Morgunblaðið - 25.08.2002, Side 22

Morgunblaðið - 25.08.2002, Side 22
22 SUNNUDAGUR 25. ÁGÚST 2002 MORGUNBLAÐIÐ EIN vinkvenna minnahefur átt í allundar-legu ástarsambandi undanfarin ár. Meðal þess sem gerir það sérstakt er sú stað- reynd að hún hefur aldrei hitt ástmanninn, auk þess sem sambandið er algjörlega ein- hliða og þá aðallega vegna þess að þessi ágæti maður veit ekki að hún er til. Maðurinn sem um ræðir heitir Viggo Mortensen og er danskætt- aður kvikmyndaleikari sem meikaði það í Hollywood. Hún fékk fyrst augastað á honum þegar hann kom fram í smá- hlutverkum í ýmsum mynd- um, en féll svo endanlega fyrir honum þegar hann lék sjarma- tröll með ísblá augu í kvik- myndinni ,,A Walk on the Moon“. Sú kvikmynd var í vídeótæki hennar svo mán- uðum skipti og gott ef spólan slitnaði ekki vegna óhóflegrar spilunar. Þessi vinkona mín hefur reyndar átt fleiri ,,kær- asta“ í röðum kvikmyndaleik- ara. Þeirra á meðal eru Rich- ard Gere, Colin Firth og Harrison Ford, en þeir voru meira svona hliðarspor. Viggo er númer eitt, sá sem stendur hjarta hennar næst. Snemma í vor fór ég í af- mæli til vinar míns úti í San Francisco. Hann heitir Dave og er rithöfundur og var ný- kominn heim af bók- menntahátíð í Los Angeles. ,,Þú hlýtur að vita hver Viggo Mortensen er?“ sagði hann og ég þóttist nú halda það og sperrti eyrun. ,,Vissir þú að hann er ekki bara leikari held- ur líka ljóðskáld? Við lásum upp saman í L.A. Hann er flott skáld, fínn gaur líka.“ Ég fékk sting í magann fyrir hönd vin- konu minnar. Hann er ekki bara guðdómlega fallegur og flottur leikari, hann yrkir líka ljóð…og er fínn gaur… ,,Við urðum bara ágætis vinir,“ heldur Dave áfram, ,,hann ætl- ar meira að segja að koma í heimsókn bráðum og við ætl- um að halda upplestrarkvöld“. Ég reyndi að detta aftur inn í samræðurnar: ,,Hvað ertu að segja, ég vissi ekki að hann væri ljóðskáld. Yrkir hann á dönsku?“ Ég missti svo eig- inlega út úr mér að vinkona mín hefði verið ástfangin af Viggo Mortensen í mörg ár. Dave spurði hvort hún ætlaði ekki að koma til Kaliforníu og heimsækja mig, og ég sagði sem var að hún væri nú eig- inlega búin að vera á leiðinni í allan vetur. ,,Þá er þetta rak- ið,“ sagði hann, ,,hún kemur, þið komið á upplesturinn og við förum öll saman á djammið á eftir.“ Ég skrifaði vinkonu minni strax tölvupóst og spurði hvort hún myndi ekki loksins láta verða af því að koma í heim- sókn ef hún fengi að fara á djammið með Viggo Morten- sen. Viðbrögðin létu ekki á sér standa en voru satt að segja önn- ur en ég bjóst við. Í stað handa- hlaupa og húrra- hrópa varð hún svolítið hvekkt. ,,Hvað segirðu, sagðirðu vini þín- um að ég dýrkaði hann?“ ,,Já, fyr- irgefðu. Ég gerði það eiginlega óvart. En ég bað hann svo um að segja Viggó alls ekki frá því, því það væri svo asnalegt.“ ,,Allt í lagi, en er það alveg öruggt? Ég meina að Viggó frétti ekki af þessu?“ ,,Senni- lega, en ég skal samt hringja í Dave til að vera alveg viss um að hann kjafti ekki.“ Allt í einu vorum við farnar að tala um ósnertanlega átrúnargoðið eins og hann væri með okkur í bekk í gaggó. Þetta var alltof skrýtið. Tveimur dögum seinna hringdi vinkona mín í mig, bú- in að hugsa málið. ,,Ég get þetta ekki,“ sagði hún, ,,ég get ekki hitt hann.“ ,,Hvað mein- arðu, hugsaðu þér hvað það gæti orðið fyndið, og gaman.“ Ég skildi greinilega ekki al- vöru málsins. ,,Hvað ætti ég svo sem að segja við hann? sagði hún dramatískri röddu, ,,hvernig ætti ég eiginlega að vera? Nei, ég er búin að þaul- hugsa þetta; ég vil ekki hitta hann.“ Þarna hitti vinkona mín lík- lega naglann á höfuðið þegar kemur að átrúnaðargoðum. Vill maður hitta þau? Svarið er sennilega í flestum tilfellum nei. Hversu margar sögur hef- ur maður heyrt af fólki sem sér stjörnurnar sínar, goðin sín, og verður fyrir gríð- arlegum vonbrigðum. Ein al- gengustu vörusvikin liggja sennilega í hæðinni: ,,Hann er svo lítill!“ og útganginum: ,,Hún var eins og drusla!“ Fólk áttar sig þó kannski sjaldnast á því að það vilji ekki hitta átrúnaðargoðið sitt fyrr en á reynir. Önnur vinkona mín dýrkar hljómsveitina REM og þá aðallega söngv- arann Michael Stipe. Hún hafði heyrt að hann héldi gjarnan til á ákveðnum bar í San Francisco og eitt sinn þegar hún var stödd þar í borg rak hún nefið inn á barinn. Svo merkilega vildi til að rétt eftir að hún var sest gengur goðið inn í allri sinni dýrð ásamt hópi fólks og þau setjast við borð beint fyrir aftan hana. Bar- þjónninn, sem hún hafði sett inn í málið, bendir henni á hversu tilvalið tækifæri þetta sé til að gefa sig fram og þakka Michael góðar stundir á liðn- um árum, en vinkona mín situr alveg stjörf. Getur ekki hreyft sig og biður um viskí – sem henni finnst þar að auki vont. Þremur tímum og nokkuð mörgum viskístaupum seinna, situr hún enn sem fastast. ,,Hvað hefði ég svo sem átt að segja við hann?“ segir hún þegar hún minnist þessa kvölds. Enn önnur vinkona mín dáir Tom Waits umfram flesta aðra í heimi hér og þegar ég spurði hana að því um daginn hvort að hún myndi vilja hitta hann, hikaði hún aðeins og sagði svo ákveðið, ,,Nei.“ Hún sagðist óska þess heitt að fá að heyra hann spila ,,hann mætti jafnvel spila fyrir mig aleina,“ sagði hún lymskuleg. En að eiga við hann hversdagslegar samræð- ur – til hvers? Reyndar er ég með pínulítið samviskubit yfir því að hafa átt þátt í að eyðileggja sam- band vinkonu minnar, sem fyrst var nefnd til sögunnar, og Viggo Mortensen. Hann er ekki sami maðurinn eftir að það kom upp að hún fengi kannski að hitta hann. Hann varð hreinlega of raunveruleg- ur og þau hættu saman fljót- lega upp úr því. En það er allt í lagi, því hún er tekin saman við George Clooney. Morgunblaðið/Jóra Með stjörnur í augum Birna Anna á sunnudegi bab@mbl.is J ORGE Luis Borges var einn þeirra rit- höfunda sem létu sig hið sögulega sam- hengi í mannlegri tilveru miklu varða. Ekki það að ritsmíðar hans væru sagn- fræðilegs eðlis, heldur er fremur að hann hafi rannsakað óreiðu mannlegrar tilveru eins og hún snýr að ein- staklingnum á öllum tímum. Sú óreiða birtist m.a. í hugmyndum tengdum myndmáli völund- arhússins, spegla eða spegilbrota og sjónhverf- inga af ýmsu tagi. Í verkum hans koma garðar eða bókasöfn iðulega fyrir sem dæmi um völ- undarhús þar sem endurtekning, eða stundum einungis yfirgnæfandi líkur á endurtekningu, afhjúpar afstæði tilvistarinnar, eins og t.d. í sög- unni um bókasafnið mikla í Babel. Endurtekn- ingarnar eru samkvæmt skilningi Borgesar ein- ungis myndbirtingar ákveðinna þátta í eðli mannsins – eða heimsins – sem koma upp á yf- irborðið hér og þar, í tíma og ótíma, en eru í raun allar til í einu. Borg- es gerði sér einnig góða grein fyrir afstæði sög- unnar í þessu samhengi og þá ekki síður afstæði sannleikans, sem aldrei er hægt að skilgreina eða sannreyna til fulls þar sem allir textar eiga eðli málsins samkvæmt einhvern höfund og þar með ákveðið sjónarhorn sem ekki getur með nokkru móti verið óskeikult þegar litið er til heildar- innar. Fyrir tilstilli höfunda á borð við Borges, Gabriel Garcia Marques og fleiri hafa sjónir manna í auknum mæli beinst að því hvernig öll sögurýni felur í sér tíðaranda sem mótast af ákveðnum höfundi, kynferði, uppruna, menn- ingu og aðferðafræði, – og þá ekki síst meðvit- uðu eða ómeðvituðu vali höfundarins. Á síðustu áratugum hefur mikið verk verið unnið til að draga þessa staðreynd fram í hugmynda- fræðilegu samhengi, enda hafa rannsóknir sýnt fram á að þeir sem hafa valdið með höndum (hvort sem það er vegna þess að þeir eru í meiri- hluta eða einungis vegna þess að hugmyndir þeirra og aðferðafræði falla að langri hefð) eru einna líklegastir til að álíta sitt sjónarhorn betra eða sannara en annarra – í trausti valdsins finnst þeim þeir geta talað fyrir munn allra. Sú forræðishyggja sem í slíku viðhorfi felst hefur þó í seinni tíð sem betur fer lotið í lægra haldi fyrir fjölskrúðugri heimssýn sem oft er soðin saman úr sjónarmiðum minnihlutahópa og er í raun undirstaða þess sem oft er kallað fjöl- menning. Hvað sögurýni varðar er ekki síður mik-ilvægt að hafa forsendur þess semtalar eða skrifar í huga – því það ersama af hvaða tagi höfundurinn er, hann mótast ætíð af ofangreindum þáttum kyn- ferðis, uppruna, menningar, aðferðafræði og ómeðvituðu eða meðvituðu vali í umfjöllun sinni. Allar tilraunir til þess að „afhjúpa sannleikann“ eru því í raun dæmdar til að mistakast þar sem þær geta einungis sýnt brot af þeim afstæða sannleika sem verið er að rannsaka. Þær lýsa eða afhjúpa sjónarhorn einnar manneskju – eða þeirra sem standa fyrir áþekk gildi og hún – en eru ómarktækur vitnisburður séð frá bæj- ardyrum annarra. Svo þversagnakennt sem það kann að virðast í þessu samhengi þá getur skáldskapur í raun staðið nær „sannleikanum“ en sannleikurinn sjálfur, en í þeirri þversögn er einmitt fólgið að- dráttarafl góðra bókmenntaverka og sú sam- kennd sem þau vekja með lesendum. Ástæða þess að bókmenntir geta komist svo nærri „sannleikanum“ liggur fyrst og fremst í því að í efnistökum bókmenntatexta er að öllu jöfnu ekki reynt að endurgera raunverulega atburði með hlutlausum hætti, heldur er byggt á list- rænni samþættingu marvíslegra áhrifa sem vegna fjölbreytileika síns vísa út fyrir ein- staklinginn/höfundinn sjálfan. Fyrir vikið getur verkið höfðað til mun víðari hóps sem samsamar sig textanum og skynjar þann sannleikskjarna sem þar hefur verið handsamaður með listræn- um hætti. Af þessu leiðir að einnig má halda þvífram að sagnfræðilegur „sannleikur“sé ekkert áreiðanlegri en skáld-skapur, þar sem höfundar hans eru sama menningar- og félagslega markinu brenndir og aðrir höfundar og finna orðum sín- um farveg í samræmi við það. Sá vandi skálds- ins sem Borges lýsti í einni frægustu sögu sinni, „The Garden of Forking Paths“ (eða Garður kvíslaðra stíga), á einnig við um höfunda sagn- fræðilegra texta: „Í öllum skáldskap, í hvert ein- asta sinn sem maður stendur frammi fyrir nokkrum möguleikum, velur hann einn og úti- lokar aðra“. Ritgerð Roland Barthes um orðræðu sagn- fræðinnar vakti mikla athygli þegar hún kom fyrst á prent árið 1967, en þar afhjúpar hann með mjög skýrum hætti hversu haldlítill mun- urinn á skálduðum texta og sagnfræðilegum texta er. Hann færir afgerandi rök fyrir því að lögmálið um óáreiðanleika höfundarins gildi í báðum tilfellum, þrátt fyrir að sagnfræðilegur texti hafi að sjálfsögðu ávallt notið meira trausts sem heimild um einhvern tiltekinn sannleika, ekki síst eftir að ljósmyndir komu til sögunnar. Þess ber þó að geta að tilgangur Barthes með skrifunum var hreint ekki að koma því til leiðar að skáldskapur yrði notaður sem mælikvarði á raunveruleikann, né heldur var það ætlun hans að draga úr gildi sagnfræði sem fræðigreinar. Það sem hann vildi koma til leiðar var aukin meðvitund um þá höfundarmiðju sem stendur á bak við alla texta, sama hvers eðlis þeir eru. Í upphafi greinarinnar, þar sem hann lýsir mark- miði sínu, spyr hann m.a. hvort það sé „full- komlega réttlætanlegt að búa stöðugt til and- stæður úr orðræðum ljóðsins og skáldsögunnar, úr skáldlegri frásögn og sagnfræðilegri frásögn. En það er hið síðara sem er forsenda þeirra hugleiðinga sem hér [í Orðræðu sagnfræðinnar] er að finna. Er frásögn af liðnum atburðum, sem í okkar menningu allt frá tímum Grikkja og fram á vora daga hefur almennt séð notið vel- þóknunar sem sagnfræðileg „vísindi“, bundin ósveigjanlegum stöðlum hins „raunverulega“, og réttlætt með lögmálum „rökréttra“ skýringa – er þetta frásagnarform í rauninni nokkuð öðruvísi, hvað einhverja ákveðna eðlisþætti eða ótvírætt einkennandi gerð varðar, en skáldleg frásögn á borð við þá sem finna má í sögu- ljóðum, skáldsögum eða leikritum?“ Þótt Barthes hafi ef til vill verið einna fyrstur til að greina með svo formlegum hætti þennan vanda okkar allra við að festa hendur á raun- veruleika liðinnar tíðar, þá höfðu einmitt margir merkir rithöfundar, svo sem Borges hér að of- an, lýst áþekkum hugmyndum í verkum sínum löngu á undan honum, þó að þær væru ekki settar fram í því skýra og afhjúpandi samhengi sem Barthes beitti. Meðal þeirra frægu skálda fyrri alda sem lýst hafa afstæði sögunnar með líkum hætti og Barthes er R.G. Collingwood, en hann sagði: „Ef við lítum á vinnu sagnfræðings- ins og skáldsagnahöfundarins sem hugarfóstur þeirra, þá er enginn munur á henni. Eini mun- urinn er að sú mynd er sagnfræðingurinn dreg- ur upp er álitin vera sönn,“ sagði hann, og vísaði þar til þess eins og Barthes, að allur texti er háður huglægu mati höfundarins. Oscar Wilde sagði líka eitt sinn að „eina skylda okkar hvað söguna varðar væri að endurskrifa hana“ – og átti þá væntanlega við útfrá sjónarhorni hvers tíma fyrir sig. Á undanförnum árum hefur vaknað töluverð- ur áhugi á sögulegum skáldskap sem má að nokkru leyti rekja til hugarfarsbreytingar hvað sögurýni varðar. Skáld hafa séð sér leik á borði við að túlka söguna á nýjan leik, skilja atburði liðins tíma út frá forsendum samtímans sem og þeirrar fortíðar sem þeir eru að rannsaka. Í slíkum skáldskap er oft að finna stórbrotna greiningu og skilning á þeim margvíslegu og öfgakenndu aðstæðum sem mannskepnan getur þurft að standa frammi fyrir. Einnig á for- sendum ákvarðana og vals sem ekki er hægt að skilgreina útfrá gildum samtímans heldur ein- ungis útfrá þeim tíma og þeim aðstæðum sem ríktu þegar ákvörðunin var tekin eða valið átti sér stað. Meðal frægra sagna af þessu tagi má nefna „Sophie’s Choice“ (Val Sophie) eftir Will- iam Styron þar sem söguhetjan Sophie stendur frammi fyrir þeirri reynslu í útrýmingarbúðum nasista að þurfa að velja á milli barna sinna, ell- egar horfa á eftir báðum í dauðann, og „Belov- ed“ (Ástkær) eftir Toni Morrison, þar sem söguhetjan Sethe deyðir kornabarn sitt til að bjarga því frá lífi þrælsins, gersneyddu af allri mennsku, á tímum þrælahalds í Bandaríkj- unum. Það er athyglisvert að báðar þessar bæk-ur hafa þótt gefa raunsærri mynd afátakanlegu andrúmslofti, hörmungumog grimmd tveggja tímabila í mann- kynssögunni, en nokkur sagnfræðilegur texti. Sú mynd byggist ekki á hlutlausu sjónarhorni eða samantekt staðreynda frá hendi höfund- anna, heldur þvert á móti á þeim eiginleika þeirra að setja lesandann inn í þann ógnvæn- lega reynsluheim ímyndaðra persóna sem samt sem áður stendur sem samnefnari fyrir reynslu svo margra annarra, er ef til vill höfðu aldrei tækifæri til að segja sögu sína. Í báðum til- fellum er frásögnin brotakennd, lesandanum er látið eftir að ráða í eyðurnar svo þekking hans sjálfs á viðfangsefninu tvinnast inn í frásögnina og gerir hana um leið trúverðugri í hans augum. „Sannleikurinn“ er með þeim hætti ekki hvað síst fólginn í því sem látið er ósagt. Í bókinni „Image-Music-Text“ (Ímynd- tónlist-texti), lýsir Roland Barthes þeim vanda sem allir höfundar standa frammi fyrir við rit- störf sín, vanda sem allir lesendur ættu að hafa í huga við lestur, sama hvaða texta þeir eru að lesa – dagblöð, sagnfræðilegan texta eða skáld- skap. Hann vegur að hefðbundnum hug- myndum okkar um trúverðugleika ritaðs texta og setur málið í hnotskurn með því að spyrja; „Í hvers nafni tala ég? Ætlunarverks? Ákveðinnar þekkingar? Reynslu? Fyrir hvað stend ég? Vís- indalega getu? Stofnun? Þjónustu? Í rauninni tala ég einungis í nafni tungumálsins: Ég tala vegna þess að ég hef ritað; það sem er ritað er tákngert í andstæðu sinni, í tali … Því það sem er ritað getur sagt sannleikann um tungumálið en ekki sannleikann um raunveruleikann … “ Afstæði sögunnar og sannleikans Guernica, eftir Pablo Picasso frá árinu 1937, er afar gott dæmi um það hvernig listræn tjáning getur komið „sannleikanum“ betur til skila en nokkuð annað. Hún sýnir fórnarlömb stríðs- rekstrar Franco í spænsku borgarastyrjöldinni. AF LISTUM Eftir Fríðu Björk Ingvarsdóttur fbi@mbl.is

x

Morgunblaðið

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.