Morgunblaðið - 30.10.2003, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 30. OKTÓBER 2003 29
OFANGREINT nafn er öfugmæli.
Gælunafn Orkuhússins við Suður-
landsbraut. Nafnið er myndað úr
orðasafni þeirra miðstýring-
armanna heilbrigðisþjónustunnar
sem elska of-
stjórn og
skömmtun en
amast við og
hamast gegn
sjálfstæðum
rekstri í heil-
brigðisþjónustu.
Þar sem áður
voru aðalstöðvar
Rafmagnsveitu
Reykjavíkur er
nú komin myndarleg heilbrigð-
ismiðstöð fyrir frumkvæði nokk-
urra bæklunarskurðlækna. Helstu
aðilar eru Læknastöðin, áður í
Álftamýri, Röntgen-Orkuhúsið,
Sjúkraþjálfun Íslands og Össur hf.
Hvert þessa fyrirtækja er rekið
sjálfstætt en samstarf þeirra gefur
möguleika á greiningu, rannsókn
og meðferð sjúklinga á einum stað.
Orkuhúsið er nafn hins sameig-
inlega rekstrarfélags sem tekið
hefur húsið á leigu. Var það form-
lega opnað með hátíð 10. október
2003.
Hátíð hinna brottreknu
Á opnunarhátíðinni barst að gjöf
málmlistaverkið Frelsi eftir Dóru
Á. Rögnvaldsdóttur sem starfar í
Ástralíu og kennir þar list sína.
Myndin sýnir mannveru sem fagn-
ar frelsi. Sá sem verkið gaf og af-
henti með ræðu var faðir Dóru,
Rögnvaldur Þorleifsson bækl-
unarskurðlæknir, sem líklega má
nefna lærimeistara og fyrirmynd
margra þeirra sem hér hafa átt
mest frumkvæði.
Rögnvaldur var lengi yfirlæknir
á Fjórðungssjúkrahúsinu í Nes-
kaupstað þar sem hann fékk mikla
reynslu í að gera að meiðslum slas-
aðra sjómanna af fjölþjóða fiski-
flota sem þá var úti fyrir Aust-
fjörðum.
Starf hans stjórnaðist ætíð af
verkefninu sem var sjúklingurinn
og hagur hans. Rögnvaldur varð
þekktur af verkum sínum eystra og
síðar sem kennari og leiðandi
læknir á Slysadeild Borgarspít-
alans, ekki síst fyrir þá list að
græða aftur á þá slösuðu afskorna
fingur og aðra líkamshluta.
Hlífðarlaus vandvirkni við fyrstu
aðgerð eftir slys er oft það sem
ræður mestu um hvort sjúklingur
nær heilsu og hæfni á ný. Slík
vinnubrögð hlutu að taka tíma sem
stundum var ekki vinsælt hjá þeim
sem höfðu meiri áhuga á fjárhag
spítalans en hag sjúklingsins.
Mælieiningin ,,Rögg“ sem mælir
tíma í skurðaðgerð varð þekkt hug-
tak á Borgarspítalanum, talið sex
klukkustundir.
Er ofstjórn magnaðist á Rík-
isspítölum var Rögnvaldur þving-
aður til að segja upp störfum af
litlum eða engum ástæðum. Kom
það honum á óvart. Var þannig að
farið að erindið barst er hann var
ferðbúinn til Ástralíu í langt frí.
Setti þessi óskiljanlega uppsögn
skugga á þá ferð.
Þetta gerðist 1995. Fleiri skurð-
læknar hrökkluðust af spítalanum
með þann möguleika að vinna störf
sín annars staðar og koma sér upp
aðstöðu til þess. Þróuðust leiðir til
að gera aðgerðir utan spítala sem
áður kröfðust innlagnar. Sparaði
það samfélaginu eðlilega stórfé
þótt það kæmi hvergi fram.
Ekki skorti verkefni. Sjúklingar
gátu þurft að greiða talsvert úr
eigin vasa eins og jafnan í utanspít-
alaþjónustu, ekki síst meðan
Tryggingastofnun ríkisins (T.R.)
neitaði sjúklingum þeirra um þátt-
töku sjúkratrygginganna. Kostaði
það deilur um tíma.
„Skúrkamálið“
Haustið 2002 þegar árs-
skammtur fjárlaga til sjúkratrygg-
inga var uppurinn hófust deilur á
ný. Stóðu bæklunarlæknar frammi
fyrir því að reka stofur sínar með
tapi til áramóta, láta sjúklinga bíða
til áramóta, eða bjóða nýjum sjúk-
lingum þjónustu án aðkomu trygg-
inganna. Margir gátu þegið það
boð, aðrir töldu á sér brotið og
kvörtuðu við T.R. Í stað þess að út-
skýra aðferðir og raunar vanefndir
ríkisins í tryggingamálum ásökuðu
ráðamenn T.R. læknana. Kölluðu
þá skúrka og okrara í fjölmiðlum.
Urðu af málaferli. Hefur héraðs-
dómur úrskurðað að læknarnir hafi
verið í fullum rétti. Er nú beðið
dóms Hæstaréttar.
Tryggingastofnun og heilbrigð-
isráðuneyti hafa tjáð það álit sitt að
haldi læknar frelsi sínu til að vinna
án greiðsluafskipta trygginga óski
sjúklingar þess (t.d. ef tryggingar
ársins eru þrotnar eða af öðrum
ástæðum) verði ekki við það unað
og þurfi lagabreytingar. Virðist hér
á ferð þörf embættismanna að
kúga lækna til undirgefni en í leið-
inni að hneppa sjálfstæða þjónustu
í fjötra fjárlagastýringar, lengja
með því biðlista og koma í veg fyrir
að fólk kaupi sér heilbrigðisþjón-
ustu fyrir eigið fé.
Barátta bæklunarlækna á hlið-
stæður meðal sjálfstætt starfandi
lækna. Líklega hafa þeir þó staðið í
harðari frelsisbaráttu og deilum
við ríkisstofnanir en flestir aðrir.
En sé stefnan skýr skiptir byrinn
minna máli. Stefnan er þjónusta
við hinn raunverulega vinnuveit-
anda, sjúklinginn.
Ríkisútgerð heilbrigðismála
og sjálfstæð starfsemi
Ríkisrekstrarráðuneytið mikla,
heilbrigðis- og tryggingaráðu-
neytið, ráðstafar árlega yfir 100
milljörðum af skattfé og sér um,
beint eða óbeint, byggingar, fjár-
mögnun, stjórnun og rekstur nær
allra spítala, heilsugæslustöðv-
arnar víðast um landið og ræður
auk þess sjúkratryggingunum.
Þetta nátttröll í nútímanum, þessi
gamaldags ríkiseinokun með
skattfé þrífst í skuggum fjárlaga-
stýringar, fjársveltis, sparnaðar,
neyðarráðstafana, lokana sjúkra-
deilda og sífelldra björgunar-
aðgerða. Þenst þó sífellt út og
þarfnast meira skattfjár meðan
þjónustunni hrakar. Evrópumet í
lengd biðlista og lamaðar heilsu-
gæslustöðvar segja sitt. Gömlu
þreyttu ráðin, nefndaskipanir ráð-
herra, skipulagsaðgerðir og auka-
fjárveitingar skila engu. Stjórn-
kerfið, gamaldags pýramídakerfi,
virðist illa nothæft. Landspítalinn,
,,flaggskipið“, er sagt úrelt.
Þegar hin ríkisreknu svið sinna
ekki verkefnum sínum leitar fólk æ
meir til sjálfstætt starfandi aðila
sem eiga sér áratuga sögu. Sjálf-
stætt starfandi heimilislæknum
hefur að vísu verið nær útrýmt (12
enn eftir af 29) eftir 14 ára útrým-
ingarstefnu ráðuneytisins. Þjón-
usta sjálfstætt starfandi sérfræð-
inga er vaxandi. Þar er bein,
persónuleg þjónusta, framþróun og
aukning afkasta. Þjónustan er
samfélaginu afar ódýr, kostar að-
eins um 3% af útgjöldum til heil-
brigðismála. Meðalkostnaður við
hvert viðtal og verk er jafnvel
lægri en í heilsugæslunni. Þátttaka
sjúklinga í kostnaði er þar lang-
mest þannig að hver króna op-
inbers fjár sem þangað fer nýtist
afar vel.
Í nýju fjárlagafrumvarpi er nú
gert ráð fyrir niðurskurði á þeim
sjúkratryggingum almennings sem
áður nefndust sjúkrasamlög. Þeim
tryggingum sem fólk á og hefur til
að létta sér kostnað við þjónustu
utan spítala. Þótt ríkið muni aldrei
hafa úrslitaáhrif á tilveru sjálf-
stæðrar heilbrigðisþjónustu ee þó
þarna verið að vinna gegn því að
hún nái að dafna.
Að bjarga trölli
Heilbrigðiströllið ríkisrekna er
stórvandamál sem stækkar. Eng-
inn stjórnar því í raun. Með einok-
unaraðstöðu gagnvart almenningi
sem oft á ekkert val um þjónustu
(og heldur því þó uppi með skött-
um) hefur það jafnframt einok-
unaraðstöðu gagnvart fjárveit-
ingavaldinu sem hefur lítið val um
annað en að fóðra það í blindni með
sínu úrelta afkastaletjandi kerfi
fastra fjárlaga, án verðskyns og án
samanburðar við aðra þjónustu.
Sísvangt gleypir tröllið æ meir og
reynir einnig að svelta aðra starf-
semi. Ákveðin stefna hjá stjórn rík-
isspítalanna er að loka lækna spít-
alans inni á spítalanum sem
,,helga“ menn og banna þeim að
gera nokkurn skapaðan hlut fyrir
utan. Einangra stofnunina sem ríki
í ríkinu. Hvað skal gera við slíkt
tröll? Útrýma því eins og í sögunni
um geiturnar þrjár? Það gerist
ekki í einni atrennu.
Þegar Skipaútgerð ríkisins var
aflögð sársaukalítið fyrir áratug
eftir langt starf og gott var rekstr-
artapið orðið milljón á dag. En þá
voru til aðrir aðilar og skipafélög
sem tóku við. Gamla stofnunin dó í
friði. Forstjórinn fékk annan stól,
einmitt í heilsugæslunni, og
,,stjórnar“ þar enn sams konar rík-
isrekstri.
Í ríkisútgerð heilbrigðismála
fara ríkisspítalarnir einir fram úr
fjárlögum um þrjár milljónir á dag.
Það tröll getur hvorki dáið né orðið
mennskt og unnið fyrir sér meðan
ríkið fóðrar það endalaust með
skattfé en heldur því þó í fjárlaga-
svelti.
Eina færa leiðin til að hemja
þetta fyrirbæri, bjarga því og
bjarga okkur frá því virðist vera að
starfsemi sjálfstæðra þjónustufyr-
irtækja nái að dafna svo að fólk eigi
jafnan val um þjónustu. Þannig og
aðeins þannig kemur í ljós hvaða
starfsemi á best heima hvar.
Stjórnvöld geta aldrei ákveðið
verkaskiptingu ofan frá.
Hvort sem stjórnvöld halda
áfram fjárlagarekstri sínum lengur
eða skemur verða þau að virða
frelsi sjúklinga til að velja sér þjón-
ustu með aðstoð sjúkratrygginga
sinna. (Vonandi leggur ríkið þær
ekki niður í sparnaðarskyni ein-
hvern daginn og hrekur fólk út á
óvissan markað einkatrygginga).
Vaxandi fjöldi fólks er það vel
efnum búinn að geta veitt sér það
sem skiptir mestu í lífinu, þar með
heilbrigðisþjónustu. En allt frá
1936 hafa sjúkratryggingar verið
og verða alltaf aðalatriði í heil-
brigðisþjónustu okkar. Vægi þeirra
þarf að aukast á ný. Sjúkratrygg-
ingar íslensku þjóðarinnar hafa í
bili villst inn í ríkisreksturinn og
eru því háðar skömmtun fjárveit-
ingavaldsins sem sér stundum bet-
ur þarfir sinna ríkisreknu stofnana
en þýðingu valfrelsis fyrir sjúk-
linga.
Orð heilbrigðisráðherra
Heilbrigðisráðherra flutti ræðu
við opnun Orkuhússins. Hann
þakkaði Rögnvaldi Þorleifssyni
frábær læknisstörf sem voru hon-
um kunn allt frá Austurlandi.
Hann óskaði Orkuhúsinu gæfu og
að það mætti hafa sem best sam-
starf við sjúkrahúsin. Orð ráð-
herrans og góðar óskir yrðu vissu-
lega máttugri ef fjárlagatillögur
þróuðust þann veg að almenningur
mætti njóta sjúkratrygginga sinna
í vaxandi fremur en minnkandi
mæli til að sækja þjónustu Orku-
hússins sem aðra þjónustu.
Lokaorð
Undirstaða aukinnar hagkvæmni
og gæða í rekstri heilbrigðisþjón-
ustu er að kostur sé á samanburði,
svo að hagkvæmar lausnir nái að
koma í ljós. Faglegt sjálfstæði og
metnaður veitenda annars vegar
og hins vegar möguleikar neytenda
(sjúklinga sem og tryggingaraðila)
til samanburðar á gæðum og
kostnaði eru forsendur árangurs í
íslenskri heilbrigðisþjónustu.
Vöxtur sjálfstæðu þjónustunnar
byggist á gæðum hennar. Sjúkling-
ar ráða þeirri þróun meir en rík-
isvald. Orkuhúsið er skýrt dæmi
um það og tilkoma þess er gleðiefni
fyrir alla.
„Okurhúsið Skúrkaskjól“
Eftir Ingólf S. Sveinsson
Ingólfur S.
Sveinsson
Höfundur er sjálfstætt starfandi
sérfræðingur.
ingar ekki hafa bein áhrif heldur
fylgi slíkum breytingum oft los og
sundrung sem valdi því að tengsl
unga fólksins við fjölskylduna
minnka. Viðmælendur rannsak-
enda voru á einu máli um mikilvægi
þess að ungt fólk væri í góðum
tengslum við fölskyldur sína, vini og
samfélag.
Verulegur munur er á íþróttaiðk-
un ungmennana í hópunum tveim-
ur. Um 27% framhaldsskólanema
stunda líkamsrækt að minnsta kosti
tvisvar sinnum í viku en aðeins 17%
jafnaldra þeirra sem ekki eru í
skóla. Það vekur jafnframt athygli
að framhaldsskólanemar sækja
frekar í ýmiss konar afþreyingu,
s.s. bíóferðir, partí og bæjarferðir,
en slík afþreying er þó mjög vinsæl
í báðum hópum.
Að ölvunardrykkju undanskilinni
er neysla á vímuefnum mun algeng-
ari hjá þeim sem ekki leggja stund á
nám. Svipað hlutfall í báðum hóp-
unum neytir áfengis en mun stærra
hlutfall utanskólafólksins hefur
neytt hass, svefntaflna eða róandi
lyfja án lyfseðils, E-taflna, kókaíns,
sniffefna og sveppa.
Skýrsluhöfundar benda á að
þessar niðurstöður renni stoðum
undir þá kenningu að skólinn sé
mikilvægur til að forða ungu fólki
frá neikvæðum lífsstíl vímuefna-
neyslu. Þó er mikilvægt að benda á
að vímuefnavandi ungs fólks gerir
oft fyrst vart við sig í skólanum með
fjarvistum og öðrum vandamálum.
„Mikilvægt er að gripið sé inn í sem
allra fyrst sé um slíkt að ræða.
Skólastofnanir verða að hafa úrræði
til þess að aðstoða unga vímuefna-
neytendur ef vel á að fara. Þótt ein-
hver úrræði séu þegar til innan
kerfisins segja sérfræðingar að þau
séu ekki nægilega öflug,“ segir í
skýrslunni.
Í skýrslunni kemur fram að
framhaldsskólalöggjöfin „fram-
haldsskóli fyrir alla“ sem tók gildi
1988 fól í sér að allir gætu hafið nám
í framhaldsskóla óháð árangri í
grunnskóla. Þrátt fyrir það er hóp-
ur ungs fólks í samfélaginu sem
festir ekki rætur í íslenskum fram-
haldsskólum.
þau viðhorf að breytt fjölskyldu-
gerð samtímans hefði áhrif á
frammistöðu ungmenna í námi. Þar
er vísað til aukinnar skilnaðartíðni,
endurgiftinga foreldra og búferla-
flutninga. Þó virðast þessar breyt-
ng og það
egt til að
“ segir í
tan fram-
um undir
nna sem ekki eru í framhaldsskóla
r tengsl við
kunningja
Morgunblaðið/Þorkell
ðurstöður rannsóknar á högum ungmenna í gær.
na er að sjálfsögðu erfitt að álykta um orsaka-
nd en margt bendir til þess að hér sé um
ætt vandamál að ræða sem á upptök sín löngu
n unga fólkið kemst á framhaldsskólaaldur.
virðast einstaklingar sem ekki eru í fram-
kóla telja líkamlega heilsu sína lakari en
aldsskólanemendur. Þannig finnst 22–42%
enna utan framhaldsskóla heilsa sín vera
eg eða léleg á móti 21–25% ungs fólks í fram-
kólum.
eðal
ru í námi
„Ég vissi þetta ekki fyrr en á síðasta ári en ég
skildi af hverju. Þegar maður býr yfir skelfi-
legri lífsreynslu á borð við ofbeldi, nauðgun,
aðskilnað frá börnum, skipulagt hjónaband,
botnlausa fátækt og allsleysi þá er ekki erfitt
að skilja af hverju staðan er þessi.“
„Vondar“ konur
Kynlífsfræðsla hefur lengi verið forboðin í
Kína og fáfræði því mikil. „Margar konur
sem höfðu samband við mig í tengslum við út-
varpsþáttinn skorti allan skilning á eigin
kynhegðun. Þær lýstu sér gjarnan sem
slæmri konu. „Ég er vond kona, líkami minn
hitnar og skelfur þegar ég snerti hönd karl-
manns.“ „Mér líður illa því ég get ekki hætt
að horfa á eftir myndarlegum mönnum.“
Þetta eru dæmi um áfellisdómana sem ég hef
heyrt þó tilfinningarnar séu bara hluti af
mannlegu eðli. Það var hins vegar ekki fyrr
en ég las bréf 19 ára stúlku sem framdi sjálfs-
morð eftir að hafa verið kysst af dreng að ég
áttaði mig almennilega á hversu hátt verð
konur voru að greiða fyrir þessa skilgrein-
ingu – Góða konan. Margar konur hafa þjáðst
mikið vegna þessa, það hefur verið mikil
ruglingur og þær hafa ekki vitað hverju átti
að trúa,“ segir Xinran sem fjallar um mann-
réttindabrot gegn konum í Kína í Iðnó kl.
12.15 í dag á vegum UNIFEM á Íslandi.
var algjörlega orðlaus,“ segir Xinran
ðst ekki hafa haft hugmynd um að
ætti sér stað í sveitum Kína árið 1989.
ar borgarbúi og ég hafði ekki hugmynd
að viðgekkst í sveitum landsins. Á
m tíma voru frásagnir fjölmiðla allar
ömu og mér hafði aldrei verið sagt að
nir gengju öðruvísi fyrir sig í sveitinni.
g varð ég orðlaus þegar ég fékk bréfið
ssu átti ekki von á, en ég varð enn reið-
r viðbrögðum stöðvarstjórans og lög-
nar sem ekki sýndu málinu þann skiln-
m ég bjóst við og virtust alveg geta
túlkuna deyja.“
ir íhlutan birgðastjóra í héraðinu var
nni bjargað og í kjölfarið fór Xinran að
kjörum kínverskra kvenna meira fyrir
Ég fór að spyrja mig hvort ég vissi í
itthvað um lífskjör þessara kvenna og
að því að ég var mjög fáfróð,“ segir
n og nefnir sem dæmi hve slæm mennt-
kilyrði eru víða. Stór hópur fólks geti
ki skrifað nafn sitt. „Ég rak mig á þetta
og aftur og sá hversu mikill munur er á
orga og sveita og á milli hinna yngri og
sem eldri eru.“
in var átján mánuði í vinnslu og segir
n að endurminningin um lífsskilyrði
a kvennanna hafi fyllt sig reiði á ný.
egir að það hafi því ekki komið sér mik-
art að sjálfsmorð meðal kvenna eru al-
ri í Kína en annars staðar í heiminum.
múrinn
annaei@mbl.is