Morgunblaðið - 03.10.2002, Blaðsíða 32

LISTIR
32 FIMMTUDAGUR 3. OKTÓBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
ALDARAFMÆLIS FranzMixa verður minnst á tón-leikum Sinfóníuhljóm-sveitar Íslands í kvöld,
þegar hljómsveitin leikur verk hans,
Hugleiðingar um íslensk þjóðlög.
Önnur verk á efnisskránni eru Selló-
konsert í D-dúr Hob. VIIb nr. 2 eftir
Jósef Haydn, Andante cantabile eftir
Tsjaíkovskíj og Svíta úr Eldfuglinum
eftir Ígor Stravinskíj. Einleikari
kvöldsins er sænski sellóleikarinn
Thorleif Thedéen, en stjórnandi er
bandaríski hljómsveitarstjórinn
David Stern.
Franz Mixa fæddist í Vínarborg
árið 1902. Hann lagði stund á tónlist,
og lauk doktorsprófi 27 ára gamall
með ritgerð um hlut klarinettunnar í
verkum Mozarts. Hann menntaði sig
til hljómsveitarstjóra, en var einnig
píanóleikari, og lék einkum með
söngvurum. Strax að loknu dokt-
orsnámi kom hann til Íslands, og að
sögn Ólafs, sonar Franz Mixa, var
það Sigfús Einarsson tónskáld sem
hafði milligöngu um að fá þennan vel
menntaða Austurríkismann til að að-
stoða við undirbúning tónlistaratriða
á Alþingishátíðinni 1930.
„Ég veit ekki hvernig Sigfús
þekkti pabba, en hann fékk hann
hingað í það verkefni að undirbúa
tónleikana, ganga frá tónverkunum
og æfa hljómsveitina, alveg þar til
Páll Ísólfsson tók við sprotanum í
rigningunni á Þingvöllum. Vinnu-
brögð pabba hrifu marga, og þá
kannski sérstaklega Ragnar í
Smára, sem sagði: Þetta er mað-
urinn sem okkur vantar! Þegar
pabbi var farinn út aftur eftir Al-
þingishátíðina skrifuðu þeir honum
bréf og báðu hann að koma aftur til
að vera hér í einhvern tíma. Þá gerði
hann það að skilyrði fyrir komu sinni
að stofnaður yrði tónlistarskóli. Það
höfðu ábyggilega verið einhverjar
umræður um það áður, en kannski
var það þetta skilyrði sem rak smiðs-
höggið á stofnun Tónlistarskólans í
Reykjavík, þar sem hann varð svo
aðalkennari.“
Hafði húmor fyrir
Íslendingum
Ólafur segir að faðir sinn hafi
strax sett sig vel inn í málin hér á
landi og kynnt sér íslenska tónlistar-
hefð. Hann samdi meðal annars óp-
eruna Fjalla-Eyvind, og verk byggð
á þjóðlögum, eins og verkið sem flutt
verður á tónleikunum í kvöld.
„Það hlýtur að hafa verið erfitt að
koma hingað, úr menningarumhverf-
inu í Vínarborg, en pabbi hafði mik-
inn húmor fyrir þessu á vissan hátt
og húmor fyrir Íslendingum. Hann
sagði oft frá því þegar hann kom
hingað fyrst með skipi í skammdeg-
inu, að þegar hann steig af skipsfjöl
var ekki nokkur kjaftur sjáanlegur í
landi. Ragnar í Smára hafði þá eitt-
hvað ruglast í tímanum, en kom svo
loks á harðahlaupum að taka á móti
honum. En hann var líka að mörgu
leyti hrifinn af Íslendingum. Hann
var til dæmis mjög hrifinn af því
hvað þessir áhugamenn í tónlistinni
áttu mikið af hljómplötum. Þeir sem
sýndu tónlistinni á annað borð áhuga
gerðu það með miklum stæl; – létu
bara senda sér plötur frá útlöndum
með öllu milli himins og jarðar. Þessi
ákafi átti vel við pabba, því hann var
svona sjálfur.“
Þótt ótrúlegt megi virðast, miðað
við þau áhrif sem Franz Mixa hafði
hér, dvaldi hann hér aðeins í níu ár
við störf. Hann hélt utan árið 1938.
„Hann var auðvitað munstraður í
stríðið eftir að hann fór út aftur;
hafði nú samt um tíma svolítinn
áhuga á því að koma aftur, en af því
varð ekki. Hann hélt þó alltaf góðu
sambandi við postulana tólf í Tónlist-
arfélaginu, sérstaklega Ragnar í
Smára, og þeir höfðu gott samband
við hann eftir að hann fór héðan.
Þegar Ragnar var til dæmis að rífa
upp Sinfóníuhljómsveitina fékk hann
pabba til að útvega nokkra tónlist-
armenn. Þeirra á meðal var Páll
Pampichler, sem ílentist hér. Eins
var það þegar pabbi var að fara út
aftur, þá vissi hann af Viktori Urban-
cic og þeim vandræðum sem hann
var í, kvæntur konu af gyðinga-
ættum. Pabbi þekkti Urbancic að
góðu og gekk frá því að hann fengi
stöðuna sína við Tónlistarskólann.“
Ólafur Mixa segir föður sinn alltaf
hafa litið á sig fyrst og fremst sem
tónskáld, og kveðst sjálfur gjarnan
hefði viljað heyra Sinfóníuhljóm-
sveitina leika stærra verk eftir hann
á þessum tímamótum. „Pabbi vildi
alltaf láta líta á sig sem tónskáld, og
því starfi sinnti hann síðustu áratugi
ævi sinnar.“
Strangur kennari en vel látinn
Óhætt er að fullyrða að fáir menn
hafi haft jafn mikil áhrif á íslenskt
tónlistarlíf og Franz Mixa; – á bein-
an hátt, með þátttöku í tónlistarlífinu
hér og uppbyggingu Tónlistarskól-
ans í Reykjavík. Hann kenndi fjölda
tónskálda og tónlistarmanna sem
gerðu garðinn frægan síðar, og
áhrifa hans gætir víða. Óbeinu áhrif-
in felast ekki síst í því að hann sendi
hingað marga nemendur sína til
dvalar um lengri eða skemmri tíma.
Auk Páls Pampichlers voru í þessum
hópi Herbert Hriberchek og Hans
Ploder sem störfuðu lengi með Sin-
fóníuhljómsveitinni.
„Einhvern tíma var sagt um pabba
að hann hefði verið strangur kenn-
ari; – það virðist hafa verið erfitt fyr-
ir Íslendingana, en það er nú samt
svo að það er ekki langt síðan fólk
var enn að stoppa mig á götu og
minnast hans sem góðs kennara og
indæls manns. Lengi eftir að ég var
orðinn harðfullorðinn og starfandi
læknir var fólk að minnast hans við
mig með mikilli blíðu og þakklæti.
Pabbi var mikill hugsjónamaður,
og eins og með marga slíka var hann
kannski ekki nógu góður í að trana
sér fram með sín verk. En hann var
vinnuharður og gerði miklar kröfur
bæði til sjálfs sín og annarra.“
Eftir stríðið varð Franz Mixa
skólastjóri Tónlistarskólans í Graz,
og í hans tíð varð skólinn að kunst-
akademie, eða tónlistarháskóla.
Franz Mixa sendi sem fyrr segir
nokkra nemenda sinna til Íslands
þegar hér þurfti á liðsafla að halda
og síðan þá hafa tónlistartengslin
milli Íslands og Graz ekki rofnað. Í
síðustu viku voru haldnir hátíð-
artónleikar í Graz í minningu Franz
Mixa þar sem leikin voru verk eftir
hann. Íslenski sendiherrann hélt
ræðu við það tækifæri og einn af
flytjendunum var íslenska söng-
konan Rannveig Fríða Bragadóttir.
„Pabbi starfaði við Tónlist-
arháskólann í Graz til ársins 1955,
þegar hann ákvað að fylgja konu
sinni, Herthu Töpper, til München,
en hún varð mikil stjarna við óp-
eruna þar. Eftir það sinnti hann nær
eingöngu tónsmíðum.
Pabba var alltaf hlýtt til Íslands
og minntist þessara ára með mikilli
ánægju; – talaði um þessa seigu Ís-
lendinga. Hann sagði strax óstund-
vísi þeirra stríð á hendur og sagði
margar skemmtilegar sögur af því.
Honum fannst kannski helst miður
að Íslendingar skyldu ekki hafa
áhuga á því sem hann var að gera
eftir að hann fór héðan. Hann kom
þó oft í heimsókn og hitti sína gömlu
vini. Það voru alltaf fagnaðarfundir.
Hann kom hingað síðast seint á átt-
unda áratugnum. Síðast þegar hann
kom varð hann mjög hrifinn af Sin-
fóníuhljómsveitinni. Hann sagði að
nú væri hún orðin alvöru hljómsveit,
enda hafði hann tækifæri til að bera
leik hennar saman við það sem áður
var.“ Franz Mixa lést árið 1994.
Í tónleikaskrá Sinfóníuhljómsveit-
arinnar skrifar Árni Heimir Ingólfs-
son um verk hans:
„Eftir Franz Mixa liggur töluverð-
ur fjöldi tónsmíða og eru margar
þeirra undir áhrifum af Íslandsdvöl-
inni. Þar má t.d. nefna óperu við
Fjalla-Eyvind Jóhanns Sigurjóns-
sonar, sem hann vann að á árunum
1938–39. Musik über isländische
Volksmelodien var að öllum lík-
indum samið á Íslandi. Verkið er í
tveimur þáttum. Í hvorum þeirra er
eitt þjóðlag í forgrunni, þótt mun
fleiri lögum og lagabrotum bregði
fyrir í skemmri tíma. Fyrri þátt-
urinn er hæglát hugleiðing um Lilju-
lagið, hið sérkennilega íslenska þjóð-
lag sem ekki er í neinni tóntegund.
Síðari kaflinn er fjörugur og gáska-
fullur. Meginuppistaða hans er þjóð-
lag sem Bjarni Þorsteinsson fékk úr
Skagafjarðarsýslu og birti í þjóð-
lagasafni sínu við lausavísuna Hef ég
lengi heimsfögnuð (Íslenzk þjóðlög,
bls. 842). Nálgun Mixa við þjóðlaga-
efniviðinn er nokkuð ólík því sem við
eigum að venjast. Hér eru lögin sett í
mið-evrópskan búning, þar sem fjöl-
radda útfærsla fléttast saman í lit-
ríkan tónavef, svo að Bartók og
Hindemith koma ósjálfrátt upp í
hugann þótt tónefnið sé alíslenskt.“
Thorleif Thedéen, einleikari í
sellókonsert Haydns á tónleikunum í
kvöld, er einn af virtustu hljóðfæra-
leikurum Norðurlanda. Hann vakti
alþjóðlega eftirtekt árið 1985, þegar
hann vann þrjár af virtustu selló-
keppnum heims á sama árinu. Síðan
hefur hann haldið tónleika um allan
heim og nýtur mikilla vinsælda.
Sellóið sem hann leikur á er mikill
kjörgripur; var smíðað af David
Techler árið 1711.
Bandaríski hljómsveitarstjórinn
David Stern lærði hljómsveit-
arstjórn í heimalandi sínu en hefur
verið búsettur í París undanfarinn
áratug. Hann tók við starfi listræns
stjórnanda Fílharmóníuhljómsveit-
arinnar í Siegen í Þýskalandi árið
1995, og var á síðasta ári ráðinn að-
algestastjórnandi óperunnar í Rúðu-
borg í Frakklandi.
Þjóðlagasvíta eftir tónskáldið Franz Mixa er meðal verka
á tónleikum Sinfóníuhljómsveitar Íslands í kvöld
„Þetta er maðurinn
sem okkur vantar!“
Thorleif Thedéen
sellóleikari.
Franz Mixa
tónskáld.
David Stern
hljómsveitarstjóri.
Kvikmyndaklúbburinn Fil-
mundur, sem starfræktur var inn-
an vébanda Háskólabíós, var
frumlegt og þarft framtak sem
hafði það að markmiði að auðga
kvikmyndaflóruna í íslenskum
kvikmyndhúsum. Nú hefur þessi
klúbbur eiginlega klofnað og getið
af sér tvö öfl sem vonandi munu
bæði hafa grundvöll til að sýna
kvikmyndir úr öðrum heimshorn-
um og hugmyndaheimum en
Hollywood-maskínan stendur fyr-
ir. Þetta eru annars vegar Film-
undur sem hóf starfsemina í Há-
skólabíói í lok septembermánaðar
og hins vegar 101 Bíófélag sem
hefur göngu sína um þessar mund-
ir.
Opnunarmyndin í starfsemi
Film-undurs er japönsk kvikmynd
frá árinu 2000 sem vakti gríðarlegt
umtal. Um er að ræða nokkurs
konar framtíðarsögu, þar sem
þættir í vestrænni menningu, s.s.
veruleikasjónvarpsfíknin og fylgi-
fiskar eftirlitssamfélagsins, eru
settir inn í ýkt og ímyndað sam-
hengi. Sögusviðið er Japan í náinni
framtíð, þar sem stjórnleysi hefur
brotist út. Stjórnvöld reyna að
stemma stigu við agaleysi ung-
dómsins og koma m.a. á fót veru-
leikasjónvarpsleik sem einn
„heppinn“ gagnfræðaskólabekkur
er valinn til að taka þátt í. Þannig
að þegar bekkjarsystkinin og til-
vonandi kærustuparið Shuya og
Noriko halda að þau séu að leggja í
skólaferðalag með bekknum sín-
um kemur annað á daginn. Eftir
að hafa sofnað á dularfullan hátt í
rútunni vakna krakkarnir á yfir-
gefinni eyju, þar sem grimmur
hópur undir forystu fyrrum um-
sjónarkennara (leikinn af „Beat“
Takeshi Kitano) neyðir þau til
þátttöku í leik sem snýst um það
að sá hæfasti lifi af, hina þarf hann
að drepa. Leikreglur eru þessar:
Ef ekki stendur aðeins einn sig-
urvegari uppi lifandi eftir þriggja
daga dvöl á eynni deyja allir.
Þó svo að hér sé fyrst og fremst
lagt upp með hasarhrollvekju
verður kvikmyndin tilefni til
áhugaverðra vangaveltna um
mannlega hegðun og óhugnanleg
áhrif miðstýrðrar valdbeitingar á
hóp fólks. Handritið að þessari
mynd er vel skrifað og nær að
fylgja grunnhugmyndinni vel eftir.
Sumir snúast upp í morðingja í von
um að bjarga eigin skinni, aðrir
reyna að hópast saman í von um að
geta sigrast á kerfinu sem kúgar
þau með þessum hætti og aðrir
ganga fremur í opinn dauðann en
að taka þátt í leiknum grimmilega.
Mikil áhersla er lögð á útlitslega
þætti í kvikmyndinni, hún er sjón-
rænt mjög flott, en um leið mis-
kunnarlaus í birtingu á sjónrænu
ofbeldi. Að því leyti skipar þessi
mynd sér í grein unglingahroll-
vekja, nema hvað umfjöllunarefnið
er mun veigameira og sálfræðilegi
leikurinn mun magnaðri en venju-
lega sést í slíkum kvikmyndum.
Það er mikill fengur að því að fá
kvikmyndir á borð við Battle Roy-
ale hingað til lands, svo við getum
fylgst með þeim áhugaverðu hlut-
um sem verið er að gera víða um
heim og tekið afstöðu til þeirra.
Battle Royale er a.m.k. kvik-
myndareynsla sem maður upplifir
ekki á hverjum degi.
Undir oki eftir-
litssamfélagsins
KVIKMYNDIR
Film-undur Háskólabíó
Leikstjóri: Kinji Fukasaku. Handrit:
Kenta Fukasaku. Byggt á skáldsögu
Koshun Takami. Aðalhlutverk: Tats-
uya Fujiwara, Ake Maeda, Taro Yam-
amoto, Takeshi Kitano. Lengd: 113
mín. Japan. Metro Tartan Distribution,
2000.
BATTLE ROYALE / STÓRI BARDAGI

Heiða Jóhannsdóttir
Í ÞJÓÐLEIKHÚSINU standa nú yf-
ir æfingar á leikritinu Halta-Billa
eftir Bretann Martin McDonagh.
Leikritið fjallar um kynlega
kvisti, sorgir og drauma í litlu
sveitasamfélagi.
Á afskekktri eyju á vesturströnd
Írlands telst það til stórtíðinda þeg-
ar gæs bítur í rófuna á ketti. Billi,
„bæklaði strákurinn sem starir á
kýr“, lætur sig dreyma um að kom-
ast burt. Skyndilega býðst óvænt
tækifæri til að kynnast hinum stóra
heimi.
Leikendur eru Björgvin Franz
Gíslason, Kristbjörg Kjeld, Margrét
Guðmundsdóttir, Brynhildur Guð-
jónsdóttir, Atli Rafn Sigurðarson,
Valdimar Örn Flygenring, Hjalti
Rögnvaldsson, Edda Arnljótsdóttir
og Pálmi Gestsson. Þýðingu gerðu
Hallmar Sigurðsson og Karl Guð-
mundsson, lýsingu annast Björn
Bergsteinn Guðmundsson, Þórunn
Elísabet Sveinsdóttir sér um bún-
inga og Gretar Reynis hannar leik-
mynd. Leikstjóri er Þórhallur Sig-
urðsson.
Frumsýning er fyrirhuguð föstu-
daginn 8. nóvember.
Leikarar og aðstandendur Halta-Billa sem nú er æft í Þjóðleikhúsinu.
Halti-Billi æfður í
Þjóðleikhúsinu