður
Landssambands eldri borgara, fjallaði
um hrörnun almannalífeyriskerfisins á
ráðstefnunni og benti á, eins og kom
fram í Morgunblaðinu í gær, að kaup-
máttur lífeyrisgreiðslna hefði vaxið
miklu hægar frá árinu 1997 en kaup-
máttur lágmarkslauna verkafólks og
raunar lækkað frá miðju árinu 1999.
Hann benti á að lífeyrir og tekjutrygg-
ing með eingreiðslu hefði verið rúm 79%
af lágmarkslaunum verkakarla árið
1991 en hefði farið hríðlækkandi síðan
og hlutfallið verið komið niður í 63% árið
2000. Hækka þyrfti lífeyri og tekju-
tryggingar um 18% til þess að halda
hlutfallinu frá 1991 óbreyttu.
Þær tölur, sem Benedikt nefnir, eru
sláandi, enda nemur rýrnunin um
fimmtungi. Það er ekkert leyndarmál að
mikið bil er milli manna í lífeyrismálum
um þessar mundir og ræður þar mestu
hvort viðkomandi hafi unnið hjá hinu
opinbera eða á almennum vinnumark-
aði. Hin sterku lífeyrisréttindi takmark-
aðs hóps endurspegla síður en svo rétt-
indi hins almenna borgara. Reyndar
hefur lífeyrismálum almennt verið kom-
ið í nokkuð góðar skorður, en það eru
breytingar, sem munu koma komandi
kynslóðum til góða. Nú býr hins vegar
stór hópur eldri borgara við það að hafa
vart til hnífs og skeiðar þrátt fyrir að
hafa unnið hörðum höndum á langri
starfsævi. Bág kjör aldraðra má rekja
til margra þátta, en þar ber ekki síst að
nefna tekjutengingu, sem miðast við
mun lægri tekjur en eðlilegt má teljast
og gerir að verkum að skerðing hefst
fyrr en ella.
Í umfjöllun um fátækt í Morgun-
blaðinu 7. apríl var vitnað í samantekt
Kristins Karlssonar hjá Hagstofu Ís-
lands frá því í október 1999, um útgjöld
Norðurlandanna til félags- og heilbrigð-
ismála. Þar kemur fram að útgjöld til fé-
lags- og heilbrigðismála aldraðra og ör-
yrkja, sem hlutfall af landsframleiðslu,
eru langlægst á Íslandi, eða tæp 8%, á
meðan þau er rúm 17% í Svíþjóð, tæp
15% í Danmörku, tæp 14% í Finnlandi
og rúm 12% í Noregi.
Það er augljóst að við þetta ástand
verður ekki unað og krefjast málefni
aldraðra rækilegrar endurskoðunar
með það að markmiði að rétta kjör
þeirra. Kerfið á ekki að vinna á móti
fólki heldur með því og taka mið af raun-
verulegum aðstæðum þess. Eldri borg-
arar kvarta sjaldan og þegar nær helm-
ingur kveðst ekki hafa nægilegt fé til
framfærslu er óhjákvæmilegt annað en
að taka mark á því.
MEÐFERÐ NAUÐGUNARMÁLA
Skýrsla starfshóps ríkissaksóknaraum meðferð nauðgunarmála hjá lög-
reglu og ákæruvaldi, sem greint var frá í
Morgunblaðinu í gær, staðfestir a.m.k.
að hluta til ýmsa þá gagnrýni, sem sett
hefur verið fram á meðferð þessara mála,
ekki sízt hjá lögreglu, á undanförnum ár-
um. Skýrslan dregur það reyndar skýrt
fram að nauðgunarmál eru einkar erfið
viðfangs. Oft eru ekki aðrir en meintur
þolandi og gerandi til frásagnar, oft hef-
ur verið kunningsskapur eða vinátta á
milli aðila máls og oft hefur áfengi verið
með í spilinu þegar meint brot hafa verið
framin. Stundum er ekki vitað hver
meintur gerandi er. Sönnunarfærsla get-
ur verið erfið og þolendur tregir til að
halda kæru til streitu.
Þessir þættir kunna að varpa ljósi að
hluta til á þá staðreynd að á fjögurra og
hálfs árs tímabili sættu 124 kærumál
vegna nauðgunar ekki ákæru, en á sama
tíma var ákært í 23 málum. Af málunum
124 hætti lögregla rannsókn í 71 máli en
53 mál voru felld niður af ríkissaksókn-
ara.
Hins vegar finnur starfshópurinn að
mörgum atriðum vegna lögreglurann-
sóknar þessara viðkvæmu mála. Þar á
meðal er að oft líði nokkur tími frá því að
kæra berst og þar til skýrsla sé tekin af
kæranda, oft líði langur tími þar til sá
kærði sé yfirheyrður, oft sé „óútskýrður
og óþarfa dráttur“ frá því kæra berst og
þar til rannsókn hefst. Lögreglurann-
sókn þykir oft taka of langan tíma, óút-
skýrð hlé verði milli rannsóknaraðgerða,
yfirheyrslur fari fram með vikna eða
jafnvel mánaða millibili án skýringa.
Þá sé vettvangsrannsókn oft ábóta-
vant eða hún jafnvel engin. Rannsókn sé
hætt vegna þess að kæra sé dregin til
baka, jafnvel þótt lögregla hafi vísbend-
ingar um að glæpur hafi verið framinn.
Gerðar eru athugasemdir við yfir-
heyrslutækni og sett út á að málum, þar
sem lögregla hefur haft afskipti af mál-
um vegna meintra kynferðisbrota, t.d.
með því að aka meintum þolanda á neyð-
armóttöku, sé ekki fylgt eftir. „Ekki er
hægt að útiloka að niðurstaða hefði í ein-
hverjum tilvikum getað orðið önnur ef
fyrr hefði verið brugðizt við, t.d. með
vettvangsrannsókn og tæknirannsókn í
beinu framhaldi af kæru eða þegar grun-
ur vaknar um brot,“ segir í skýrslunni.
Þetta eru athugasemdir, sem fyllsta
ástæða er til að taka alvarlega. Reyndar
virðast þær aðallega beinast gegn
smærri lögregluembættum, þar sem sér-
hæfing og reynsla í meðferð nauðgunar-
mála er takmörkuð, en Lögreglan í
Reykjavík fær hrós fyrir að standa vel að
málum. Þetta vekur spurningar um hvort
smærri embættin verði ekki að fá sér-
stakan stuðning, t.d. frá embætti ríkis-
lögreglustjóra, til að taka faglegar á
þessum málum. Tillögur starfshópsins til
úrbóta, m.a. drög hans að verklags-
reglum um rannsókn nauðgunarmála,
eru mjög til bóta og geta vonandi stuðlað
að því að beina þessum erfiðu málum í
betri farveg.
Nauðgun er alvarlegur og andstyggi-
legur glæpur, sem getur haft djúpstæð og
langvarandi áhrif á fórnarlambið. Það er
einkar mikilvægt að löggæzlan í landinu
leggi sig í framkróka við að sýna meintum
þolendum nauðgunar ýtrustu tillitssemi,
veiti málum þeirra forgang og geri allt
það, sem í hennar valdi stendur, til að
koma lögum yfir meinta brotamenn. Líkt
og vikið er að í skýrslu starfshópsins eru
forvarnir mikilvægar og brýnt að hamla
gegn því virðingarleysi í kynferðislegum
samskiptum, sem virðist fara vaxandi,
ekki sízt hjá litlum hópi ungra karla. En
þegar brot eru framin, er mikilvægt að
tekið sé þannig á þeim að það megi verða
til þess að sem fyrst grói um heilt.