Morgunblaðið - 28.12.2002, Blaðsíða 37

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 28. DESEMBER 2002 37
ÍÞESSUM dálkum hefur áð-ur og raunar í tvígang veriðvikið að frumlagi í setninguog hvernig umsögnin og
önnur orð, sem eiga við frumlagið,
laga sig að því. Enn skal höggvið í
þennan sama knérunn enda má
segja, að varla líði sá dagur, að
þessi meginregla sé ekki þver-
brotin, ýmist í mæltu máli eða rit-
uðu.
Dæmin eru mörg en hér verða
tvö látin duga. Í útvarpsfrétt um
tétsenskan skæruliðaforingja, sem
nýlega bar beinin í rússnesku
fangelsi, sagði, að hann hefði stað-
ið fyrir árásum í Suður-Rússlandi
þar sem „hundruð gísla voru tekn-
ir“.
Svona skrif bera ekki vott um
mikla tilfinningu fyrir íslensku
máli og skiptir þá engu hvort við-
komandi hefur einhverja vitneskju
um frumlag eður ei. Hér er ein-
faldlega verið að segja: „Hundruð
voru teknir“; ekki „tekin“ eins og
rétt er.
Ljóst er raunar, að höfundur var
ekki með frumlagið, „hundruð“, í
huga, heldur „gísla“, sem er eign-
arfallseinkunn og segir um hvers
konar hundruð er að ræða. Frum-
lagið er hins vegar aldrei í eign-
arfalli, heldur nefnifalli. Við segj-
um ekki „gísla voru teknir“.
Hitt dæmið er fyrirsögn í einu
dagblaðanna: „Um helmingur
hrárra gæra fluttar út.“ Íslenskan,
sem hér er boðið upp á, er þessi:
„Um helmingur fluttar út.“ Hér
skiptir frumlagið skrifarann engu
máli en eignarfallseinkunnin,
„hrárra gæra“, látin ráða ferðinni.
Þessi háttur, að láta bara stjórn-
ast af einhverri óljósri og oft
rangri tilfinningu fyrir frumlaginu,
er því miður orðinn mjög algengur
í íslenskri fréttamennsku.
– – –
Umsjónarmaður er einn af þeim,
sem hafa áhyggjur af þróun máls-
ins um þessar mundir og dæmin
hér á undan sýna með öðru það los,
sem komið er á meðferð íslenskrar
tungu. Að málvillunum slepptum
virðist einhvers konar enska vera
orðin tamari mörgum en móð-
urmálið og jafnvel menntað fólk
getur varla tjáð sig nema sletta
ensku í tíma og ótíma.
Það tekur því tæplega að tína til
dæmin, þau glymja í eyrunum alla
daga, en er það ekki undarlegt
metnaðarleysi
þegar fulltrúi
eða talsmaður
opinberrar
stofnunar stagl-
ast á því að
„matsa“ (to
match) í stað
þess að nota íslensku um jafn-
einfalt mál.
Það væri kannski ráð fyrir for-
ráðamenn fjölmiðlanna að taka sér
Stefán Gunnlaugsson bæjarfógeta
til fyrirmyndar og setja sínu
starfsfólki og viðmælendum þess
þá meginreglu, að í íslenskum fjöl-
miðli skuli íslenska töluð og rituð.
Menn eiga ekki að komast upp
með sletturnar og aulafyndni á
borð við „eins og sagt er á góðri ís-
lensku“.
– – –
Að slettunum frátöldum er
framburður margra svo óskýr, að
illmögulegt er að skilja þá. Orðin
eru gleypt, klippt og skorin og síð-
an hrúgað inn svo miklu af hikorð-
um, að varla er um að ræða, að ein
einasta setning komist óbrjáluð til
skila.
Langt er um liðið síðan umsjón-
armaður kenndi ungum börnum ís-
lensku í skóla en trúlega er kennsl-
an með líku sniði og áður. Það má
hins vegar velta því fyrir sér hvort
ekki sé orðið brýnt að leggja meiri
áherslu en áður á framburðinn, að
kenna börnunum að kveða skýrt
að orðunum. Það gæti hjálpað
þeim, sem orðnir eru miðaldra og
eldri, til að skilja unga fólkið en
það er hreint ekki alltaf svo auð-
velt.
Raunar þarf ekki ungt fólk til.
Þessi leti við að kveða skýrt að er
að verða einkennandi fyrir með-
ferð íslensks máls nú um stundir.
– – –
Sem dæmi má nefna, að orðið
„náttúrulega“ er nær undantekn-
ingalaust borið fram „náttlega“ og
algengt orð eins og til dæmis „mið-
vikudagur“ er hjá mörgum orðið
„miðkudagur“. Þegar svo er komið
er fólk að sjálfsögðu hætt að skilja
merkingu orðsins.
Dæmi um þetta síðastnefnda
birtist í heilsíðuauglýsingu frá Vík-
ingalottóinu fyrir nokkrum dög-
um:
„ER í kvöld eins og önnur
miðkudagskvöld.“
Þannig hljóðaði auglýsingin og
það er engin ástæða til að ætla, að
um prentvillu hafi verið að ræða
því að neðst á síðunni var hnykkt á
þessu með „Alltaf á miðkudögum“.
Auglýsingin var merkt ákveð-
inni auglýsingastofu og ætla
mætti, að slíkt fyrirtæki legði
metnað sinn í að skila vandaðri
vinnu. Vettvangur þess er umfram
annað íslenskt mál og slíkt fyr-
irtæki hlýtur að gera þá kröfu til
starfsmanna sinna, að þeir tali
hana og skrifi skammlaust.
Jafnvel mennt-
að fólk getur
varla tjáð sig
nema sletta
ensku í tíma og
ótíma
svs@mbl.is
ÍSLENSKT MÁL
Eftir Svein Sigurðsson
NOKKRU fyrir jól kom út jóla-
blað Norðurstjörnunnar, málgagns
Vinstri hreyfingarinnar – græns
framboðs, í hinu nýja Norðaust-
urkjördæmi. Í blaðinu birtist viðtal
við Þuríði Backman þingmann
Austurlandskjördæmis og skal eitt
efnisatriði viðtalsins gert að umtals-
efni í þessari stuttu grein.
Í viðtalinu víkur Þuríður að virkj-
ana- og stóriðjumálum á Austur-
landi og segir að sveitarstjórnar-
menn undir forystu Sambands
sveitarfélaga á Austurlandi (SSA)
hafi keyrt málið hart áfram. Í við-
talinu segir m.a. orðrétt: „Dyggur
stuðningur sveitarstjórnarmanna
hefur verið mikils metinn hjá fram-
sóknarráðherrunum. Í þessu and-
rúmslofti er erfitt að koma fram og
mótmæla skammtímagróða og
-hugsun þegar ekkert annað er í
boði. Mjög margir eru í hjarta sínu
á móti þessum miklu náttúruspjöll-
um en hafa valið að láta þetta yfir
sig ganga. SSA talar því ekki fyrir
hönd allra Austfirðinga, eingöngu
þeirra sem helst knýja á um fram-
kvæmdir á svæðinu enda hefur
stjórnin ekki lagt sig fram við að
hlusta á gagnrýni og koma henni á
framfæri. Því upplifa margir að
skoðanakúgun sé í gangi og fáir
treysta sér til að bera þann stimpil
að vera „óvinur Austurlands“.“
Með þessum orðum gefur þing-
maðurinn sterklega í skyn að
vinnubrögð SSA feli í sér skoð-
anakúgun og er það í reynd bæði
ótrúleg og háalvarleg ásökun.
Vegna þessara ummæla er nauð-
synlegt að Þuríður Backman geri
sér grein fyrir því að á vettvangi
SSA hefur farið fram mikil umræða
um orku- og stóriðjumál á Austur-
landi og hefur náðst að byggja upp
ótrúlega góða samstöðu á meðal
sveitarstjórnarmanna um þau mál-
efni. Árlega á aðalfundum SSA er
fjallað um þessi mál og stefna mót-
uð. Á árunum 1999–2001 voru á að-
alfundunum samþykktar ályktanir
til stuðnings virkjun og álveri með
tveimur til þremur mótatkvæðum
en þau tíðindi gerðust á aðalfundi
sl. haust að slík ályktun var sam-
þykkt samhljóða.
Sú eining sem náðst hefur á með-
al austfirskra sveitarstjórnarmanna
um virkjana- og stóriðjumálin fer
augljóslega mikið í taugarnar á
þingmanninum en langt þykir mér
seilst þegar hún telur að skýringin
á einingunni felist í skoðanakúgun
sem beitt er. Óneitanlega leiðir
þetta til þess að menn spyrji sig:
Hvert er álit þingmannsins á for-
ystusveit SSA? Trúir þingmaðurinn
því virkilega að forystumenn SSA
beiti fólk skoðanakúgun? Hvert er
álit þingmannsins á austfirskum
sveitarstjórnarmönnum almennt?
Trúir hún því að þeir láti kúga sig á
þessu sviði? Er þingmaðurinn
kannski þeirrar skoðunar að allir
Austfirðingar sem ekki eru sam-
mála henni hvað þessi mál varðar
séu fórnarlömb skoðanakúgunar?
Ég vil einnig minna þingmanninn
á að verkalýðshreyfingin á Austur-
landi, Þróunarstofa Austurlands,
Ferðamálasamtök Austurlands og
fleiri stofnanir og samtök hafa lýst
yfir eindregnum stuðningi við virkj-
unar- og stóriðjuáformin í fjórð-
ungnum. Er skoðanakúgun einnig
skýringin á eindreginni afstöðu
þessara samtaka og stofnana?
Skoðanakannanir hafa sýnt að mik-
ill meirihluti Austfirðinga styður
framkvæmdir við virkjun og stór-
iðju og almenningur í landshlut-
anum hefur myndað sérstök bar-
áttusamtök til að berjast fyrir
framgangi þessara mála (Afl fyrir
Austurland). Telur þingmaðurinn
að skoðanir meirihluta Austfirðinga
á þessu sviði séu afleiðing víðtækr-
ar skoðanakúgunar?
Að undanförnu hefur undirritað-
ur fylgst með málflutningi Þuríðar
Backman um virkjana- og álvers-
mál á Austurlandi og verið ósam-
mála viðhorfum hennar í öllum
grundvallaratriðum. En sannast
sagna tók steininn úr við lestur um-
rædds viðtals og er ekki hægt fyrir
forystumenn SSA að sitja þegjandi
yfir þeim ásökunum sem þar koma
fram og eru gerðar að umtalsefni í
þessari grein. Þessar ásakanir gera
það í reynd að verkum að alvar-
legur trúnaðarbrestur ríkir nú á
milli þingmannsins Þuríðar Back-
man og forystusveitar SSA.
Þingmaðurinn og
skoðanakúgunin
Eftir Smára
Geirsson
„Alvarlegur
trúnaðar-
brestur ríkir
nú á milli
þingmanns-
ins Þuríðar Backman og
forystusveitar SSA.“
Höfundur er formaður Sambands
sveitarfélaga á Austurlandi.
FLÓTTINN frá landsbyggðinni
kemur ekki af sjálfu sér. Ákvarð-
anir stjórnvalda og Alþingis liggja
að baki. Hugmyndafræðin er algert
frelsi markaðarins.
Hagkvæmni sameiningar fyrir-
tækja er algengt slagorð. Oft er
þetta fyrst og fremst hagkvæmt
fyrir fáa, aðaleigandann í stórfyr-
irtækinu, sem gleypir allt að lok-
um. Hagkvæmnin nýtist ekki
heima í héraði, ekki verkafólki,
ekki sjómönnum, ekki bændum.
Hún nýtist risafyrirtækjunum sem
lúta aðeins því lögmáli að græða
fyrir eigin hag. Þegar það passar
best að selja allt, er það gert án til-
lits til þess hvort einhverjir missi
vinnuna.
Fiskurinn
einkaeign fárra
Fiskurinn í sjónum var gerður að
eign útgerðarmanna, sem braska
mátti með.
Þetta átti að leiða til mestrar
hagkvæmni í greininni, sem er
sjálfsagt rétt út frá hagsmunum
kvótaeigenda. En á fáum árum
leiddi þetta til hruns í mörgum
sjávarbyggðum.
Það var Alþingi sem ákvað að
fiskveiðikvótinn skyldi fara í einka-
eign sem hægt væri að spila með.
Hin stefnan, að allar veiðiheimildir
skyldu vera í eign byggðanna út
frá veiðireynslu, varð í minni hluta.
Valdhafar voru á móti slíkri sam-
eign þjóðarinnar og valddreifingu.
Hin eyðandi leið einkavæðingar og
kvótabrasks var farin.
Horfum til framtíðar
Fólk í dreifbýlinu kann að nefna
mörg dæmi um hvernig lífsafkomu
og möguleikum var spillt með
framferði spákaupmanna og brask-
ara, oft með dyggum stuðningi
valdhafa. Ef snúa á vörn í sókn í
byggðamálum er þó mikilvægast að
læra af reynslunni. Við bætum ekki
fortíðina, en við getum nýtt okkur
reynslu hennar til betri framtíðar.
Auðæfi okkar
Byggðir landsins, þéttbýli sem
dreifbýli, eiga mikið til að byggja
framtíðina á. Við eigum mannauð,
þekkingu og reynslu úr okkar lífi.
Við eigum umhverfi, kaupstaðinn
eða sveitina, þetta félagslega og
skemmtilega sem fyrir okkur sjálf
eru mikil verðmæti. Við eigum hús-
næði og þjónustustarfsemi. Á öllu
þessu þurfum við að byggja. Við
eigum líka samstöðu, sem við þurf-
um að virkja í baráttu fyrir byggð-
inni.
Sumir prédika að menn eigi bara
að flytja þangað sem atvinnu er að
fá. Þetta er slæm stefna. Við eigum
að byggja upp atvinnulíf þar sem
fólk er. Reynum að vinna fiskimiðin
til baka, og gera þau að eign íbúa
byggðanna. Leggjum ekki ræktar-
land í eyði en nýtum það til mat-
vælaframleiðslu. Hún er nokkuð
sem við kunnum og verður ætíð
okkar traustasta og byggðavæn-
asta atvinnugrein. Við munum
byggja á ferðamennsku, en líka á
alls kyns iðnaði. Fjölbreytileikinn
er mikilvægur. Þótt stórfyrirtæki
virðist gróðavænleg þá gleymum
því ekki að lítil fyrirtæki alveg nið-
ur í einstaklinga geta skapað okkur
meira lífsöryggi en stórfyrirtæki
sem við ráðum ekki yfir.
Stóriðjan
Orkufrek stóriðja er lausnarorð
valdhafa fyrir landsbyggðina. Þar
sem vinna er stopul, væntir al-
menningur oft mikils af henni, eins
og af öllu sem bætir atvinnu-
ástandið. Auðvitað munum við
byggja að einhverju leyti á stór-
iðju, en aðeins sem einum lið í okk-
ar keðju og alls ekki þeim mik-
ilvægasta. Við ráðum litlu sjálf um
slík fyrirtæki, sem geta lagst af,
þegar eigandanum hentar svo. Því
megum við ekki gera hana að
stórum þætti í okkar framtíð.
Stóriðjan krefst mikillar fjárfest-
ingar. Þarna fer fjármagn sem
annars gæti farið í atvinnuvegi sem
tryggja líf okkar betur til framtíðar
og eru byggðavænni. Stóriðjulof-
orðin hafa víða dregið úr frum-
kvæði til annarrar uppbyggingar.
Það er eins með stóriðju og nýt-
ingu orku úr fallvötnum. Við þurf-
um að móta sjálf stefnuna. Hvernig
fellur hún að okkar lífsháttum og
þeirri atvinnuuppbyggingu sem
okkur þykir best. Annars eyðilegg-
ur hún bara fyrir og raskar byggð-
inni þegar til lengdar lætur.
Samtakamáttur
Það er eins með líf byggðanna og
líf einstaklinga. Til að verja lífs-
hagsmuni okkar er samtakamátt-
urinn mikilvægastur. Í dreifðum
byggðum landsins eru margir á
sama báti. Verkafólk í landi, sjó-
menn, bændur, einyrkjar, rekendur
lítilla fyrirtæki o.fl. Menn vilja
bæta atvinnuástandið, auka tekjur
og treysta byggðina. Allir þessir
hópar þurfa að leggja saman á ráð-
in um eflingu byggðarinnar og um
það yfirleitt sem betur má fara.
Á landsbyggðinni er afar mikið
frumkvæði til að skapa sér lífsvið-
urværi.
Sköpunargleðin ótrúleg. En kerf-
ið og valdhafar er andsnúið og vill
ekki setja peninga í það sem er að
gerast úti á landi, svo furðilegt sem
það kann að virðast. Hér þarf sam-
takamátt til að knýja á um stuðn-
ing.
Grasrótin
Framfara- og byggðafélög hafa
verið að spretta upp víða um land.
Í þessum félögum eru menn þvert
á venjulegar flokkslínur og mark-
miðið einfalt, að efla byggðina, lífs-
afkomu og hamingju íbúanna.
Mörg önnur félög hafa þetta sama
á stefnu sinni. Það þarf að fara að
byggja meira á slíkri grasrótar-
starfsemi til að snúa vörn í sókn í
byggðamálunum.
Svo mætti láta sig dreyma um að
öll slík samtök mynduðu með sér
alþingi byggðanna, alþingi grasrót-
arinnar til að sameina krafta. Þótt
Alþingiskosningar séu mikilvægar,
hefur reynslan sýnt okkur að við
þurfum sjálf að skapa okkar fram-
tíð. Það gerir enginn fyrir okkur.
Að snúa vörn
í sókn á lands-
byggðinni
Eftir Ragnar
Stefánsson
Höfundur er jarðskjálftafræðingur.
„Við þurfum
sjálf að
skapa okkar
framtíð.“
Stretchbuxur kr. 2.900
Konubuxur frá kr. 1.690
Dragtir, kjólar,
blússur og pils.
Ódýr náttfatnaður.
Brandtex fatnaður
Nýbýlavegi 12, sími 5544433
Stretchbuxur kr. 2.90
Konubux r frá kr. 1.790
ragtir, kjólar,
blús ur og pils.
Ódýr nát fatna