Morgunblaðið - 02.02.2003, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 2. FEBRÚAR 2003 11
þótt því sé beitt þar sem annað hentaði betur,“
segir hann.
– Geturðu nefnt dæmi?
„Það var mín skoðun og er enn, að það hefði
átt að skilja starfsgreinar Sambandsins að og
reka þær á grundvelli sjálfstæðra félaga. Það
hefði líka þurft miklu fyrr að skilja að neyt-
endahliðina og framleiðendahliðina í blönduðu
kaupfélögunum. Þar fóru saman ólíkir hags-
munir. Annars vegar neytendur, sem eru fjöl-
mennastir á þéttbýlisstöðunum og í kringum þá,
og hafa fyrst og fremst viðskipti við félagið sem
viðskiptavinir í smásöluverslun. Hins vegar
framleiðendur í landbúnaði, sem var stór hópur
þótt hann hafi minnkað, s.s. sauðfjárbændur og
mjólkurframleiðendur. Ef við einföldum og
hugsum okkur eitt félag sem rekur svona tví-
skipta starfsemi, þá getur það boðið upp á gríð-
arlega hagsmunaárekstra. Framleiðendur í
landbúnaði hafa réttilega þá skoðun að félagið
eigi að berjast fyrir því að þeir fái sem hæst af-
urðaverð. Þess vegna eru þeir félagsmenn.
Neytendur í sama kaupfélagi, ætlast til að fá
hagstætt vöruverð. Þess vegna eru þeir fé-
lagsmenn.
Þess vegna hefur það verið nánast alls staðar
í heiminum, nema á Íslandi, að samvinnustarf-
semin hefur verið tvískipt, annarsvegar neyt-
endasamvinnufélög og hinsvegar framleiðenda-
samvinnufélög.“
Hagsmunir rákust á
– Hvers vegna gekk þetta svona lengi á Ís-
landi?
„Mín skoðun er sú að það sé vegna þess að um
áratuga skeið var þétt pólitísk samstaða um það
að bændum, framleiðendum í landbúnaði, skyldi
tryggt starfsumhverfi sem gæfi þeim tiltekin
viðmiðunarlaun. Til þess var komið á verðmynd-
unarkerfi, að miklu leyti með opinberri verð-
lagningu á landbúnaðarvörum. Auk þess var hér
í gildi um langt skeið flókið kerfi niðurgreiðslna
og útflutningsbóta, sem tryggði laun til fram-
leiðenda. Um þetta var pólitísk sátt í áratugi,
annars hefði því ekki verið viðhaldið svona lengi.
Á þessu varð stór breyting með nýrri laga-
setningu, búvörulögunum svokölluðu, árið 1985.
Það var mín skoðun að þá yrði að skilja á milli og
að félag sem væri í blönduðum rekstri, gæti ekki
lengur staðið undir þeim kvöðum, sem lögin
settu á vinnslustöðvar landbúnaðarins. Til
dæmis var gert ráð fyrir að vinnslustöðvar
skyldu tryggja framleiðendum fullt verð fyrir
framleiðslu sauðfjárafurða, óháð því hvort og
hvenær hægt væri að selja vöruna á þessu verði.
Þetta setti alla starfsemina í uppnám.
Þar sem vinnslustöðvarnar voru í eigu bland-
aðs félags blasti vandinn við. Hver átti að borga
tapið, ef ekki fékkst nægt andvirði fyrir fram-
leiðsluvörurnar. Það var mjög misráðið að ekki
skyldi ráðist í það strax að skilja þarna á milli.
Ekki síst vegna hagsmuna bændanna sjálfra.
Með lagasetningunni var dregið markvisst úr
fjárframlögum ríkisins til landbúnaðarins yfir
ákveðið árabil, fjárframlögum, sem áður höfðu
fjármagnað hluta af því verði sem bændur fengu
fyrir afurðir sínar. Nú hefur þessi breyting
bengið víða yfir, en í það var að mínu viti ráðist
of seint.“
Verslanir í líkingu við Aldi
Kaupfélögin stóðu víða höllum fæti og með
veikingu þeirra veiktist líka grundvöllur Sam-
bandsins, sem er ekkert annað en samvinnu-
samband í eigu kaupfélaganna. En fleiri vanda-
mál steðjuðu að rekstri Sambandsins. „Á
þessum tíma var mikil starfsemi í verslunar-
deild Sambandsins, sem sett hafði verið upp til
að þjóna kaupfélögunum fyrst og fremst og á
sviði innflutnings og heildsölu fyrir verslunar-
starfsemi þeirra. Vandamálið þar var þess eðlis
að miklar kröfur voru gerðar til verslunardeild-
arinnar um vöruval og birgðahald, en ekki tókst
að stýra starfseminni með hagkvæmum hætti,
því verslunarkeðjan var ekki samhæfð. Annars
vegar keypti Sambandið inn sem heildsali, en
hins vegar voru verslunarstjórar í fjöldamörg-
um verslunum kaupfélaganna oftast sjálfráðir
um hvar og hvernig þeir keyptu inn í búðirnar.
Þetta gat ekki gengið upp.
Það var bullandi tap á verslunardeild Sam-
bandsins og ekki vilji fyrir því hjá kaupfélög-
unum að stofna um hana sjálfstætt félag, hvað
þá að sameina alla verslunarstarfsemina undir
eina stjórn. Ég taldi nauðsynlegt að gera það og
lagði til ásamt öðrum að Sambandinu yrði skipt
upp í sjálfstæðar einingar, þar á meðal eina sem
væri félag í eigu kaupfélaganna og annaðist öll
stig neytendavöruverslunar. Hefði þessi upp-
skipting náð fram að ganga nokkrum árum fyrr
en raun varð, þegar það var gert í nauðvörn, þá
tel ég að til dæmis öll þessi vandamál í versl-
uninni og ekki síður tækifærin, hefðu komið í
ljós og verið hægt að bregðast við á viðeigandi
hátt, taka á vandanum og nýta tækifærin. Slíkt
félag gat haft alla burði til að verða fín og arð-
bær verslunarstarfsemi. En þessu var bara
aldrei miðstýrt og enginn vilji til þess.“
Raunar liggja fyrir tillögur frá þessum árum
um að setja upp verslunarkeðju í eigu kaup-
félaganna, eigenda Sambandsins. Hún hefði
verið rekin af annað hvort samvinnusambandi
eða hlutafélagi og komu fram hugmyndir um
búðir a.m.k. af þremur gerðum með samræmdu
stöðugu vöruúrvali, m.a. lágvöruverslanir í lík-
ingu við Aldi-búðirnar þýsku, sem er svipað því
sem Bónus gerði örfáum árum síðar. Síðan
hefðu verið milliþjónustubúðir og stærri búðir.
Þetta hefði ekki gengið nema með sjálfstæðu
fyrirtæki sem gæti stýrt öllu verslunarferlinu.
Tillögurnar um sjálfstætt fyrirtæki á þessu sviði
voru niðurstaða minnihluta nefndar, sem falið
var að gera tillögur um framtíðarskipan versl-
unarmála samvinnuhreyfingarinnar. Meirihluti
nefndarinnar vildi hins vegar halda áfram versl-
unarrekstri innan Sambandsins og það varð. Í
dag líta tillögurnar í mínum augum út eins og
forskrift að verslanakeðju Baugs á Íslandi, með
fáar tegundir verslana, samræmda stjórnun
innkaupa og birgðahalds, með samræmt vöruval
og útlit verslana og eina yfirstjórn.“
Áttum að sameinast Hafskipum
Sumir halda því fram að aðalvandi Sam-
bandsins hafi verið verðtrygging lána með
hækkun raunvaxta og það hafi riðið félaginu að
fullu. „Það er alltof einfalt,“ segir Axel. „Auðvit-
að kom það við Sambandið eins og aðra sem
þurftu að fjármagna sig með lánum. Og auðvitað
hefði Sambandið þurft að bregðast miklu fyrr
við. En það var ekki það sem reið baggamuninn.
Óarðbærar greinar voru látnar halda áfram of
lengi í skjóli þess að vera innan stórrar einingar.
Iðnreksturinn var á þessum árum orðinn mikill
baggi á rekstrinum. Það var sárt að sjá síðar á
eftir þessum stóru og öflugu fyrirtækjum, sem
áður voru, hverfa á braut. Ekki síst finnst mér í
dag eftirsjá af því fyrir þjóðfélagið hve stór hluti
verk- og fagþekkingar í þessum iðngreinum hef-
ur glatast. Ég hef oft velt þessari þróun fyrir
mér, en sé ekki enn hvernig hægt hefði verið að
bjarga þessum iðnaði í þeirri mynd sem hann
var, enda varð reyndin sú að þessar greinar iðn-
aðar, til dæmis í ullar-, vefnaðar-, og fataiðnaði
hafa einnig látið undan síga víðast hvar í Norð-
ur-Evrópu vegna samkeppni frá löndum með
lægri framleiðslukostnað.
Miklar kröfur voru gerðar til Sambandsins
um aðstoð í ýmsu formi eða þátttöku í fjármögn-
un ýmissa verkefna víða um land, ekki síst eftir
að rekstur margra kaupfélaga þyngdist. Horf-
andi til baka er augljóst að takmörkuðu fjárfest-
inga- og fjármögnunarafli Sambandsin var ekki
beitt af nægilegri hörku með tilliti til arðsemi.
Þó að Sambandið hafi oft á löngum ferli verið
efnahagslega sterkt eru öllu þó takmörk sett.
Á þessum tíma taldi ég líka mikið tækifæri
fólgið í því, eftir að Hafskip lentu í erfiðleikum,
að koma í veg fyrir að Hafskip færu í gjaldþrot,
og sameina rekstur skipadeildar Sambandsins
og Hafskipa, með því að taka skipadeildina út úr
Sambandinu og stofna nýtt hlutafélag sem tæki
yfir rekstur beggja. Það hefði gefið Sambandinu
tækifæri til þess að eignast hlut, ef til vill meiri-
hluta, í því félagi. Það hefði einnig stækkað við-
skiptamannastofninn mikið. Við hefðum fengið
marga nýja hluthafa inn í félagið, sem hefði gef-
ið ný tækifæri á flutningamarkaði. Við höfðum
rætt við Hafskipamenn og vorum sammála um
að þetta yrði lagt fyrir stjórnir báðum megin.
En Sambandsstjórnin var ósammála. Þetta
tækifæri var að mínu viti hliðstætt við tækifærið
í Samvinnutryggingum þegar VÍS varð til.“
Vildi sameinast Landsbankanum
Axel gegnir stöðu framkvæmdastjóra Eign-
arhaldsfélagsins Samvinnutrygginga, sem eign-
aðist helmingshlut við stofnun VÍS. Að sama
skapi fékk eignarhaldsfélagið Andvaka, sem
rekið er samhliða Samvinnutryggingum, helm-
ingshlut í LÍFÍS. Þessi félög eru í dag eign-
arhaldsfélög, með langstærstan hluta eignanna
bundinn í VÍS og Líftryggingafélaginu.
Samkeppnin hefur verið og er mikil á trygg-
ingamarkaðnum, að sögn Axels. „Þrjú félög eru
að slást um markað sem vex lítið og hluti mark-
aðarins færist fram og aftur á milli félaganna
með miklum tilkostnaði,“ segir Axel. „Upp á síð-
kastið hefur einna helst verið vöxtur í greinum,
þar sem löggjafinn hefur verið að setja kvaðir á
atvinnulífið, skyldutryggingar út frá neytenda-
sjónarmiðum, s.s. starfsábyrgðartryggingar
fyrir fasteignasala, bílasala, arkitekta og verk-
fræðinga, sem tryggja hagsmuni neytenda ef
eitthvað fer úrskeiðis í þjónustu þessara aðila.“
Hann er þeirrar skoðunar að það eigi líka að
gera miklu strangari kröfur í umhverfismálum.
„Fyrirtæki verða í framtíðinni í auknum mæli
gerð ábyrg fyrir hvers konar mengun, á floti,
vatni, sjó eða á landi. Á því er líka full þörf, innan
skynsamlegra marka þó. Ábyrgðin verður líka
að vear þannig skilgreind að hún sé trygginga-
hæf. Í persónutryggingum ýmiss konar tel ég að
verði áframhaldandi vöxtur, t.d. hefur eftir-
spurn eftir sjúkdómatryggingum aukist mikið.“
Axel gerir ekki ráð fyrir að tryggingafélögum
fækki mikið úr þessu. „En ég hef haft þá trú að
meira samstarf fjármálastofnana, t.d. trygg-
ingafélaga og banka, hefði getað gengið vel. Það
var alltaf mín skoðun að eftir að Landsbankinn
varð hluthafi í VÍS hefði verið skynsamlegast að
sameina Landsbankann og VÍS og reka starf-
semina undir einu sameiginlegu eignarhaldi,
viðskiptabanka, fjárfestingarbanka, verðbréfa-
þjónustu, skaðatryggingafélag, líftrygginga-
félag og aðra þá þjónustu sem menn hefðu viljað
veita viðskiptavinum. Þarna hefði verið tæki-
færi til að veita betri og umfangsmeiri þjónustu
á hagkvæmari og ódýrari hátt og styrkja sam-
keppnisstöðuna. En þetta var bara mín skoðun
og eigendurnir höfðu ekki áhuga á þessu.“
– Er þetta nokkuð sem gæti verið fyrir hendi
með Búnaðarbankann?
„Ég geri mér ekki grein fyrir því. Enda taldi
ég að tækifærið með Landsbankann væri fyrir
hendi af því að samsetning viðskiptamannahóp-
anna væri þannig að það væri mikill ávinningur
fyrir báða. Ég hef ekki næga þekkingu á sam-
setningu viðskiptamannahóps Búnaðarbankans
þannig að ég hef enga skoðun á því í bili.“
Undrast vinnubrögð RÚV
Axel undrast vinnubrögð fréttastofu Ríkisút-
varpsins varðandi starfslok sín hjá VÍS, að vera
með rangan fréttaflutning og halda honum til
streitu, þó að bent hafi verið á það af hálfu VÍS
að þær upphæðir, sem haldið hefur verið fram,
séu fjarri lagi. „Síðan eru allar umræður í öðrum
fjölmiðlum byggðar á þessari umfjöllun, því
menn virðast telja að Ríkisútvarpið hljóti að
hafa traustar heimildir. Annaðhvort eru heim-
ildirnar rangar og starfsmenn hafa verið blekkt-
ir til að trúa þeim, eða að ætla verður að starfs-
menn hafi kosið að flytja ranga frétt, vonandi er
það ekki svo,“ segir hann.
„Ég hef mótmælt þessum röngu tölum og
VÍS hefur að sama skapi sent frá sér fyrr-
greinda yfirlýsingu um að tölurnar sem nefndar
eru í fréttinni séu fjarri lagi. Það hefur einnig
legið fyrir alla tíð að skuldbindinga sem lúta að
stjórnendum t.d. vegna eftirlauna er getið í árs-
reikningum félagsins eins og er um allar aðrar
skuldbindingar. Þannig hefur það alltaf verið
hjá VÍS og þess vegna var tekið tillit til skuld-
bindinga vegna starfsloka minna í níu mánaða
uppgjöri félagsins, sem sent var til Kauphall-
arinnar í október síðastliðnum. Að sjálfsögðu
verður einnig gert ráð fyrir þeim í ársreikn-
ingnum sem lagður verður fyrir aðalfund. Ég
vísa alfarið til föðurhúsanna þeim umræðum
sem fram hafa farið m.a. á Alþingi og í fjöl-
miðlum um röng reikningsskil VÍS í þessu sam-
bandi. Það er furðulegt að menn hafi ekki annað
þarfara fyrir stafni á Alþingi en að ræða mál á
grundvelli umfjöllunar fréttastofu RÚV, bæði
hvað varðar upphæðina og eins að félagið standi
ekki við upplýsingaskyldu sína til Kauphallar-
innar. Þetta er gert athugasemdalaust þrátt fyr-
ir ábendingar félagsins að frétt RÚV sé ekki
rétt. Þá hefði t.d. ekki þurft annað en eitt símtal
til félagsins til að fá um það upplýsingar hvort
félagið taki tillit til skuldbindinga af því tagi sem
hér eru til umfjöllunar í árs- og árshlutareikn-
ingum sínum. Á því virðist hins vegar ekki hafa
verið áhugi.
Það hafa einnig gengið miklar sögur um
launakjör mín hjá VÍS. Þau eru vissulega góð,
en eru ekki leyndarmál. Ég vil benda á að það
kemur fram í skráningarlýsingu sem félagið gaf
út vegna skráningar hlutabréfa VÍS í Kauphöll-
inni í júní s.l. hvaða laun forstjóri VÍS hefur. Þar
greinir frá því á blaðsíðu 54 að ég hafði um 13,6
milljónir í árslaun árið 2001 og þar kemur einnig
fram að ég átti kauprétt á hlutabréfum í félag-
inu að nafnvirði 540 þúsund á árunum 2002 til
2004 á genginu 20. Það er sama gengi og hjá öðr-
um starfsmönnum VÍS, sem fengu kauprétt á
árinu 2001. Þetta eru opinberar upplýsingar og
ekkert leyndarmál.
Þá vil ég taka fram vegna umfjöllunar um
starfslokasamning sem gerður var eftir að
stjórn VÍS féllst á ósk mína um að láta af störf-
um, að hann byggist á fyrri samningi um hvern-
ig réttindum mínum skuli háttað ef til starfsloka
kemur fyrir 65 ára aldur. Starfslokasamning-
urinn inniheldur því engin ný ákvæði um launa-
eða eftirlaunagreiðslur til mín umfram það sem
áður var um samið. Þess vegna hefði ekki þurft
starfslokasamning, en í honum er einnig til-
greint m.a. hversu lengi ég beri ábyrgð á störf-
um forstjóra, verkefni sem ég sinni eftir að ég
læt formlega af því starfi og hvenær ábyrgð
minni á störfum fyrir félagið lýkur að fullu.“
ðist Landsbankanum
Dóra Björg, Hallfríður, Björn, Sólveig og Axel árið 1988.
Axel sporðtekur lax fyrir Bing Crosby í Laxá í Aðaldal árið 1969.