Morgunblaðið - 18.04.2002, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 18. APRÍL 2002 39
inn hafi einfaldlega verið allt of skammur. „Þótt
við hefðum haft 300 þotur af gerðinni F-15 á flugi
yfir New York hefði okkur samt ekki tekist að af-
stýra árásinni,“ sagði þessi viðmælandi, sem er
háttsettur embættismaður. Af þessu má draga
þá ályktun að huga þurfi hið minnsta að við-
bragðstíma þess orrustuvélakosts, sem hér er nú
að finna, vilji íslensk stjórnvöld leitast við að
tryggja enn betur en áður íslenskar loftvarnir.
Um mögulega ógn af hafi mætti hafa mörg orð.
Í Bandaríkjunum er nú nokkuð rætt um þann
möguleika að hryðjuverkamenn kunni að reyna
að koma kjarnorkuvopnum fyrir í flutningaskip-
um og síðan að sigla þeim inn í hafnir í Banda-
ríkjunum og jafnvel víðar. Þessi hætta er tekin
alvarlega vestra. Hvort unnt er að telja þennan
möguleika hugsanlega ógn við öryggi Íslendinga
skal ósagt látið. Athygli vekja á hinn bóginn þau
ummæli utanríkisráðherra, sem vísað var til hér
að ofan, þess efnis að hryðjuverkamenn geti
hugsanlega freistað þess að taka heilt þjóðfélag í
gíslingu. Ef möguleiki þessi er settur í samhengi
við íslensk öryggismál (og þá t.a.m.rökstuddur
með sögulegri tilvísun til Tyrkjaránsins og her-
náms Breta) hlýtur sú spurning að vakna hvort
ekki sé þörf á að efla landvarnir á Íslandi, sem
aftur gætu kallað á breytingu á samsetningu
varnarliðsins hér og varðstöðu um hernaðarlega
mikilvæga staði svo sem orkuver.
Af samtölum við embættismenn í Bandaríkj-
unum má ráða að menn þar fallist á þau fræði-
legu rök að eftir 11. september megi líta á sér-
hverja höfuðborg á Vesturlöndum sem
hugsanlegt skotmark hryðjuverkamanna. Þetta
sé á hinn bóginn einungis fræðileg nálgun en taki
lítt til raunverulegra aðstæðna. Í samtölum við
menn í Bandaríkjunum komu fram efasemdir um
að Íslendingum stafi ógn af hryðjuverkamönn-
um. Athyglisvert var á hinn bóginn að heyra það
sjónarmið eins viðmælanda að ef til vill mætti líta
svo á að vera bandarísk herliðs á Íslandi gæti
jafnvel aukið hættuna á því að hryðjuverkamenn
létu til skarar skríða hér á landi. Rifjuðust þá
upp rök, sem notuð voru á dögum kalda stríðsins
gegn því að varnarlið væri staðsett á Íslandi.
Yfirstjórn varnarliðsins til Evrópu
Í Bandaríkjunum er nú lögð ofuráhersla á svo-
nefndar „heimavarnir“ eftir árás flugumanna
sádi-arabíska hryðjuverkaforingjans Osama bin
Ladens á New York og Washington 11. sept-
ember.
Þær breytingar, sem nú hafa verið ákveðnar á
yfirstjórn varnarliðsins á Íslandi, koma til sökum
þessa nýja skipulags, sem Bandaríkjamenn telja
nauðsynlegt til að efla varnir eigin lands og þjóð-
ar. Þar ræðir m.a. um áætlanir um samruna og
samvinnu herstjórna, sem ganga undir heitinu
„Unified Command Plan“. Donald Rumsfeld,
varnarmálaráðherra Bandaríkjanna, skýrði frá
því í gær, miðvikudag, að áætlun þessi hefði verið
samþykkt og tekur hún gildi 1. október. Tilgang-
urinn með þeirri breytingu er að efla varnir
sjálfra Bandaríkjanna, gera þær skilvirkari og
tryggja sem mesta samhæfingu og samvinnu
með helstu burðarásum heraflans og borgara-
legra öryggisstofnana. Þetta orsakar breytingar
á yfirstjórn varnarliðsins á Íslandi. Halldór Ás-
grímsson utanríkisráðherra vék að þeim breyt-
ingum, sem ný áform Bandaríkjamanna gætu
haft fyrir varnir Íslands í ræðu, er hann flutti 27.
febrúar síðastliðinn. Utanríkisráðherra sagði þá
m.a: „Í kjölfar 11. september hefur þeirrar þró-
unar orðið vart sem kann að hafa áhrif á stöðu Ís-
lands, en það er sú stefna Bandaríkjastjórnar að
leggja meiri áherslu en fyrr á svonefndar heima-
varnir. Hugsanlegt er að tillögur sem nú eru uppi
á borðum í Bandaríkjunum um nauðsynlegar
breytingar heima fyrir gætu falið í sér að yf-
irstjórn Atlantshafsherstjórnar Bandaríkjanna
færist til Evrópu frá Norfolk. Á þessu stigi er
engan veginn ljóst hvaða áhrif þetta kann að hafa
á herstjórnarkerfi NATO og stöðu Íslands. Við
fylgjumst grannt með þessari þróun og tökum
virkan þátt í stefnumótun þar um innan banda-
lagsins.“
Ný herstjórn og svæðisskipting
Hér gætir raunar ónákvæmni því ekki er um
það að ræða að í ráði sé að flytja Atlantshafs-
flotastjórn Bandaríkjanna, sem nú nefnist raun-
ar Sameinuð herstjórn Bandaríkjanna eða „Joint
Forces Command“ (JFC), til Evrópu, heldur að
aðgerðastjórn á austanverðu Atlantshafi og þar
með yfirstjórn aðgerða á Íslandi, Grænlandi og
Azor-eyjum færist frá Norfolk í Bandaríkjunum
til Evrópuherstjórnar Bandaríkjanna í Stuttgart
í Þýskalandi („U.S. European Command“).
Þá er einnig verið að vísa til hugsanlegra áætl-
ana um að flytja Atlantshafsherstjórn NATO
(ACLANT) yfir til Evrópu. Yfirmaður hennar
(sem á máli innvígðra nefnist SACLANT) er
bandarískur herforingi, sem einnig stjórnar
Sameinuðu herstjórninni (JFC). Yfirstjórn varn-
arliðsins á Íslandi heyrir nú undir „Joint Forces
Command“ sem fyrr sagði. Aðalhlutverk JFC er
að annast samræmingu í þjálfun og búnaði og út-
vega öðrum herstjórnum vígbúið lið úr öllum
deildum hersins sem er þjálfað til samræmdra
átaka („joint operations“ á enskri tungu) ásamt
skipulagningu og stjórnun varna heimalandsins
auk aðgerðastjórnarinnar á Atlantshafi.
Styrkur þess að hafa sama bandaríska her-
foringjann yfir báðum herstjórnunum (þ.e.
ACLANT og JFC) hefur verið sá að viðkomandi
getur sótt það sem þarf til NATO-aðgerða inn í
bandaríska kerfið án þess að þurfa berjast um
það við aðra bandaríska aðgerðarstjóra („Comm-
anders in Chief“ eða „CINC’s“ á ensku). Breyt-
ing á bandarísku hliðinni hefur því í för með sér
grundvallarbreytingu, sem getur þýtt breytingu
á herstjórnarfyrirkomulagi NATO.
Bandaríkjamenn ráða því einir hvernig skipu-
lagi herstjórnar þeirra sjálfra er háttað („Uni-
fied Command Plan“). Breyting á ACLANT, þ.e.
Atlantshafsflotastjórn NATO, verður á hinn bóg-
inn ekki gerð nema með samþykki aðildarríkj-
anna. Þeir, sem gerst til þekkja, telja þó hugs-
anlegt að samkomulag geti orðið um að
ACLANT verði óbreytt undir stjórn annars
bandarísks herforingja, sem þá ætti allt sitt und-
ir velvild yfirmanns hinnar sameinuðu herstjórn-
ar Bandaríkjanna.
Áætlunin, sem nú hefur verið samþykkt, kveð-
ur á um að Sameinuð herstjórn Bandaríkjanna
(JFC) láti nýrri herstjórn heimavarna, Norður-
herstjórninni, m.a. eftir varnir Bandaríkjanna,
auk þess sem hún mun taka til Kanada, Mexíkó
og hluta Karíbahafsins. Jafnframt mun Evrópu-
herstjórnin í Stuttgart taka við hluta aðgerða-
stjórnunar á Atlantshafi af JFC og tekur sá
gjörningur sem fyrr segir til Íslands og Græn-
lands auk Azor-eyja. JFC mun hins vegar ein-
beita sér að því að útvega herforingjum um heim
allan þann liðsafla og tækjabúnað sem aðgerða-
stjórar („Commanders in Chief“) fara fram á og
hafa umsjón með endurskipulagningu herafla
Bandaríkjanna í ljósi gjörbreyttra aðstæðna.
„Evrópskt samhengi“
Breyting sú, sem hér hefur verið leitast við að
útskýra, felur í sér að varnarliðið á Íslandi færist
undir bandarísku Evrópuherstjórnina í Stutt-
gart. Það kemur til sökum þess að yfirstjórn
varnarliðsins fellur nú undir JFC í Norfolk, sem
nú eftirlætur Evrópuherstjórninni að uppfylla
hluta verkefna sinna. Innan JFC hefur Ísland
verið sem sérstök undirstjórneining, en þær eru
alls þrjár. Nú mun það gerast að yfirstjórn varn-
arliðsins á Íslandi verður ein fjölmargra undir-
stjórna Evrópuherstjórnarinnar. Evrópuher-
stjórnin mun hafa með höndum yfirstjórn alls
herafla Bandaríkjanna í Evrópu og mun einnig
ná til meginhluta Afríku og Ísraels. Kaspíahafs-
svæðið verður einnig fært undir þá stjórn.
Við þennan tilflutning breytist sá strengur
milli íslenskra og bandarískra stjórnvalda, sem
legið hefur um Atlantshafsherstjórn NATO
(ACLANT) og Sameinuðu herstjórnina (JFC) í
Norfolk í Bandaríkjunum. Breyting verður því á
hefðbundnu samhengi íslenskra öryggis- og
varnarmála við meginland Norður-Ameríku. Því
má halda fram að sérstaða Íslands verði ekki sú
sama og áður þótt tengslin gagnvart Bandaríkj-
unum haldist vitanlega í gegnum Evrópuher-
stjórnina. Ef til vill má orða það svo að rödd Ís-
lands muni tæpast hljóma af sama þunga innan
Evrópuherstjórnarinnar og innan JFC með þeim
einföldu rökum að undirstjórnir hinnar fyrr-
nefndu eru fjölmargar en hinnar síðarnefndu fá-
ar. Alltjent er ljóst að boðleiðir verða aðrar og við
nýtt fólk verður að eiga fyrir íslensk stjórnvöld.
Í sögulegu tilliti er þessi breyting einnig at-
hyglisverð fyrir þær sakir að á árum síðari
heimsstyrjaldarinnar kom hingað til lands
bandarískt herlið á grundvelli Monroe-kenning-
arinnar svonefndu frá 1823 um bandarískt
áhrifasvæði á vesturhveli jarðar. Í mjög einföld-
uðu máli má því ef til vill halda því fram að Ísland
hafi nú verið fært út fyrir þá markalínu og flutt
yfir til Evrópu.
Gera ber greinarmun á tilflutningi á yfirstjórn
varnarliðsins á Íslandi, sem nú hefur verið
ákveðinn, og viðræðum um framkvæmd varnar-
samningsins, sem m.a. snúast um þann viðbúnað
hvað varðar tæki og mannafla, sem haldið er úti
hér á landi. Þessi greinarmunur er nauðsynlegur
hvað hið formlega ferli varðar þó svo að segja
megi að tilflutningur yfirstjórnar varnarliðsins
til Evrópu setji íslensk öryggismál í „evrópskt
samhengi“ og vera kunni að það hið sama sam-
hengi komi einnig til með að gilda um þann
tækjakost, sem hér verður til reiðu verði á annað
borð ákveðið að viðhalda honum.
„Lágmarksviðbúnaður“
Þau bandarísku sjónarmið varðandi fyrir-
komulag varna Íslands og hugsanlegan niður-
skurð í Keflavíkurstöðinni, sem rakin hafa verið
hér að ofan, eiga einkum við um menn í
varnarmálaráðuneytinu. Þó verður þess vart að
víðar í stjórnkerfinu telja sumir að „hættumat“
Íslendinga eigi við lítil rök að styðjast og að kyrr-
staða hafi ríkt í íslenskum öryggis- og varnar-
málum frá lokum kalda stríðsins. Fyrirkomulag
varna hér á landi sé enn miðað við ógnina í austri
og taki lítt mið af gjörbreyttum aðstæðum.
„Engri ríkisstjórna Bandaríkjanna hefur tekist
að komast að niðurstöðu um hvernig breytt
ástand heimsmála hafi áhrif á stöðu Íslands á
vettvangi öryggismála,“ sagði háttsettur banda-
rískur embættismaður, sem rætt var við í
Washington og vísaði þá til þeirra rúmu tíu ára,
er liðin eru frá lokum kalda stríðsins.
Hefð er fyrir þessum sjónarmiðum innan
varnarmálaráðuneytisins. Einkum hefur yfir-
stjórn flughersins í Bandaríkjunum haft auga-
stað á orrustuþotum þeim, sem hingað eru flutt-
ar frá Bandaríkjunum með reglulegu millibili
samkvæmt sérstöku kerfi þar um og á þyrlu-
björgunarsveitinni. Yfirstjórn flughersins í
Bandaríkjunum („Air Combat Command“ með
höfuðstöðvar í Langley í Virginíu) telur þennan
búnað hér á landi vannýttan og segir þörf fyrir
hann annars staðar.
Ef til vill er hér við hæfi að fjalla stuttlega um
þann viðbúnað, sem haldið er úti hér á landi og ís-
lensk stjórnvöld flokka sem „lágmarksviðbún-
að“.
Auk kafbátarleitarvéla af gerðinni Orion P-3
er hér að finna orrustuþotur af gerðinni F-15,
þyrlubjörgunarsveit, sem þeim fylgir, tvær elds-
neytisbirgðavélar fyrir þoturnar og þyrlurnar,
hollenska kafbátaleitarvél og eina P-3 Orion-vél,
sem notuð er til flutninga.
Samkomulag Íslendinga og Bandaríkjamanna
kveður á um að hér skuli jafnan vera til taks fjór-
ar orrustuþotur. Þessi fjöldi vekur nokkra furðu
sérfróðra. Fjórar vélar gefa smæstu starfhæfu
æfingareiningu, þ.e. tvær vélar gegn tveimur. Ef
þær eru færri fá flugmennirnir ekki þá þjálfun,
sem þeir verða stöðugt að stunda. Raunin hefur
orðið sú að hér á landi hafa oftast verið til reiðu
fimm eða sex herþotur til þess að hafa nægar vél-
ar þannig að tveir geti ávallt æft gegn tveimur.
Þyrlur þær, sem hér er að finna eru af gerðinni
HH-60G Pave Hawk. Þær upplýsingar fengust í
Bandaríkjunum að nú séu 64 slíkar þyrlur í dag-
legri notkun („active duty“ á ensku) víða um
heim. Af þeim eru fimm staðsettar á Íslandi en
alls munu Bandaríkjamenn eiga 105 slíkar vélar.
Þotur frá Evrópu?
Í þessu viðfangi hefur, samkvæmt heimildum
greinarhöfundar, þeirri tillögu verið komið á
framfæri við Íslendinga að hugsanlega megi
færa flugherinn hér á landi undir flugherinn í
Evrópu, USAF Europe, sem þá myndi sjá um að
útvega þotur til Íslands úr röðum sinna flug-
sveita í stað þess að þær kæmu frá Air Combat
Command (ACC) í Bandaríkjunum. Þar yrði
einnig um að ræða þotur af gerðinni F-15, sem
hefðu aðsetur á Íslandi. Með þessu móti mætti ef
til vill friða ACC-stjórnina í Bandaríkjunum og
koma til móts við kröfur Íslendinga um „trúverð-
ugar varnir“ þótt í evrópsku samhengi væru ef
svo má að orði komast. Engin niðurstaða liggur
fyrir í þessu efni.
Valdabarátta og ólík sjónarhorn
Frá lokum kalda stríðsins hefur varnarmála-
ráðuneytið í Bandaríkjunum orðið undir í þeirri
valdabaráttu, sem fram hefur farið við utanrík-
isráðuneytið varðandi varnir Íslands. Sérfróðir
benda á að nú kunni staðan að vera önnur og vísa
til mikilvægis hers og varnarmála í því „hnatt-
ræna stríði gegn hryðjuverkaógninni“, sem
George W. Bush Bandaríkjaforseti hefur lýst yf-
ir. Er þá m.a. horft til þess að Donald Rumsfeld
varnarmálaráðherra hafi mikinn skriðþunga inn-
an ríkisstjórnar Bush. Rumsfeld hefur raunar
beina reynslu af samskiptum við Íslendinga en
hann var fastafulltrúi Bandaríkjanna hjá NATO í
þorskastríðinu 1972 líkt og fram kemur í merkri
bók dr. Vals Ingimundarsonar „Uppgjör við um-
heiminn“. Þar var Rumsfeld fulltrúi stjórnar
Richards Nixons forseta, sem Henry Kissinger
sat í sem þjóðaröryggisráðgjafi og utanríkisráð-
herra. Kissinger lýsti í endurminningum sínum
viðleitni Íslendinga til að nýta sér varnarstöðina
og NATO-aðildina í þorskastríðinu gegn Bretum
á þann veg að þar hefðu verið um að ræða „harð-
stjórn hinna veiku“.
Í utanríkisráðuneyti Bandaríkjanna nálgast
menn öryggi og varnir Íslands út frá víðara sjón-
arhorni en hinu herfræðilega. Þar ríkir skiln-
ingur á hinum pólitísku og diplómatísku þáttum
varnarsamstarfsins. Engu að síður varð þess þar
vart að „hættumat“ íslenskra stjórnvalda sé talið
kalla á frekari spurningar þótt því fari fjarri að
því sé hafnað.
Hefð er síðan fyrir því að þjóðaröryggisráðið
(„National Security Council“ á máli innfæddra)
miðli málum þegar ráðuneytum utanríkis- og
varnarmála tekst ekki að komast að sameigin-
legri niðurstöðu. Greinarhöfundur hefur traust-
ar heimildir fyrir því að þjóðaröryggisráðið hafi
þegar blandað sér í deiluna innan bandaríska
stjórnkerfisins um fyrirkomulag varna Íslands.
„Við munum ná landi“
Mun annað ár líða þar til gengið verður frá
nýju samkomulagi um fyrirkomulag varnarsam-
starfs Íslands og Bandaríkjanna? Viðmælendum
í Washington bar saman um að slíkt mætti teljast
harla ólíklegt. „Við vitum hvað gera þarf og ég
bið menn að halda ró sinni, við munum ná landi,“
sagði einn viðmælandi en treysti sér ekki til að
nefna tímamörk í því viðfangi. Annar nefndi að
Bandaríkjamenn þyrftu að hraða undirbúnings-
vinnu sinni til að unnt yrði á næstunni að leggja
samkomulagsdrög fyrir íslensk stjórnvöld. Þótt
Bandaríkjamönnum þyki þreifingar í þá átt litlu
hafa skilað má telja ólíklegt að ár líði þar til
gengið verður frá nýju samkomulagi en einhverj-
ir mánuðir kunna að líða.
arsamstarf
ossgötum?
varðandi framkvæmd varnarsamstarfs Íslands og Banda-
ar hafa litlu skilað. Ásgeir Sverrisson ræddi í liðinni viku
í Washington og freistaði þess að afla upplýsinga um þær
erið settar í þessu viðfangi, og þann flutning á yfirstjórn
til Evrópu, sem nú hefur verið ákveðinn.
Reuters
Donald Rumsfeld, varnarmálaráðherra Bandaríkjanna, greinir frá breytingum á skipulagi her-
stjórna Bandaríkjanna á blaðamannafundi í Washington í gær.
asv@mbl.is