Morgunblaðið - 02.03.2003, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 2. MARS 2003 MORGUNBLAÐIÐ
AÐGENGI UPPLÝSINGA
Microsoft Business
Solutions–Axapta
„Eins og við vitum er það lykilatriði í
harðri samkeppni að allar upplýs-
ingar séu fáanlegar strax og
aðgengilegar jafnt stjórnendum sem
öðrum starfsmönnum fyrirtækja.
Axapta kerfið varð fyrir valinu á
sínum tíma þar sem kerfið er þeim
kostum gætt að geta vaxið með
fyrirtækinu auk þess sem það
býður upp á mikla möguleika
varðandi tengingar við vefinn.“
„Sérlausnir okkar sölu- og þjónustu-
aðila hafa reynst okkur afar vel en
með þeim hafa samskipti við bæði
vöruhús okkar hjá Eimskipum og
frísvæði Jóna- Transport hf. verið
færð í rafrænt form með EDI -
samskiptum. Hagræðingin af þessu
er mikil þar sem kerfið sparar
okkur mikinn innslátt við pantanir
auk þess sem það stuðlar að
lágmörkun lagerhalds.“
„Það hefur sannast í öllum okkar
samskiptum við okkar sölu- og
þjónustuaðila hversu dýrmætt er að
vinna með fólki með mikla reynslu
og víðtæka þekkingu á þörfum
viðskiptavina sinna þegar kemur að
þjónustu við upplýsingakerfi
fyrirtækja.“
Fanney Einarsdóttir
fjármálastjóri Globus hf.
auðveldar
deildum. Björn er deildarstjóri
erfðatæknideildar og Einar deildar-
stjóri próteintæknideildar.
Heiti fyrirtækisins, ORF, hefur
tvöfalda merkingu. Leikmenn vita
að það vísar til amboðsins sem notað
er við slátt, en í erfðafræðinni er það
skammstöfun á Open Reading
Frame, þess hluta gens sem táknar
amínósýruröð próteins. Nafnið
hentar því óneitanlega vel fyrirtæki,
sem vinnur að framleiðslu á próteini
með hjálp erfðabreytts byggs.
Áður en þeir félagar komu heim
til að byggja upp ORF líftækni
starfaði Björn L. Örvar í Vancouver
í Kanada og Einar Mäntylä í Upp-
sölum í Svíþjóð. Báðir eru með dokt-
orsgráðu í plöntusameindalíffræði.
Þeir fengu rannsóknarstöðustyrki
frá Rannís, sem gerði þeim kleift að
flytja heim. Björn hóf störf hjá Iðn-
tæknistofnun og Einar hjá Rann-
sóknarstofnun landbúnaðarins og
þessar tvær stofnanir fóstruðu
verkefni þeirra í fyrstu.
Rannís hefur stutt vel við bakið á
þeim, nú síðast með 5 milljóna króna
styrk til að þróa framleiðslukerfi
sitt. Þeir vísa einnig til mikilvægs
stuðnings Framleiðnisjóðs landbún-
aðarins.
Afmörkunin er einsdæmi
Allt fram á síðustu ár hafa prótein
helst verið framleidd með aðstoð
baktería eða gersveppa. „Þau kerfi
styðjast við sérstaka gertanka við
framleiðsluna, en gallinn er sá að oft
ræður framleiðsluferlið ekki við
flókin, samsett prótein. Í kjölfarið
fóru menn að þreifa fyrir sér með
erfðabreytingar á plöntum og dýr-
um til próteinframleiðslu. Dýra-
frumur hafa getað framleitt flókin
prótein, en slík framleiðsla er ein-
staklega dýr og flókin, auk þess sem
mikil hætta er á alls konar smiti.
Slík framleiðslukerfi afkasta svo
litlu, að þau munu aldrei geta full-
nægt eftirspurninni eftir þeim pró-
teinum sem menn eru núna að þróa.
Plöntur búa yfir sama eiginleika og
dýr, þær eru heilkjörnungar, en
geta afkastað miklu meira. Plöntur
geta sett saman flókin prótein, jafn-
vel mótefni. Framleiðsla er hins
vegar miklu ódýrari en þegar farin
er sú leið að styðjast við dýrafrum-
ur.“
Líklega fóru menn offari í plöntu-
tilraunum fyrst um sinn, eins og
dæmið með maísinn og repjuna
sýna. „Þessar plöntur geta dreift
sér og hafa ekki þessa afmörkun,
sem er svo marginnbyggð í okkar
kerfi með bygginu. Hin örugga af-
mörkun okkar er einsdæmi í heim-
inum. Hérna spilar allt saman. Við
tryggjum að próteinið myndast ein-
göngu í fræjunum og plantan getur
ekki dreifst út. Það er skemmtilegt
til þess að hugsa, að erfitt ræktun-
arumhverfi hér á landi gefur allt í
einu sóknarfæri.“
Erfðabreytingarnar, sem miða að
því að próteinið safnist eingöngu í
fræin, gerir það að verkum að ekki
þarf að fullvinna það strax eftir upp-
skeru. „Fræin eru til þess fallin frá
náttúrunnar hendi að geyma virk
prótein árum saman. Þetta mun
gera reksturinn miklu hagkvæmari
en ella. Við getum einfaldlega
geymt fræin í sekkjum og hreinsað
eftir því sem markaðurinn krefst.
Þetta á ekki við um þau kerfi sem
styðjast við dýrafrumur, þar þarf að
hreinsa próteinið jafn óðum og
geyma það við sérstakar aðstæður.
Vinnsluferlið er líka miklu við-
kvæmara. Stórfyrirtæki eru með 10
þúsund lítra gertanka og verða að
hreinsa próteinin um leið og hægt
er. Ef eitthvað fer úrskeiðis er öll
ræktunin ónýt. Það sama á við um
þegar prótein er látið safnast upp í
mjólk spendýra, eins og dæmi eru
um. Það verður auðvitað að vinna
strax, áður en mjólkin súrnar.
Kostnaðurinn af próteinræktun í
plöntum er aðeins lítið brot af kostn-
aði við tankræktun, auk þess sem
stofnkostnaðurinn er margfalt
lægri. Mengunarhættan er mikil við
ræktun í tönkum, en hún er engin
þegar próteinið varðveitist í fræj-
unum.“
Þeir segja að samkeppnisaðilar
þeirra í útlöndum hafi erfðabreytt
tóbaksplöntum, sem safna upp pró-
teinum í laufblöðum sínum. „Þessir
aðilar standa þó ekki eins vel að vígi
og við, því þeir þurfa að vinna pró-
teinið úr ferskum laufblöðum, en
geta ekki látið fullvinnsluna bíða
betri tíma.“
Gæti gert próteinlyf ódýrari
Eftirspurn eftir próteini er svo
mikil, að þótt ORF líftækni sé enn í
þróunarstarfi og hafi ekkert unnið
að markaðsmálum hafa borist fyr-
irspurnir frá fyrirtækjum af öllum
stærðum og gerðum, þar á meðal frá
lyfjafyrirtæki. „Prótein sem lyf eru
mjög að sækja í sig veðrið innan
lyfjaiðnaðarins. Hingað til hafa lyf
verið framleidd með efnafræðileg-
um aðferðum, en með framförum í
líftækni og læknisfræðirannsóknum
hafa menn fundið að mörg prótein
hafa sérvirk áhrif. Þar leynast mikl-
ir möguleikar til að bæta meðhöndl-
un. Eldri lyf geta verið ósérhæfð og
hafa jafnvel áhrif á allar frumur lík-
amans, en próteinvalkostir eru sér-
virkari og geta valið úr, t.d. sýktar
frumur eða krabbameinsfrumur og
ráðist eingöngu að þeim. Það er
sammerkt með öllum þessum nýju
próteinlyfjum, að þau eru gríðarlega
dýr. Vonandi getur okkar fram-
leiðslukerfi opnað leið fyrir ódýrari
próteinlyf.“
Innan örfárra ára koma á markað
tvö próteinlyf, sem framleidd eru í
plöntum. Bandarískt fyrirtæki
hyggst setja á markaðinn bóluefni
gegn tannsýklum og franskt fyrir-
tæki ætlar að framleiða lyf sem
dregur úr sjúkdómseinkennum
slímseigjuvanþrifs (cystic fibrosis),
arfgengs lungna- og meltingarfæra-
sjúkdóms sem dregur sjúklingana
oft til dauða langt fyrir aldur fram.
„Þegar þessi lyf komast á markað
tekur tæknin áreiðanlega mikinn
kipp og áhugi fjárfesta stóreykst,“
segja Björn og Einar.
Íslenskt próteinlyf gegn sýkingum?
Fyrir nokkrum árum unnu
plöntusameindalíffræðingar fyrst
og fremst að erfðabótum á matvæl-
um. Á tímabili var umræða um
erfðabreytt matvæli mjög neikvæð,
en nokkuð hefur dregið úr henni að
fenginni reynslu af þeim. Vísinda-
menn fóru hins vegar að skoða betur
notagildi erfðabreytinga á plöntum
og sáu í hendi sér að þær myndu
henta vel til próteinframleiðslu.
„Fyrsta próteinið, sem framleitt var
með þessum hætti, kom á markað
árið 1998. Það var reyndar ekki lyf-
virkt prótein, heldur prótein sem
notað er í líftækni.“
Þeir segja að fimm til tíu fyrir-
tæki í heiminum séu sýnu stærst á
þessum markaði. „Þessi fyrirtæki
eru ekki stór á mælikvarða lyfjafyr-
irtækjanna, eru kannski með 50-100
manns í vinnu. Þótt þau séu sum
komin lengra með afurðir sínar en
við, þá glíma þau við innbyggt
vandamál, þar sem þau hafa ekki þá
skýru afmörkun sem við höfum í
bygginu. Menn þurfa að hafa full-
komna stjórn á öllu ferlinu ef vel á
að vera.“
Björn og Einar eru sannfærðir
um að miklir möguleikar séu á að
bæta ræktunarkerfi þeirra. Plöntu-
sameindalíffræðin sé tiltölulega
ungt fag og framfarir verði áreið-
anlega örar. „Mikilvægur hluti af
starfi okkar verður stöðug rann-
sóknarvinna, því við ætlum að halda
forystu á þessu sviði.“
Í útiræktuninni, sem hefst í sum-
ar, verður unnið tilraunaprótein,
sem ORF líftækni hefur engan
áhuga á að nýta. „Hins vegar höfum
við nú þegar eitt prótein í huga, sem
við viljum framleiða í byggi. Það er
prótein, sem er hugsanlega lyfvirkt
og þá ætlum við að reyna að fullnýta
alla þætti kerfisins. Sú vinna er af-
rakstur rannsókna íslenskra lækna
og framleiðslan yrði samstarfsverk-
efni okkar og Landspítala - háskóla-
sjúkrahúss. Við getum ekki gefið
upp hvaða prótein þetta er, en það
tengist sjúkdómsvörnum líkamans.
Læknarnir telja mikla möguleika
bundna þessu próteini, ef hægt er að
framleiða það í nægu magni.“
ORF líftækni getur framleitt
hvaða prótein sem er í erfðabreyttu
byggi. „Plöntur eru ekki lakari en
dýrafrumur að því leyti. Þær hafa
raunar ýmsa kosti fram yfir dýra-
frumur eða mannafrumur. Við fram-
leiðslu vaxtarþáttar hafa próteinin
oft slæm áhrif á efnaskipti dýra-
frumu, því hún kannast við þau og
bregst við þeim. Þegar vaxtarþáttur
úr mönnum er framleiddur í
plöntum er aðstaðan önnur, því
plantan kannast ekkert við prótein-
ið.“
Sækja um nokkur einkaleyfi
ORF líftækni ætlar að sækja um
nokkur einkaleyfi á aðferðum sín-
um. „Við erum ekki upphafsmenn að
þessari aðferð, en við erum að end-
urbæta hana. Við sækjum því um
einkaleyfi á hvernig auka megi pró-
Morgunblaðið/Kristinn
Einar Viðarsson, starfsmaður ORF líftækni hf., við búnað sem hreinsar prótein úr byggfræjum. Unninn er vökvi úr fræj-
unum, viðkomandi prótein aðskilið frá öllum öðrum próteinum og það síðan þurrkað svo eftir situr hreint próteinduft.
Ódýrari
próteinlyf?
PRÓTEINLYF framleidd í plöntum
hafa marga kosti.
Framleiðslukostnaður er lítill
Að sögn Björns L. Örvars og Einars
Mäntylä er hann aðeins 1% af fram-
leiðslukostnaði í kerfum sem styðj-
ast við dýrafrumur, bakteríur eða
gersveppi.
Stofnkostnaður er lítill
Ekki þarf t.d. að leggja í miklar
framkvæmdir til að útvega orku, því
byggplantan vinnur orku úr sólar-
ljósi og tekur næringu úr jarðveg-
inum. Að sögn Björns og Einars
kostar ný, stórtæk framleiðsluein-
ing með dýrafrumum hins vegar
tugi milljarða króna.
Smithætta er engin
Þegar prótein eru framleidd með
dýrafrumum er hætta á mengun af
völdum smitefna, t.d. príóna, HIV og
lifrarbólgu af B-stofni.
Framleiðsluaukning er auðveld,
framleiðslugeta er mikil
Eins og Björn og Einar benda á í
viðtalinu er nægt land til að planta
byggi hér á landi og ræktunin geng-
ur ekki á það land sem þegar er í
notkun. Eftir 10-12 ár reiknar ORF
líftækni með að rækta bygg á sex
þúsund hekturum, en það er aðeins
um 1% af því landi sem hentar und-
ir byggrækt, en er ónotað í dag.
Nánast sjálfbær framleiðsla
Loks benda Björn og Einar á, að
framleiðsla próteinlyfja nálgist það
að vera sjálfbær þegar stuðst er við
plöntur en ekki dýrafrumur.
Kostir próteinframleiðslu í plöntum