Morgunblaðið - 02.03.2003, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 2. MARS 2003 MORGUNBLAÐIÐ
M
eð nýrri kynslóð bók-
menntamanna upp úr
1980 varð bilið milli
stjórnmála og bók-
mennta heldur gleiðara
en áður og segja má að
fornar kaldastríðsvær-
ingar hafi endanlega verið úr sögunni með
táknrænum hætti þegar Mál og menning og Al-
menna bókafélagið gengu í eina sæng undir
merkjum hins nýja fyrirtækis Eddu – útgáfu.
Þar var Halldór Guðmundsson einn aðalhug-
myndasmiðurinn er Mál og menning og Vaka-
Helgafell sameinuðust.
Mikilvægt að til sé öflugt bókaforlag
„Edda – útgáfa varð til þegar Mál og menn-
ing og Vaka-Helgafell sameinuðust árið 2000.
Það má segja að síðustu skrefin í þeirri þróun
að sameina þessi grónu fyrirtæki í útgáfulegum
skilningi hafi ekki verið stigin fyrr en í fyrra
þegar nýir eigendur keyptu tvo þriðju hluta
Eddu.
Þegar út í þetta var farið skipti okkur sem að
þessu stóðum miklu að til væri á Íslandi öflugt
bókaforlag. Þá á ég ekki við að það eigi aðeins
að vera eitt stórt bókaforlag í landinu, en við
verðum að hafa í huga að við erum að vinna á
einhverju minnsta málsvæði heims og bóka-
markaðurinn takmarkast af málsvæðinu. Það
er hverri þjóð menningarleg nauðsyn að eiga
vandaðar og stórar bækur um ákveðin svið,
sagnfræði, orðabækur, kortabækur og fleira, og
til þess að hægt sé að gefa út slíkar bækur með
sómasamlegum hætti þarf að vera til öflugt
bókaforlag sem getur fjármagnað gerð þeirra.
Dæmi um það er Íslenska orðabókin sem var
tíu ár í vinnslu, fyrst hjá Máli og menningu og
síðan hjá Eddu.
Þegar við hjá Máli og menningu ákváðum að
ganga til sameiningarviðræðna við Vöku-
Helgafell fannst okkur sem MM væri komin í
ákveðið öngstræti. Við kæmust ekki lengra og
þetta væri spurning um breytt rekstrarform
þannig að fleiri gætu komið inn í þetta með okk-
ur.“
Margir hafa velt því fyrir sér hvort rétt hafi
verið staðið að málum við sameininguna og
hvort þið hafið látið glepjast af glæstum fyr-
irheitum.
„Eftir á að hyggja gætum við vafalaust gefið
út nýtilega handbók eða alltént gagnlegt kver
um mistök við sameiningar. Við gerðum margt
vitlaust og kannski var stærsta vitleysan sú að
við ætluðum okkur um of, vildum gína yfir of
miklu og vorum auðvitað líka smituð af þeirri
gegndarlausu bjartsýni sem ríkti á viðskipta-
hlið þjóðfélagsins á þeim tíma. Þó ekki sé langt
síðan er samt ótrúlegt hvað hugarfarið í þeim
efnum hefur breyst.“
Hvað áttu nákvæmlega við þegar þú talar um
að þið hafið ætlað ykkur um of?
„Við vorum að fást við of margt í einu og
fleira en við kunnum. Auk sameiningar fyrir-
tækjanna vorum við að fara inn á ný svið í út-
gáfu, stækka önnur svið sem fyrir voru, flytja í
nýtt húsnæði með ærnum kostnaði, stofna
dreifingarmiðstöð – allt á sama tíma. Ég held
einnig að við höfum ofmetið vaxtarmöguleika
okkar og ofmetið fjárhagslegan styrk, verð-
mætamat fyrirtækjanna var ekki nógu vel unn-
ið. Þetta var einsog algengt er í íslenskum við-
skiptum: menn byggja sér loftkastala og eru
fluttir inn í þá fyrr en varir. Af þessu öllu saman
sköpuðust ýmsir erfiðleikar sem hefur þurft að
taka hraustlega á. Þar skipti auðvitað sköpum
að á síðasta ári komu nýir eigendur, Ólafsfell
ehf., félag Björgólfs Guðmundssonar, inn með
hlutafé og síðan hefur verið unnið mjög mark-
visst að því að endurskipuleggja fyrirtækið.“
Í hverju hefur sú endurskipulagning falist?
Það kom í ljós eftir sameininguna að bókaút-
gáfa og tímaritaútgáfa áttu takmarkaða sam-
leið. Sömuleiðis var bjartsýni manna á vaxtar-
möguleika rafrænnar miðlunar ekki skorin við
nögl. Þessi skellur var reyndar alls ekki eins-
dæmi hjá okkur. Hið sama átti sér stað víða er-
lendis og fyrirtæki sem höfðu ætlað sér stóra
hluti á sviði rafrænnar miðlunar hafa sum hver
dagað uppi í gagnageimnum. Okkar nýja fyr-
irtæki hét Edda – miðlun og útgáfa en það er
táknrænt að nú er búið að taka orðið „miðlun“
út úr nafni fyrirtækisins. Auðvitað á elektrónísk
útgáfa eftir að stóraukast, en það tekur bara
lengri tíma en menn héldu, og þetta eru ekki
þær feitu veiðilendur gróðans sem búist var við.
Við sameininguna varð líka til of mikil yfirbygg-
ing á kjarnastarfsemi fyrirtækisins og allt þetta
hefur verið endurskipulagt. Nú eru um 70
manns í fullu starfi hjá Eddu – útgáfu hér á
Suðurlandsbraut 12 og hefur fækkað um 20 á
rúmu ári, en um 85 fastir starfsmenn eru síðan
á verslunarsviði fyrirtækisins.“
Í árslok 2001 gengu þær sögur fjöllunum
hærra að Edda rambaði á barmi gjaldþrots.
Talað var um að þetta væri síðasta jólaútgáfa
fyrirtækisins.
„Við áramótin 2001–2002 var orðið alveg ljóst
að fyrirtækið þurfti á endurfjármögnun að
halda. Annar aðaleigendanna, Bókmennta-
félagið Mál og menning, var tilbúið að gera sitt
besta í því efni, enda hefur félagið ekki annað
hlutverk en að sinna bókaútgáfu, en helstu hlut-
hafar Vöku-Helgafells vildu ekki leggja meira
fé í púkkið. Þá urðum við að finna nýjan sam-
starfsaðila. Það tókst með samningum á vor-
dögum í fyrra við Ólafsfell sem á nú tvo þriðju
hluta Eddu en Mál og menning á þriðjung. Í
kjölfarið var ákveðið að einbeita kröftum fyr-
irtækisins að bókaútgáfu og bóksölu, auk þess
sem rekin er deild sem heitir Hljóð og mynd.
Við seldum tímaritaútgáfuna, Iceland Review,
Atlantica og Ský og Dreifingarmiðstöðina.“
Snúnir tímar fyrir starfsfólkið
Þú dregur enga dul á að þetta hafi verið líf-
róður til að bjarga fyrirtækinu og ert greinilega
feginn að hafa náð lendingu.
„Þetta hafa verið snúnir tímar bæði fyrir
starfsfólk og aðra aðstandendur fyrirtækisins,
en niðurstaðan er sú að draumurinn um öfluga
bókaútgáfu hélt velli um sinn. Til að gefa hug-
mynd um umfang Eddu á íslenskum bókamark-
aði þá seldu bókaforlög Eddu um 580 þúsund
bækur á síðasta ári. Þá er ótalið ýmislegt annað
efni eins og hljómdiskar og 250 þúsund Andr-
ésblöð svo eitthvað sé nefnt. Stærsti flokkurinn
í þessu er fagurbókmenntir, en síðan fræðibæk-
ur, barnabækur, kennslubækur, ævisögur,
orðabækur og landkynningarbækur.“
Þú segir að það þurfi öflugt útgáfufyrirtæki
til að gefa út stórar fræðibækur og annað af því
tagi. Er það ekki hlutverk hins opinbera að
tryggja að slík verk séu gefin út í landinu í stað
þess að reiða sig á hugsjónir einkafyrirtækja?
„Til þess að þjóðin geti eignast ákveðin lyk-
ilverk þarf opinber stuðningur að koma til. Hins
vegar á hið opinbera ekki að standa í útgáfu
sjálft, heldur veita veglega styrki til þeirra
verka sem hafa ótvírætt þjóðmenningarlegt
gildi. Það stendur síst á mér að vanþakka stuðn-
ing hins opinbera við útgáfu Íslensku orðabók-
arinnar en hann nemur aðeins örfáum prósent-
um af kostnaði við útgáfuna. Meðan hlutfallið er
ekki hærra en raun ber vitni þá ráðast útgef-
endur tæpast í útgáfu slíkra lykilverka nema að
vandlega athuguðu máli.
Ef við horfum yfir síðustu 15 ár í íslenskri
bókaútgáfu hafa orðið nokkur stór gjaldþrot.
Margt hefur verið vel gert og mörg merk fræði-
og bókmenntaverk hafa komið út en það kæmi
mér ekki á óvart að í þessari tiltölulega litlu at-
vinnugrein hafi tapast hátt í 2 milljarðar í gjald-
þrotum og nauðasamningum á þessu tímabili,
ekki síst vegna offramleiðslu. Það skiptir því
miklu að bærilega takist til hjá okkur.“
Mörg forlög undir sama hatti
Á dögunum var tilkynnt að Edda – útgáfa
hefði keypt hið gamalgróna forlag Iðunni og er
það hið síðasta í röð margra forlaga sem safnast
hafa undir hatt Eddu – útgáfu. Hin eru Mál og
menning, Vaka-Helgafell, Almenna bókafélag-
ið, Forlagið og Þjóðsaga.
„Forlagið var fyrsta dótturfyrirtækið sem
Mál og menning keypti á sínum tíma. Jóhann
Páll Valdimarsson, stofnandi Forlagsins, var
útgáfustjóri þess hjá MM í 9 ár og jafnframt
markaðsstjóri okkar, enda tvímælalaust einn
allra öflugasti markaðs- og sölumaður sem ís-
lensk bókaútgáfa hefur eignast.
Þegar Jóhann Páll fór frá ykkur fylgdu hon-
um nokkrir höfundar. Var ykkur eftirsjá að því?
„Það er alltaf eftirsjá að góðum höfundum, en
útgáfa er ákveðið trúnaðarsamband milli útgef-
anda og höfundar og þetta á ekki hvað síst við
um útgáfu fagurbókmennta. Það er því mjög
eðlilegt að höfundur fylgi útgefanda sínum því
menn eiga trúnað við fólk en ekki fyrirtæki. Jó-
hann Páll hefur síðan verið okkar öflugasti
keppinautur á jólamarkaðnum eftir að hann
stofnaði JPV forlag.“
Samkeppnisstaðan virðist engu að síður ójöfn
þar sem Edda er tvímælalaust stærst og nú hef-
ur Iðunn bæst í forlagshópinn ykkar.
„Það er eðlilegt að menn spyrji sig hvort hér
sé komin upp einhvers konar einokunarstaða í
krafti stærðar. Edda hefur tvímælalaust sterka
stöðu á íslenskum bókamarkaði, en fjölbreytnin
er engu að síður mikil. Við gáfum út á síðasta ári
á milli 270 og 280 titla, að endurútgáfum með-
töldum. Heildarfjöldi skráðra titla hjá Lands-
bókasafni mörg undanfarin ár hefur hins vegar
verið um 1.500, en þá er allt talið. Bara á jóla-
markaði hafa verið um 4–500 titlar mörg und-
anfarin ár, svo sjá má að hér koma margir aðilar
við sögu.“
Auðveldur aðgangur að markaði
„Það er rétt að hafa í huga að aðgangur að ís-
lenskum bókamarkaði er fremur auðveldur.
Það er ekki stórmál að gefa út bók á Íslandi.
Margir hafa fjármagnað það sjálfir og það er
nokkuð auðvelt að koma bókum að á útsölustöð-
um, dreifingin er yfirstíganleg og aðgangur að
fjölmiðlum er oftast nokkuð góður ef efnið er
áhugavert. Þetta eru kostirnir við smæð mark-
aðarins og stórt fyrirtæki hindrar ekki aðgang
annarra. Ef við lítum til stóru markaðssvæð-
anna erlendis er óheyrileg vinna því samfara að
koma bók á framfæri og einatt mjög kostnaðar-
samt. Því er ekki að heilsa hér.
Við höfum einnig ákveðnar ástæður fyrir að
halda svo mörgum forlögum í gangi hér innan
fyrirtækisins. Með því viljum við tryggja breidd
og fjölbreytni í útgáfunni. Það má segja að það
fylgi því ákveðnar skuldbindingar að hafa svo
miðlæga stöðu á markaðnum. Eitt af því er að
sjá ólíkum lesendahópum fyrir bókum. Að
mæta þörf lesenda jafnt fyrir alvarlegar bók-
menntir sem kátlega afþreyingu. Forlögin inn-
an Eddu hafa ólík útgáfumarkmið og hafa helg-
að sér mismunandi hluta markaðarins. Þau búa
frá fyrri tíð að ímynd og hefðum sem okkur er
ljúft að virða. Þessu til áherslu hefur hvert for-
lag sinn útgáfustjóra sem hefur verulegt frelsi
innan þess fjárhagslega ramma sem reksturinn
setur honum. Þess eru dæmi að bækur eru að
koma út hjá einu forlaginu okkar sem útgáfu-
stjóri annars forlags myndi ekki gefa út. Ég
nefni frumkvæði útgáfustjóra Forlagsins í
„blogg“-bókmenntum sem athygli vakti í
fyrra.“
Er ekki bara verið að slá ryki í augu fólks
með þessu?
„Gagnvart lesandanum skiptir forlagsheitið
ekki miklu máli. Lesendur hafa fyrst og fremst
áhuga á verkunum sjálfum, höfundum og efni
bóka. En þessi fjölbreytni er nauðsynleg ef
margir og ólíkir höfundar eiga að þrífast
áreynslulítið í sama húsi. Áherslur útgáfustjór-
anna eru mismunandi og tengslin ólík. Þetta er
ekki einungis menningarpólitískt gott heldur
felst í þessu viðskiptalegt vit. Það er ekkert
gagn í því að vera með reynda útgáfustjóra ef
þeir hafa ekki frelsi til að velja bækur til útgáfu.
Mitt hlutverk sem útgefanda Eddu er svo að-
allega að halda sjó, reyna að stuðla að vönd-
uðum vinnubrögðum og að gæðakröfur séu
gerðar til verka, sama hvers eðlis þau eru. Út-
gefandi verður að skilja að hann rekur þjón-
ustufyrirtæki. Þetta er þjónusta við lesendur og
höfunda. Þjónustan við höfundana felst í því
sem hið gamla latneska heiti starfsins tiltekur,
„publicare“: Gera heyrum kunnugt. Það á ekki
að fara í grafgötur með hið mikilvæga hlutverk
útgefandans að selja bækur. Höfundur kemur
ekki á forlag til þess að útgáfa hans fari dult.
Við höfum þurft að auka þann þátt starfsem-
innar sem felst í markaðssetningu og sölu-
mennsku. Hér áður fyrr var bóksölukerfið svo-
lítið sjálfvirkt og aðalatriðið var að koma
bókinni út. Þetta hlutverk breytir því hins veg-
ar ekki að það er ákaflega lítið samband á milli
sölu og gæða í fagurbókmenntum. Það er jafn-
hallærislegt þegar salan er höfð sem eini kvarð-
inn á bækur og þegar þær bækur eru taldar
sæta mestum tíðindum sem enginn kaupir – af
því að enginn kaupir þær. Má vera að til sé eitt-
hvert bókmenntasögulegt réttlæti í litlu sam-
félagi einsog okkar og að góð verk spyrjist út
um síðir. Þess eru sem betur fer dæmi að salan
komi með tímanum, en hún getur aldrei orðið
mælikvarði lesandans á bókmenntagildi, það
Skárri í bókum
Fáir hafa haft fingur á púlsi íslenskrar bókaútgáfu undanfarna tvo
áratugi til jafns við Halldór Guðmundsson, útgefanda Eddu. Fyr-
irtækið hefur gengið í gegnum miklar breytingar á skipulagi og
eignarhaldi undanfarið ár. Í samtali við Hávar Sigurjónsson ræð-
ir Halldór um þessar breytingar, aðdraganda þeirra og feril sinn í
bókaútgáfu sem hófst hjá Máli og menningu 1984.
„Gætum vafalaust gefið út gagnlegt kver um mistök við sameiningar,“ segir Halldór Guðmundsson.