Morgunblaðið - 02.02.2003, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 2. FEBRÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
AXEL Gíslason lét nýlega af störfumsem forstjóri VÍS, en hafði gegntþeirri stöðu frá stofnun félagsins íjanúar árið 1989. Hann hefur verið ístjórnunarstörfum frá 26 ára aldri
og varð framkvæmdastjóri hjá Sambandinu um
þrítugt. Hann segir að tími sé kominn til að
slaka aðeins á og til marks um það, þá hafi hann
ekkert farið í vinnuna um helgar eftir áramót.
Ólst upp með sex systrum
Axel er fæddur í Bandaríkjunum árið 1945.
Faðir hans var þá við störf á vegum UNRRA,
hjálparstofnunar á vegum Sameinuðu þjóðanna.
Þegar hann var tveggja ára flutti fjölskyldan til
Akureyrar og bjó þar fram yfir stúdentspróf.
Foreldrar hans eru Gísli Konráðsson, sem lengi
var annar af forstjórum Útgerðarfélags Akur-
eyringa, og Sólveig Axelsdóttir. Hann er elstur
sjö systkina, en þar af eru sex systur, sem allar
eru yngri. Þar að auki ólst systursonur hans upp
á heimilinu, sem var einn af stórfjölskyldunni
eftir að hann kom til. En hvernig var að alast
upp með sex systrum?
„Gaman,“ svarar hann.
– Svona í alvöru talað!
„Eftir á að hyggja,“ bætir hann við og hlær.
„Ég játa að það gat orðið erfitt eftir að þær kom-
ust upp á lag með það að standa saman gegn
mér. Ég hafði ágæta stjórn á þeim framan af, en
með tímanum urðu þær allar samvinnumenn ef
ég vildi ráða of miklu. Þær fundu það út að þær
hefðu eitt atkvæði hver.“
Arðsemisathuganir í Danmörku
Axel lauk stúdentsprófi árið 1965 og fór suður
í Háskólann, þar sem hann lauk fyrri hluta prófi
í verkfræði á þremur árum. Þá var ekki hægt að
ljúka námi hér á landi í verkfræði, þannig að
hann fór til Kaupmannahafnar og lauk meist-
araprófi frá verkfræðiháskólanum árið 1971. Þá
bauðst honum fast starf hjá dönsku ráðgefandi
verkfræðifyrirtæki. „Ég vann þar í eitt ár við
ýmiskonar verkfræðileg úrlausnarefni, aðallega
arðsemisathuganir á alþjóðlegum verkefnum,“
segir hann.
„Ég tel það hafa verið afar gott fyrir mig, því
ég lærði að skipuleggja tímann vel. Ég settist
niður á hverju kvöldi til að átta mig á því hvað ég
hefði verið að gera yfir daginn, því ég þurfti að
geta gert grein fyrir hverju korteri, bæði gagn-
vart vinnuveitandanum og verkkaupanum. Enn
þann dag í dag staldra ég stundum við og hugsa
með mér: Hvað hef ég verið að gera? Er ég að
gera það sem ég ætlaði mér? Er ég að vinna að
því sem mér finnst skipta máli?“
Axel kynntist eiginkonu sinni, Hallfríði Kon-
ráðsdóttur, skömmu áður en förinni var heitið til
Danmerkur. „Hún fékk vinnu hjá Flugfélagi Ís-
lands úti í Kaupmannahöfn,“ segir hann. „Við
giftum okkur árið 1970 og bjuggum samtals
fjögur ár í Kaupmannahöfn.“
– Og eigið þið börn?
„Já, ég átti son áður en ég gifti mig, sem heitir
Björn. Hann starfar á Akureyri. Svo eigum við
tvær dætur, Sól og Dóru Björgu, sem báðar eru
búsettar hér fyrir sunnan.“
14 ára félagsmaður í KEA
Þegar Axel og Hallfríður höfðu búið í ár í
Danmörku eftir að skólanum lauk, ákváðu þau
að flytjast aftur til Íslands. Þá sótti Axel um
nýja stöðu aðstoðarframkvæmdastjóra iðnaðar-
deildar Sambandsins og var ráðinn. Harry
Frederiksen, framkvæmdastjóri iðnaðardeild-
arinnar, var á aðalskrifstofunni í Reykjavík, en
atvinnureksturinn var nánast allur á Akureyri,
þar sem Axel var staðsettur. Á þessum tíma
störfuðu um þúsund manns fyrir iðnaðardeild
Sambandsins og iðnrekstur KEA á Akureyri.
„Þarna hófust hin eiginlegu kynni mín af því
að starfa fyrir samvinnuhreyfinguna. Ég hafði
að sjálfsögðu áður kynnst samvinnuhreyfing-
unni í gegnum öflugt starf KEA á Akureyri. Og
þegar ég var 14 ára sá ég að það væri ekkert vit í
öðru heldur en að vera félagsmaður og gekk í
KEA. Fyrst og fremst af því að þá fékk ég sem
félagsmaður arð af viðskiptum mínum við félag-
ið í árslok.“
– Voru þetta háar arðgreiðslur?
„Þær gátu verið 3 til 5%, stundum meira. Það
var misjafnt eftir vöruflokkum.“
– Það hafa ekki allir haft rænu á þessu?
„Nei, nei, sumir gerðu það ekki af trúar-
ástæðum. Það voru náttúrlega skiptar skoðanir
um kaupfélögin.“
Fyrsta stjórnunarstarfið
Hjá iðnaðardeild Sambandsins var Axel falið
að ná tökum á rekstrinum á Akureyri sem heild.
„Þetta var framleiðsla bæði fyrir innanlands- og
útflutningsmarkað og umfangið var gríðarlegt,
þ.e. ullariðnaður, fataiðnaður, skinnaiðnaður,
skóframleiðsla og í samvinnu við KEA rekstur á
kaffibrennslu og málningar- og hreinlætisvöru-
framleiðsla í Sjöfn. Þá var ekkert til sem hét af-
urða- eða birgðalán fyrir iðnaðinn. Þetta var
meira og minna fjármagnað með skammtíma-
víxlum. Okkur tókst að koma á birgðafjármögn-
unarkerfi, sem breytti heilmiklu. Svo náðum við
að hagræða með því að nýta sameiginlega þjón-
ustuþætti fyrir hin ýmsu fyrirtæki.“
Árið 1974 var Axel beðinn um að gerast að-
stoðarframkvæmdastjóri Iceland Products í
Harrisburg í Pennsylvaníu. „Þar fór fram sala,
markaðssetning og fullvinnsla á fiski fyrir
Bandaríkjamarkað, sem var fluttur frosinn héð-
an sem hráefni.“
Ári seinna urðu breytingar í yfirstjórn Sam-
bandsins þegar Harry Frederiksen, fram-
kvæmdastjóri iðnaðardeildar, féll frá. „Mér var
boðið að koma heim og verða framkvæmdastjóri
skipulags- og fræðsludeildar,“ segir Axel.
„Skipulagsmál náðu bæði til Sambandsins og
þeirra þátta sem voru sameiginlegir samvinnu-
hreyfingunni, en langstærsti hluti fræðsludeild-
arinnar var rekstur Samvinnuskólans á Bifröst,
sem þá var að komast á það stig að útskrifa
stúdenta í fyrsta skipti. Þá féllu hagdeildarstörf
og ráðgjafastarfsemi undir þessa deild. Þetta
gaf mér ágætan kost á að kynna mér alla starf-
semi Sambandsins. Þarna fékk ég fyrst virki-
lega innsýn í það hvað Sambandið var, hversu
vítt svið það teygðist yfir og gat byrjað að
mynda mér skoðun á því hvað hugsanlega mætti
betur fara.“
Skipafélag án bryggjupláss
Í ársbyrjun 1977 tók Axel við sem fram-
kvæmdastjóri skipadeildar Sambandsins og
gegndi þeirri stöðu í átta og hálft ár, en Hjörtur
Hjartar, sem þá hafði verið framkvæmdastjóri í
mörg ár, þurfti að láta af störfum vegna heilsu-
brests. „Ég þekkti ekki mikið til skiparekstrar,
en hafði lagt mig eftir flutningahagfræði, m.a. í
náminu í Kaupmannahöfn, og það kom sér vel,“
segir Axel. Það höfðu verið erfiðleikar í rekstr-
inum og fyrsta verkefnið var að reyna að snúa
tapi í hagnað. Það tókst eftir fyrsta árið. Til þess
tókum við upp reglubundnar áætlunarsiglingar,
en áður hafði flutningakerfið að stórum hluta
verið miðað að þörfum samvinnuhreyfingarinn-
ar og aðallega í stórum farmaflutningum, s.s. á
byggingarefni, fóðurvörum, salti, áburði á vorin
og fiskimjöli þegar það féll til.
„Þetta var auðvitað nauðsynlegt til þess að
geta höfðað til fleiri viðskiptavina og stækkað
viðskiptavinahópinn,“ segir Axel. „Viðskiptavin-
ir urðu að geta gert sér grein fyrir því upp á dag
hvenær varan yrði komin heim og hvenær hún
yrði komin um borð í skipin í hinum ýmsu höfn-
um. Þetta var gríðarlega spennandi verkefni.
Hörður Sigurgestsson hjá Eimskipum og
Björgólfur Guðmundsson hjá Hafskipum byrj-
uðu einu og tveimur árum seinna í flutninga-
geiranum og samkeppnin var mikil í mörg ár.
Og þetta gekk bara vel. Ég var heppinn, eins og
ég hef alltaf verið, að fá tækifæri til að vinna
með góðu fólki. Það gilti bæði hjá Sambandinu
og VÍS.“
Á meðal verkefna var að byggja upp alveg
nýja aðstöðu við Holtabakka, en þegar Axel hóf
störf átti skipadeild Sambandsins ekki bryggju-
pláss fyrir eitt einasta skip í Reykjavík. „Það var
búið að úthluta okkur landi fyrir bryggjuað-
stöðu inn við Holtabakka. Og ég man alltaf eftir
því þegar skip okkar lagðist í fyrsta skipti upp
við Holtabakka í Reykjavík árið 1979. Það voru
mikil tímamót. Síðan byggðist upp bæði
bryggjuaðstaða og húsnæði og í hönd fóru mjög
góð ár í þessum flutningum. Við byggðum á
þessum tíma tvö ný flutningaskip, keyptum önn-
ur og seldum gömul. Það græddist meira fé af
skiparekstrinum heldur en nokkurri annarri
deild hjá Sambandinu þessi árin.“ Axel varð að-
stoðarforstjóri hjá Sambandinu árið 1985. Er-
lendur Einarsson var forstjóri, en það styttist í
starfslok hjá honum. Síðan tók Guðjón B. Ólafs-
son við forstjórastarfinu. „Ég átti ágætt sam-
starf við þá báða,“ segir Axel. „En mig langaði
til að takast á við eitthvað upp á eigin spýtur,
sem framkvæmdastjóri í félagi. Hallgrímur Sig-
urðsson hafði hug á því að láta af störfum sem
framkvæmdastjóri hjá Samvinnutryggingum
og átti ég kost á því að taka við af honum.“ Árið
1988 var ákveðið að Axel kæmi til starfa hjá
Samvinnutryggingum 1. janúar 1989.
VÍS stofnað
Samvinnutryggingar voru stofnaðar af Sam-
bandinu árið 1946, sem gagnkvæmt félag, ekki
hlutafélag. „Gagnkvæm tryggingafélög, sem
starfa víða um heim, eru þess eðlis að ef rekst-
urinn gengur vel og félagið skilar tekjuafgangi
eða arði, getur það látið hluta hans ganga til við-
skiptavinanna í formi afsláttar,“ segir hann. „Í
mörgum slíkum félögum er það líka þannig að
dugi iðgjöldin ekki fyrir tjónum og kostnaði, má
kalla eftir viðbótariðgjöldum. Þetta félagsform
hefur kosti fyrir félög sem eru í traustum, reglu-
legum og ekki mjög sveiflukenndum rekstri.
Það hentar hinsvegar mjög illa í erfiðleikum, því
það býður ekki upp á að sækja nýtt áhættufé til
að mæta skakkaföllum. Viðskiptavinir hafa ekki
áhuga á því að leggja áhættufjármuni í svona
rekstrarform, en annað gildir um hlutafé í hluta-
félögum.“
Möguleikinn til að afla nýs áhættufjár var ein
af ástæðunum fyrir því að Axel lagði mikla
áherslu á að ganga frá sameiningu Samvinnu-
trygginga og Brunabótafélagsins, en þá höfðu
viðræður þegar átt sér stað milli forsvarsmanna
félaganna. Það liðu ekki nema 19 dagar af jan-
úar þegar búið var að stofna nýtt hlutafélag,
VÍS, og færa þangað tryggingarekstur Bruna-
bótafélagsins og Samvinnutrygginga. Og seinna
var svo stofnað Líftryggingafélag Íslands, LÍF-
ÍS, sem tók við sameinuðum rekstri líftrygg-
ingafélagsins Andvöku og líftryggingafélags í
eigu Brunabótafélags Íslands. Báðar samein-
ingarnar voru á jafnræðisgrundvelli og var Axel
ráðinn forstjóri beggja félaganna.
„Það var mikið happaspor að þetta tókst,“
segir hann, „sem var ekki einfalt vegna fé-
lagsformsins. Menn veltu fyrir sér sameiningu í
nýju gagnkvæmu félagi, en það hefði ekki leyst
þann aðalgalla, að vera illa í stakk búið til að afla
nýs áhættufjár ef á þyrfti að halda til að vaxa og
dafna. Hlutafélagsformið varð því fyrir valinu,
sem ég held að hafi verið eini skynsamlegi kost-
urinn.“
Félagsformið háði ekki Sambandinu
Axel segist alltaf hafa verið þeirrar skoðunar,
og það eigi við um starfsemi Sambandsins á hin-
um ýmsu sviðum, að félagsformið sé bara tæki
til að ná árangri. „Samvinnufélagsskapur sem
vill halda sig við rekstrarform sem ekki gefur
bestu niðurstöður, verður þá að vera tilbúinn að
fórna árangrinum, sem ekki næst með því að
velja besta félagsformið á hverjum tíma. Ég
held að hlutafélag hafi verið besta félagsformið
fyrir VÍS og að það sé líka heppilegt félagsform
fyrir ýmisl verkefni samvinnumanna þar sem
tilgangurinn er að ná árangri með samstarfi.“
Að sögn Axels voru menn í mörgum tilvikum
ekki nógu opnir fyrir því að ýmislegt hefði verið
betur sett í formi hlutafélaga, þó svo það sé eng-
an veginn þannig að samvinnuformið sjálft hafi
verið óæskilegt. „Það getur verið mjög gott á
vissum sviðum í vissu samstarfi. En þegar það
hentar ekki, verða menn að horfa á árangurinn
sem menn geta náð með öðru félagsformi og
svara því hvort menn vilji kyngja kostnaði og
glötuðum tækifærum með því að velja ekki nýtt
félagsform. Það er ekki félagsforminu að kenna
Vildi að VÍS sameina
Fáir hafa meiri þekkingu á íslensku atvinnulífi en Axel
Gíslason, sem hefur sinnt stjórnunarstörfum í rúma þrjá
áratugi. Pétur Blöndal ræðir m.a. við hann um fall Sam-
bandsins, framtíð tryggingafélaga, starfslokin hjá VÍS, ættir
og uppruna.
Morgunblaðið/Golli