Morgunblaðið - 06.03.2003, Blaðsíða 34

UMRÆÐAN
34 FIMMTUDAGUR 6. MARS 2003 MORGUNBLAÐIÐ
F
lugleiðin til Pristina í
Kosovo er býsna
undarleg. Þegar
flogið er frá Vín-
arborg í Austurríki
er farið sem leið liggur yfir Ung-
verjaland og þaðan niður til
Búlgaríu, segja má að stefnan sé
tekin á Istanbul í Tyrklandi. En
yfir Búlgaríu er skyndilega
sveigt í hásuður, niður til
Makedóníu og yfir höfuðborginni
Skopje er síðan tekin skörp
beygja í vestur og svo í hánorð-
ur, þ.e.a.s. „upp“ til Pristina. Er
maður þá í raun að stefna í þá
átt sem komið var úr.
Þessi undarlegi flugmáti skýr-
ist af því að enn taka flugvélar
krók framhjá Serbíu, þó að fjög-
ur ár séu nú liðin síðan Kosovo-
stríði Júgóslavíu og Atlantshafs-
bandalagsins (NATO) lauk.
Það var skrýtin tilfinning að
lenda á flug-
vellinum í
Pristina sl.
sunnudag en
þaðan flaug
ég í ágúst-
lok 2001 eftir
níu mánaða dvöl í héraðinu; al-
farinn að því er ég vissi best.
Staðreyndin er nefnilega sú að
Kosovo heimsækir maður ekki
nema maður hafi virkilega til
þess ástæðu. Pristina er ekki fal-
legasta borg í heimi, svo vægt sé
tekið til orða.
Raunar er það nú svo að lýs-
ingarorðin, sem starfslið al-
þjóðastofnana í Kosovo notar um
borgina, eru ekki þess eðlis, að
ég vilji hafa þau eftir. Kannski
af því að ég var einu sinni hluti
þessa starfsliðs; semsé jafnsekur
um notkun þeirra og aðrir.
Ég var við störf í Kosovo fyrir
Öryggis- og samvinnustofnun
Evrópu (ÖSE); einn af liðs-
mönnum hinnar svonefndu Ís-
lensku friðargæslu. Var dvölin í
Kosovo bæði lærdómsrík og
skemmtileg – ég hefði ekki viljað
verða af reynslunni; tækifærinu
til að fá ofurlitla innsýn í þau
átök á Balkanskaga sem settu
svo mjög svip sinn á síðasta ára-
tug.
Nú var ég hins vegar kominn
aftur til Kosovo til að fjalla á
síðum þessa blaðs um heimsókn
Halldórs Ásgrímssonar utanrík-
isráðherra til héraðsins.
Sagði ég að Pristina væri hálf-
gerð skítahola? Ég biðst innilega
forláts, en þannig er það nú bara
– Pristina er afskaplega skítug
borg! Rykið og drullan er illþol-
andi, og keðjureykingar heima-
manna á hverju götuhorni og í
hverju skúmaskoti auka síðan á
vanlíðan þess, sem vanur er að
líta reykingar hornauga.
Pristina líður líka fyrir það að
flest (ef ekki öll) húsanna eru í
stíl bygginga í öðrum borgum,
sem fyrr á tímum lutu stjórn
austantjaldskommúnista: þær
eru einfaldlega ljótar. Í Pristina
trónir á toppnum yfir ljótar
byggingar Grand hótelið í mið-
bænum, sem sannarlega er ekki
ýkja grand!
Þetta hótel hefur jafnan verið
viðkomustaður mikilvægra gesta
eins og utanríkisráðherrans ís-
lenska, enda það illskásta í borg-
inni. Nú er hins vegar risið glæ-
nýtt (og afskaplega fínt) hótel –
það stendur við helstu þjóð-
brautina suður á bóginn, til
Skopje í Makedóníu – og heitir
það Hótel Victory. En haldið
ykkur nú fast: á þaki hússins
stendur risavaxin afsteypa
Frelsisstyttunnar í New York!
Kosovo-Albanar hafa Banda-
ríkin og Bandaríkjamenn (sem
þeir telja hafa frelsað sig úr
höndum Serba með NATO-
aðgerðunum 1999) í hávegum; en
þessi stytta er samt too much.
Hún er einfaldlega ósmekkleg –
a.m.k. í huga einhvers sem líður
óþægilega er menn halda þjóð-
fána sínum of hátt á lofti, kyrja
þjóðsöngva sína of hátt og of
snjallt.
En einmitt þetta hefur ein-
kennt sögu Balkanskagans síð-
ustu fimmtán árin eða svo, eig-
inlega verið rót vandans.
Pristina líður annars líka fyrir
það að ekki hefur verið haft fyrir
því að skipuleggja byggðina með
neinu móti; þar ríkir algert kaos
– menn hafa einfaldlega reist
hús þar sem til þess var pláss,
engin heildarmynd er á neinu,
allra síst í gatnamálunum.
Rusl er síðan alls staðar – það
fengu Halldór og eiginkona
hans, Sigurjóna, að sjá í stuttum
bíltúr sem við fórum í á sunnu-
daginn. Ekki hefur orðið sú hug-
arfarsbreyting sem orðið hefur
almennt á Vesturlöndum í um-
hverfismálunum: fólk hugsar sig
ekki tvisvar um er það fleygir
kókdollum og öðru sambærilegu
frá sér. Lögformlegt umhverf-
ismat – hugtak sem allir Íslend-
ingar þekkja líklega um þessar
mundir eftir pólitíska orrahríð
undanfarinna ára – er áreið-
anlega ekki til í orðaforða Kos-
ovo-búa.
Er ég of neikvæður? Of dóm-
harður í garð íbúa Kosovo? Fá
menn við þennan lestur á tilfinn-
inguna að ekki þurfi að setja
Kosovo á lista yfir þá staði, sem
heimsækja þurfi?
Vissulega er Pristina býsna
deprímerandi borg. En Kosovo
hefur sinn sjarma, ég fer ekki
ofan af því. Ég minnist sér-
staklega dagsferðar í kast-
alarústirnar í Novo Brdo og
heimsóknir í fyrrum skíðapara-
dísina (þegar Júgóslavía var upp
á sitt besta – nú eru öll tæki
þarna í niðurníðslu) Strpce/
Brezovica, fallegan stað sunn-
arlega í héraðinu.
Fólkið er líka indælt og það
var mér sérstök ánægja að gef-
ast tækifæri til að eiga stuttan
fund með vinum mínum, ung-
mennunum Irfan Ukshini og
Lizabetu Palokaj, en þau eiga
landið að erfa. Jákvætt var líka
að heyra að nú þurfa sænskir
hermenn ekki lengur að standa
vörð um Serbaþorp eins og
Gracanica, sem er spölkorn frá
Pristina, svo mjög hefur dregið
úr ofsóknum á hendur Kosovo-
Serbum.
Satt best að segja var það líka
bara býsna þægileg tilfinning að
láta malið í generatorunum (enn
hefur ekki tekist að koma orku-
málum í góðan farveg í Kosovo:
rafmagns njóta menn aðeins í
takmarkaðan tíma á hverjum
sólarhring) rugga sig í svefn –
þó að ég hafi sannarlega bölvað
hávaðanum á sínum tíma, er ég
var búsettur í Kosovo.
Og hvernig hefði maður svo
sem lýst Reykjavík, hefði maður
heimsótt hana fyrir 100 árum?
Ljótasta
borg í heimi?
Sagði ég að Pristina væri hálfgerð skíta-
hola? Ég biðst innilega forláts, en þann-
ig er það nú bara – Pristina er afskap-
lega skítug borg!
VIÐHORF
Eftir Davíð Loga
Sigurðsson
david@mbl.is
UNDANFARIN ár hafa flestar
vestrænar þjóðir lagt verulega
aukna áherslu á betra skipulag
þéttbýlis og strjálbýlis. Ástæður
þessa eru margar en þar má meðal
annars nefna síaukinn hraða í sam-
skiptum og viðskiptum, óskir um
skynsamlega nýtingu náttúruauð-
linda og opinbers fjár, kröfur um
betra umhverfi, verulega meiri
hagsmuni sem um er að tefla, auk
þess sem fleiri og fleiri eru farnir
að gera sér meðvitaða grein fyrir
afleiðingunum af vondu skipulagi.
Þessar þjóðir vita líka að rann-
sóknir eru ekki skipulag og ekki
heldur hönnun eða pólitík. Mat á
umhverfisáhrifum er bara þáttur í
faglegri skipulagsvinnu. Þessar
þjóðir hafa m.a. brugðist við þessu
með því að bæta menntun skipu-
lagsfræðinga umtalsvert og gera
ákveðnari kröfur um starfsreynslu
þeirra og siðareglur. Alþingi Ís-
lendinga virðist líka vera þetta
ljóst. Allt Ísland er nú skipulags-
skylt og í 7. gr. skipulags og bygg-
ingarlaga segir að kveðið skuli á
um kröfur til menntunar og starfs-
reynslu skipulagsfulltrúa í skipu-
lagsreglugerð, en þeir eru opinber-
ir starfsmenn og framkvæmda-
stjórar skipulagsnefnda. Ekki þarf
annað en vísa til umræðu undan-
farinna mánaða um virkjanir, flug-
völl í Reykjavík, umferðarslys,
vegaframkvæmdir, og önnur
skipulagsmál til að menn sjái að
hér er um málaflokk að ræða sem
varðar okkur öll miklu.
Þeir sem hljóta heimild iðnaðar-
ráðuneytisins til að bera starfs-
heitið skipulagsfræðingur hér á
landi þurfa líka að hafa lokið a.m.k.
jafngildi fjögurra ára háskólanáms
í skipulagsfræðum og tveggja ára
starfsreynslu auk þess sem þeim
eru settar ákveðnar siðareglur. Að
öðru jöfnu ætti slíkt formlegt nám,
starfsreynsla og siðareglur að vera
íslenskum almenningi nokkur
trygging fyrir faglegri skipulags-
vinnu.
„Skipulagsháskóli“
Skipulagsstofnunar
Nú hefði líka mátt ætla að ein-
falt hefði verið að gera þá kröfu, að
til að gegna þessu vandasama op-
inbera starfi hér á landi, eða ráð-
gjöf á þessu sviði, þyrfti a.m.k. þá
lágmarksmenntun og starfsreynslu
sem Evrópusamband skipulags-
fræðinga áskilur og þykir sjálf-
sögð. Þess í stað er brugðið á þann
leik í skipulagsreglugerð að telja
upp ákveðnar stéttir sem hafi
heimild til að gegna starfi skipu-
lagsfulltrúa, burtséð frá því hvaða
formlega menntun og starfs-
reynslu viðkomandi hafi á þessu
sviði. Skipulagsstofnun hefur líka í
þessum efnum, í skjóli umhverf-
isráðuneytisins, gengið miklu
lengra en skipulagslögin heimila
og ákvarðað hvaða einstaklingar
hafi heimild til að standa fyrir og
bera faglega ábyrgð á skipulags-
vinnu eða eins og það er kallað
„sinna skipulagsgerð“. Þannig hef-
ur stofnunin nú „útskrifað“ hátt í
50 „skipulagssérfræðinga“ eins og
sjá má á vefnum skipulag.is. Þess-
um „starfsleyfum“ má líkja við það
ef sýslumannsembætti tækju upp á
því, upp úr þurru, að útskrifa lög-
fræðinga upp á sitt eindæmi! Hér
er við hæfi að taka sér í munn orð
bræðranna frá Bakka: „Ekki er
kyn þótt keraldið leki.“
Hagsmunir almennings
Nú er það löngu orðið tímabært
að hefja formlega kennslu í skipu-
lagsfræðum við íslenska háskóla
og vafalítið hefði þeim hundruðum
milljóna sem varið hefur verið í
kaup á erlendri skipulagsráðgjöf
undanfarin ár verið betur varið til
þeirra verka. Íslenskur almenning-
ur sem er þolandi þessa skipulags
og hefur oft að undanförnu þurft
að grípa til varna gagnvart „skipu-
laginu“ hlýtur hins vegar að spyrja
þá sem þessum málum ráða hvort
okkar land og við sjálf verðskuld-
um ekki sömu sérfræðiþekkingu á
þessu sviði og siðareglur og aðrir
Evrópubúar eða hvort við viljum
að okkar framtíð verði að verulegu
leyti ráðin af fólki sem oft gerir
sér mjög takmarkaða grein fyrir
mikilvægi þessara mála, samhengi
eða afleiðingum.
Séríslenskt skipulag?
Eftir Gest
Ólafsson
„Tímabært
er að hefja
formlega
kennslu í
skipulags-
fræðum við íslenska
háskóla.“
Höfundur er fyrrverandi formaður
Skipulagsfræðingafélags Íslands.
UNDIRSTAÐA heilbrigðis og
vellíðunar er að geta haft áhrif. Á
hvern hátt er hægt að breyta
valdalausum einstaklingi, eins og
þeim sem haldinn er geðsýki, í
einstakling sem hefur áhrif? Í
stað þess að segja fólki hvað því
er fyrir bestu þarf að hvetja það
til að taka ákvarðanir. Til þess að
geta tekið ákvarðanir þarf að
vera val; fleiri en ein leið, ein
lausn eða eitt meðferðarúrræði.
Leiðin að varanlegum bata er
m.a. að geta borið ábyrgð á eigin
lífi og geta haft áhrif á sitt nán-
asta umhverfi. Hvað vilja t.d.
geðsjúkir með líf sitt? Hvað þurfa
þeir að læra til þess að geta náð
markmiðum sínum? Hvað eru
einstaklingshindranir og hverjar
eru hindranir í umhverfinu? Til
að ná árangri þarf að vinna á báð-
um sviðum.
Minnihlutahópar hafa haft
áhrif og eflt liðsmenn sína með
því að fá þá til að gerast virkir
þátttakendur í samfélaginu. Þeir
taka þátt í pólítík og hafa þannig
haft áhrif á fordóma og löggjaf-
ann. Einstaklingar sem strítt
hafa við líkamlega erfiðleika hafa
aukið möguleika sína á vinnu-
markaði, fengið húsnæði sem að-
lagað er eftir þeirra þörfum og
fengið greiðari aðgengi að opin-
berum stöðum. Þeir taka þátt í
íþróttum og tómstundum sem
þeim hæfir. Virk þátttaka þeirra
hefur haft áhrif á þróun hjálp-
artækja og alls konar tæknilegra
úrræða sem nýtist þeim. Þeim
kann að finnast að þeir hafi ekki
náð nógu langt hvað varðar jafn-
ræði í samfélaginu, en miðað við
geðsjúka hafa þeir gott forskot.
Sjúkdómsgreining getur verið
lykill að réttri meðferð en hún
getur líka einangrað þann sem
hana fær vegna höfnunar sam-
félagsins og félagsleg útskúfun er
ekki síður heilbrigissvandamál.
Í heilbrigðiskerfinu er það ein-
staklingurinn sem er meðhöndl-
aður og fær lyfjameðferð miðað
við sjúkdómsgreiningu. Meðferð-
in miðast við galla eða ójafnvægi
sem þarf að leiðrétta. Hjálpin er
því miður ekki einungis fólgin í
þessari nálgun heldur þarf að
hafa áhrif á þjóðfélagið í heild.
Sjúkdómaflokkunarkerfi læknis-
fræðinnar er ekki bara um með-
höndlun heldur byggist skipulag
heilbrigðisþjónustunnar á því
kerfi og er því einstaklingsmiðað
og medisínskt. Því miður felast
engar leiðbeiningar í sjúkdóms-
greiningarkerfinu um það hvern-
ig eigi að efla áhrif einstaklings-
ins til að verða virkur þjóð-
félagsþegn, sem er þó undirstaða
heilbrigðis.
Pólítíkusar ásamt fulltrúum
notendahópa og fagfólks eiga að
taka höndum saman, m.a. með því
að kortleggja á hvern hátt geð-
heilbrigðiskerfið er skipulagt og
á hvern hátt ákvarðanir eru tekn-
ar. Enginn veit betur en pólítíkus
hvað áhrif og völd skipta miklu
máli, annars hefðu þeir tæpast
valið pólítík sem starfsvettvang.
Notendur sem náð hafa bata hafa
reynslu af því hvernig er að að
missa stjórn á eigin lífi og verða
áhrifalausir. Þeir hafa einnig
þekkingu á því hvað þarf til að ná
stjórn aftur. Undirstaða heil-
brigðis og vellíðunar er að hafa
áhrif og hugmyndafræðin er sú
að allir séu jafn mikils virði og
lýðræðið gengur út á jöfn og söm
tækifæri til að deila völdum og
áhrifum.
Læknisfræðilega faglíkanið
byggist ekki á jafnræði, enda á
það best við þegar annar aðilinn
verður að hafa vit fyrir hinum. Í
samstarfi fagfólks, notenda og
pólítíkusa þar sem markmiðið
væri að skoða geðheilbrigðisþjón-
ustuna yrði spurt hvað það væri í
núverandi kerfi sem eflir jafn-
ræði, hvenær foræðishyggja eigi
við og hvenær ekki, hvaða þættir
í skipulaginu væru bataletjandi/-
hvetjandi og í hvað ætti að halda
og hverju að sleppa. Í slíku sam-
starfi yrði pólitíkusinn í lykilhlut-
verki við að kenna hópnum að
horfa gagnrýnum augum á þjón-
ustuna. Hans sérfræðiþekking
fælist í gagnrýni og valdi til að
breyta valdahlutföllum.
Núna þegar kosningavor nálg-
ast verður forvitnilegt að fylgjast
með því hvaða stjórnmálaflokkar
hafa áhuga á og vilja hafa áhrif á
geðheilsubrest, sem er sívaxandi
heilbrigðisvandamál. Úrbætur
felast ekki eingöngu í meira fjár-
magni heldur kannski breyttum
aðferðum við að nálgast vandann.
Pólítísk geðheilsa
Eftir Elínu Ebbu
Ásmundsdóttur
„Úrbætur
felast ekki
eingöngu í
meira fjár-
magni held-
ur kannski breyttum að-
ferðum við að nálgast
vandann.“
Höfundur er forstöðuiðjuþjálfi
geðsviðs LHS og lektor við HA.
Vöggusæn
gur
vöggusett
PÓSTSENDUM
Skólavörðustíg 21
sími 551 4050
Reykjavík