Morgunblaðið - 02.03.2003, Blaðsíða 11

verður hver að finna fyrir sjálfan sig. Á hinn
bóginn hafa útgefendur svo að sjálfsögðu þjón-
ustuhlutverk við lesendur, þeir verða að tryggja
stórum lesendahópi fjölbreytilegt efni, lesefni
sem ögrar og lesefni sem skemmtir.“
Erfiðara að komast að fyrir
unga höfunda en áður var
Þú óttast ekki að fákeppnin á íslenskum
bókamarkaði verði til þess að meistaraverk
liggi í skúffum óútgefin?
„Ég vona að alltaf leynist einhvers staðar
óútgefin meistaraverk. Það er það sem heldur
okkur útgefendum við efnið. Sannarlega kemur
fyrir að góð handrit fari framhjá útgefendum.
Huggun mín þar er sú saga að þegar T.S. Eliot
var ritstjóri hjá Faber & Faber hafi hann hafn-
að Dýrabæ eftir George Orwell með þeim rök-
um að það væri ekki markaður fyrir dýrasögur.
Það getur verið erfitt að komast að með
handrit á Íslandi en er þó auðveldara en erlend-
is. Til marks um það er að hærra hlutfall að-
sendra handrita er gefið út hér en til dæmis í
nágrannalöndunum. Það er staðreynd. Staðan
hefur líka gjörbreyst hvað höfundana snertir.
Það hafa aldrei verið jafnmargir atvinnuhöf-
undar starfandi á Íslandi og nú. Ef við lítum til
baka um 100 ár þá var enginn atvinnuhöfundur
í landinu. Nú skipta þeir tugum sem ekki fást
við annað en skriftir. Það er því erfiðara fyrir
unga höfunda að komast að en áður einfaldlega
vegna þess að fleiri eru að skrifa, og markaður-
inn hefur ekki stækkað að sama skapi. Fjöldi
fastra höfunda hjá okkur er orðinn slíkur að
ekki er rými fyrir marga nýliða á hverju ári.
Ég vil hins vegar líta svo á að þegar við tök-
um ungan höfund að okkur þá séum við að
stofna til langtímasambands. Við viljum rækta
höfundinn og ætlum ekki að sleppa honum
strax þó að fyrsta bókin hafi ekki orðið met-
sölubók. Við viljum líka veita höfundum okkar
ákveðna þjónustu. Við erum með bókaklúbba,
endurútgáfu í kiljum og réttindasölu til útlanda
svo eitthvað sé nefnt. Þetta er allavega ósk-
astaðan, þótt auðvitað takist misvel til.“
Þið hafið verið gagnrýndir fyrir að halda
smærri útgefendum í fjárhagslegri spenni-
treyju með því að stjórna bóksölunni að nokkru
leyti í gegnum bókabúðir Máls og menningar.
„Þessi gagnrýni heyrðist þegar við áttum í
fjárhagslegum þrengingum á síðustu misser-
um. En þá mættu menn minnast þess að Mál og
menning hefur rekið bókabúðir í 40 ár og allir
hafa lifað með því. Þess má svo geta að nú er
verið að auka markvisst sjálfstæði bókabúð-
anna hjá okkur, stofnað hefur verið sérstakt
hlutafélag um rekstur þeirra og þetta sjálfstæði
mun aukast fremur en hitt. Hlutur okkar í smá-
sölunni er heldur ekki sambærilegur við hlut
okkar í útgáfunni.“
Ætluðum ekki að erfa styrjaldir
kalda stríðsins í bókmenntum
Það er ólíkt um að litast á glæsilegum og
stórum skrifstofum Eddu – útgáfu á Suður-
landsbraut 12 og vistarverum Máls og menn-
ingar þegar þú komst þar til starfa.
„Ég byrjaði hjá MM 1984 og þá vorum við
þrjú sem sinntum útgáfumálum. Með mér voru
Silja Aðalsteinsdóttir sem stýrði barnabókaút-
gáfunni og var ritstjóri TMM og Árni Einars-
son sem stýrði fjármálum og gegndi einnig
starfi framkvæmdastjóra verslunarinnar, að
ógleymdum Hugo og Óskari á lagernum. Það ár
gáfum við út 20–25 titla og þetta var þræl-
skemmtilegur tími. Við gerðum allt, hvort sem
var að lesa yfir handrit, prófarkir eða sinna út-
keyrslu og stundum verður manni hugsað til
þess að á þessum tíma var ekki til ein einasta
tölva í fyrirtækinu. Nú verða 80 manns óstarf-
hæfir ef upp kemur minnsta bilun í tölvukerf-
inu. Ég náði meira að segja í skottið á blýsetn-
ingu í prenstmiðjunni Hólum. Það sem er
kannski merkilegast við þetta er að ekki eru
nema 19 ár síðan. Þessi umturnun á vinnslu-
háttum hefur gert það að verkum að við eigum
alveg gríðarlega mikið af bókum á tölvutæku
formi og munum koma því á framfæri jafnt og
þétt á Netinu. Það gerist í framtíðinni þótt
hraðinn hafi ekki orðið eins mikill og menn
héldu.“
Hefði sá Halldór Guðmundsson sem hóf störf
hjá Máli og menningu 1984 þegið starf hjá
Eddu – útgáfu eins og það fyrirtæki er í dag?
Ég hefði allavega verið feginn að vera boðið
starf, rétt einsog ég var feginn því ég þegar
kom heim frá framhaldsnámi í bókmenntafræði
við Kaupmannahafnarháskóla 1984, með konu
minni, Önnu Vilborgu Gunnarsdóttur, og börn-
um. En miðað við hraustlega róttækni mína á
þessum árum hefði mér tæplega dottið í hug að
ég ætti síðar eftir að verða húskarl hjá Björgólfi
Guðmundssyni. Svona lumar lífið nú á ýmsu.
Því má hins vegar ekki gleyma að þegar ég
kom til Máls og menningar var búið að slíta öll
formleg tengsl við Alþýðubandalagið. Ég þurfti
ekki að glíma við leiðtoga þess í starfi mínu. Það
voru ekki liðin mörg ár frá því að ég hóf þar
störf að ég hringdi í Matthías Johannessen og
bauð honum endurútgáfu á einni af hans ágætu
bókum. Ætli honum hafi ekki dottið allar
dauðar lýs úr höfði. Minni kynslóð bókmennta-
fólks var mjög mikilvægt að koma því til skila að
við ætluðum ekki að erfa styrjaldir kalda stríðs-
ins í bókmenntum. Þeir yngri höfundar sem ég
fór fljótt að vinna með eins og Sjón, Gyrðir Elí-
asson og Kristín Ómarsdóttir, voru afskaplega
lítið upptekin af því hvernig baráttan hefði verið
á milli Almenna bókafélagsins og MM á sjötta
áratugnum. Mér eru minnisstæð orð Matthísar:
„Kalda stríðið gerði enga okkar að betri mönn-
um.“ Sá lærdómur var kominn til skila þótt ekki
skorti vinstriróttæknina. En snemma rann upp
fyrir mér að farsælast væri að halda aðskildum
stjórnmálaafskiptum og bókaútgáfu, þótt
hjarta margra þeirra sem unnið hafa hjá MM
hafi slegið vinstra megin.“
Hefurðu færst nær miðju með árunum?
„Örugglega. Ætli ég geti ekki sagt um bóka-
markaðinn einsog Hjörleifur Sveinbjörnsson
sagði þegar hann hafði verið 7 ár í Kína: „krati
einsog maður verður í svona plássi“.
Undir þinni stjórn varð MM að einu öflugasta
útgáfufyrirtæki landsins á 10 árum. Hafðirðu
þessa sýn á framtíð fyrirtækisins frá upphafi?
„Blessaður vertu, þetta atvikaðist bara
svona. Ég hafði í upphafi fyrst og fremst áhuga
á íslenskum fagurbókmenntum og þýðingum á
heimsbókmenntunum. Á þeim árum voru þýð-
ingar fagurbókmennta mjög öflug markaðs-
vara. Það var heppileg tilviljun fyrir mig því
þetta hefur breyst og þýðingar hafa ekki nærri
því eins sterka stöðu á bókamarkaðinum núna.
Ég hafði hreinlega ekki hugmynd um hvað
sneri upp eða niður á bókamarkaðnum, sem var
kannski eins gott því þá gerir maður frumlegri
hluti, og svo naut ég þess að hafa fólk eins og
Árna Einarsson mér við hlið en hann hafði
starfað við bóksölu frá menntaskólaárunum og
þekking hans úr versluninni var ómetanleg.
Ekki síðra var að hafa Silju sér við hina hliðina
en hún var manna best að sér um íslenskar
barnabækur og hafði skrifað um það lærða
bók.“
Þú hefur þrátt fyrir miklar annir í sviði bóka-
útgáfu fengist við bókmenntarýni. Hefur fræði-
maðurinn mátt láta í minni pokann fyrir útgef-
andanum?
„Bókmenntafræðirannsóknir mínar geta
varla talist annað en tómstundagaman og eru
kannski fremur á sviði bókmenntasögu en rýni.
Ég hef fengist mest við ævi og verk Halldórs
Laxness og skrifað um hann, gert um hann
sjónvarpsþætti og flutt fyrirlestra. Óneitanlega
var ég feginn að hafa komið því í verk, mitt í
öðrum önnum, að koma heim og saman lítilli
bók um ævi og verk Halldórs Laxness sem kom
út í Þýskalandi í fyrra.“
Er staða þín í dag með þeim hætti að þú sért í
persónulegu sambandi við þá höfunda sem þú
ert að gefa út?
Ég er útgefandi núna aftur. En á tímabili var
rekstrarvinnan æði fyrirferðarmikil. Í hrein-
skilni sagt er rekstrarstjórnin ekki það sem
hentar mér best, maður er skárri í bókum en
bókhaldi, og ég er feginn þeirri nýju verka-
skiptingu innan fyrirtækisins þar sem ég er út-
gefandi og Páll Bragi Kristjónsson er fram-
kvæmdastjóri. Þetta er í rauninni sama
fyrirkomulag og við höfðum hjá Máli og menn-
ingu í gamla daga og gerir mér kleift að sinna
útgáfumálunum óskiptur.“
Vaxtarmöguleikarnir eru erlendis
Réttindastofa Eddu hefur verið öflug við sölu
og kynningu á höfundum ykkar erlendis. Er
vaxtarbroddurinn þarna?
„Það er gott fyrir íslenska höfunda að komast
í útgáfu erlendis þó að ekki sé nema til að undir-
strika að íslenskar bókmenntir eru eðlilegur
hluti af evrópskum bókmenntum. Þetta er ekki
endilega spurning um peninga og menn eiga
ekki að láta heimsfrægðartal rugla sig í ríminu,
íslenskir höfundar eiga sinn tilvistargrundvöll
hér. En þó að Íslendingum fjölgi hægt og bít-
andi þá eru helstu vaxtarmöguleikar markaðar-
ins fyrir íslenskar bókmenntir augljóslega í út-
löndum. Íslenski bókamarkaðurinn er
sannarlega merkilegur að því leyti að meðal-
upplag íslenskrar skáldsögu er mjög svipað og í
nágrannalöndunum. Hins vegar geta einstakar
bækur í nágrannalöndunum selst í hundrað
þúsund eintökum eða meira en það gerist aldrei
hér. Það má segja frá því að á þeim tíma sem
réttindastofan hefur starfað hafa verið gerðir
um 200 útgáfusamingar um íslenskar bækur er-
lendis.“
Sumir hafa sagt að betra væri að hlutlaus
stofnun á vegum hins opinbera færi með þessi
mál fyrir alla höfunda.
„Ég held að fráleitt sé að skoða þetta sem
andstæður. Vandi hins opinbera er að það verð-
ur ávallt að gæta hlutleysis og má ekki hampa
einum á kostnað annars. Það réttir því bara
fram símaskrána þegar spurt er um íslenska
höfunda. Það hlýtur að gilda um sæmilega öfl-
ugt forlag eins og Eddu að réttindasala sé eðli-
legur hluti af starfsemi þess og þjónustu við
höfunda sína. Það á við um öll hliðstæð forlög í
nágrannalöndunum. Það gæti hins vegar verið
gott fyrir íslenskar bókmenntir að til væri út-
flutningsstofa sem nyti opinberra styrkja, í
framhaldi af Bókmenntakynningarsjóði, en hún
má ekki verða bákn.
Það sem mestu skiptir er að styrkja þýðingar
á íslenskum bókmenntum. Það er hægt að gera
mjög mikið fyrir takmarkað fé sem nýtist betur
í þýðingarstyrkjum en miklum skrifstofu-
rekstri. Útflutningsstofa gæti til dæmis tekið
þátt í að útbúa alls kyns kynningarefni um ís-
lenska höfunda. Þessi mál eru öll í umræðu
núna og Félag íslenskra bókaútgefenda, stjórn
Bókmenntakynningarsjóðs og stjórn Rithöf-
undasambands Íslands hafa verið að ræða til-
lögur til menntamálaráðherra þessa efnis.
Okkar kynningarstarf á erlendum vettvangi
hindrar enga aðra í að gera slíkt hið sama. Við
leggjum árlega meira fé í þetta en ríkið leggur
til Bókmenntakynningarsjóðs svo menn geta
séð hversu mikilvægt við álítum þetta starf.“
Menningarpólitísk áhrif Voganna
hafa verið stórlega ofmetin
Þú hefur löngum verið álitinn einn helsti ráð-
gjafi vinstrimanna í menningarmálum og ert
þar að auki persónulegur vinur Ingibjargar Sól-
rúnar Gísladóttur. Meðal vina þinna eru rithöf-
undarnir Einar Már Guðmundsson og Einar
Kárason, forsetaritarinn Örnólfur Thorsson og
seðlabankahagfræðingurinn Már Guðmunds-
son. Er þetta sú pólitíska menningarklíka sem
orð fer af?
„Æ, byrjum nú ekki að ofmeta Vogana einu
sinni enn. Sjálfur er ég fæddur í Vesturbænum
og fluttist með foreldrum mínum til Þýskalands
barnungur og gekk þar í skóla til 13 ára aldurs.
Ég kynntist flestu af þessu ágæta fólki ekki
fyrr en á menntaskólaárunum og þegar ég var í
bókmenntafræðinni í Háskólanum. Ég var í
Stúdentaráði undir formennsku bæði Ingi-
bjargar Sólrúnar og Össurar Skarphéðinsson-
ar, gekk í Fylkinguna á menntaskólaárunum og
seldi Neista fyrir utan Ríkið sem er ekki öf-
undsverður starfi. En þetta var skemmtilegur
tími og við skipulögðum Keflavíkurgöngur og
eftir á að hyggja er ég mest hissa á að herinn
skuli ekki löngu vera farinn. Nú fer hann líklega
bara á endanum af sjálfsdáðum og Íslendingar
hlaupa grátandi á eftir honum. Á tímabili hafði
ég mig eitthvað í frammi í Alþýðubandalaginu
og hallaðist þar fljótlega á þann vænginn sem
Ólafur Ragnar leiddi, ætli ég hafi ekki byrjað að
forkratast þar. Pólitísk afskipti mín hafa því
miður ekki verið mikil í seinni tíð, en ég styð
Ingibjörgu Sólrúnu eindregið, og held að ís-
lenskum jafnaðarmönnum bjóðist nú sögulegt
tækifæri til að efla með sér stjórnmálaflokk
sem getur orðið jafngildur Sjálfstæðisflokknum
í hinni pólitísku baráttu.“
Ert þú ekki birtingarmynd þeirrar hug-
myndar að engir verði eins góðir bisnessmenn
og gamlir kommmúnistar?
„Það hvarflar nú ekki að mér að stæra mig af
bisnesshæfileikum. Ég er hins vegar nokkuð
bjartsýnn á hið menningarpólitíska landslag
sem er framundan og þar má kannski draga
nokkurn lærdóm af sveiflum í viðskiptalífinu.
Upp úr miðjum níunda áratugnum sáum við
hægrisveiflu sem skilaði sér í „uppatímabilinu“
og eilífum viðtölum glanstímarita við meira eða
minna ímyndaða auðjöfra. Fyrir nokkrum árum
kom síðan önnur slík sveifla sem birtist þannig
að hið sléttfellda andlit verðbréfasalans varð
táknmynd þess sem best yrði gert í þjóðfélag-
inu.
Með allri virðingu fyrir því starfi springa
sumar þessar blöðrur og fólk horfir aftur til
innihaldsins og fer að líta svo á að viðskipti með
peninga séu leið en ekki markmið. Það geta orð-
ið fínir tímar fyrir menningu og þá sem sýsla
með bækur.“
en bókhaldi
Morgunblaðið/Kristinn
havar@mbl.is
’ „Þetta hafa verið snúnirtímar en niðurstaðan er sú
að draumurinn um öfluga
bókaútgáfu hélt velli um
sinn.“ ‘
’ „Jafnaðarmönnumbýðst nú sögulegt tækifæri
til að efla stjórnmálaflokk
sem getur orðið jafngildur
Sjálfstæðisflokknum.“ ‘
’ „Mér eru minnisstæðorð Matthísar Johann-
essen: „Kalda stríðið gerði
enga okkar að betri
mönnum“.“ ‘
’ „Miðað við róttæknimína hefði mér varla dott-
ið í hug að ég ætti eftir að
verða húskarl hjá Björgólfi
Guðmundssyni.“ ‘
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 2. MARS 2003 11