Morgunblaðið - 13.03.2004, Blaðsíða 40

UMRÆÐAN
40 LAUGARDAGUR 13. MARS 2004 MORGUNBLAÐIÐ
N
elson Mandela er
án efa í hópi merk-
ustu stjórnmála-
manna heimsins.
Það er vægt til
orða tekið þegar sagt er að skipst
hafi á skin og skúrir í ævi hans.
Mandela sat í 27 ár í fangelsi en
eftir að honum var sleppt varð
hann forseti Suður-Afríku, fyrsti
blökkumaðurinn í sögu landsins.
Eftir að Mandela var sleppt úr
fangelsi gaf hann út ævisögu sína
sem er geysilega fróðlegt og
skemmtilegt verk. Frásögn
Mandela er spennandi og heldur
athygli manns allan tímann, en
bókin er um 750 blaðsíður að
stærð. Sá sem les þessa bók get-
ur ekki annað
en borið djúpa
virðingu fyrir
Mandela og
baráttu hans
fyrir frelsi
þjóðar sinnar.
Mandela fæddist í héraðinu
Transkei í S-Afríku árið 1918.
Faðir hans var ættarhöfðingi, en
hann lést þegar Mandela var
ungur og ólst hann því upp hjá
móður sinni í skjóli skyldmenna.
Sem ungur maður fór hann til Jó-
hannesarborgar í andstöðu við
ættarhöfðingjann og einsetti sér
að læra lögfræði. Hann lýsir vel
fátækt sinni á námsárunum, en
lengi átti hann varla fyrir mat og
gekk um 30 kílómetra leið í skól-
ann til að spara sér strætó-
fargjald. Hann átti aðeins ein föt
og lýsir því hvernig hann forð-
aðist að mæta vinkonu sinni á
götu vegna þess að hann skamm-
aðist sín fyrir gömlu og slitnu föt-
in sín.
Að loknu námi settu Mandela
og vinur hans, Oliver Tambo, upp
fyrstu lögfræðiskrifstofuna í S-
Afríku sem rekin var af blökku-
mönnum. Samhliða tók hann
virkan þátt í baráttu Afríska
þjóðarráðsins (ANC) gegn að-
skilnaðarstefnu hvítu minnihluta-
stjórnarinnar (apartheid). ANC
reyndi með margvíslegum hætti
að þvinga stjórnina til að breyta
um stefnu. Baráttuaðferðir sam-
takanna byggðust á að beita ekki
ofbeldi, en þegar stjórnvöld
gerðu ekkert nema að herða á að-
skilnaðarstefnunni jókst stuðn-
ingur innan ANC við að samtökin
tækju upp vopnaða baráttu.
Allir helstu forystumenn ANC,
Mandela þar með talinn, voru
handteknir árið 1956 og sakaðir
um samsæri og fyrir að vera
kommúnistar, en samkvæmt lög-
um var starfsemi kommún-
istaflokks S-Afríku bönnuð. Rétt-
arhöld vegna þessara ásakana
stóðu í mörg ár en þeim lauk með
því að hinir ákærðu voru sýkn-
aðir.
Mandela segir að hann hafi
gert sér grein fyrir því áður en
réttarhöldunum lauk að það væri
aðeins tímaspursmál hvenær
stjórnvöld myndu banna starf-
semi ANC og því lagði hann fram
tillögur um hvernig samtökin
ættu að bregðast við slíku banni.
Tillögurnar miðuðu að því að
stofnuð yrði vopnuð deild, MK,
sem stæði fyrir skemmd-
arverkum með það að markmiði
að lama starfsemi ríkisins. Áður
en til þess kom sendi ANC
stjórnvöldum bréf þar sem því
var lýst að samtökin ættu ekki
annan kost en að taka upp vopn-
aða baráttu ef stjórnvöld breyttu
ekki um stefnu. Bréfinu var ekki
svarað.
Eftir réttarhöldin fór Mandela
í felur og lifði sem útlagi í eigin
landi í á annað ár. Hann fór í ferð
til Afríkulanda og Evrópu til að
afla málstað ANC stuðnings og
fór í lok ferðarinnar til Eþíópíu
þar sem hann gekkst undir her-
þjálfun í átta vikur. Stuttu eftir
að hann sneri heim var hann
handtekinn. Mandela fékk ekki
þungan dóm enda höfðu stjórn-
völd ekki í höndunum miklar
sannanir gegn honum. Það
breyttist hins vegar þegar lög-
reglan komst yfir öll helstu gögn
MK og ANC þar sem lýst var í
smáatriðum skemmdarverka-
starfsemi samtakanna. Mandela
og félagar hans voru enn á ný
kærðir og að þessu sinni fór
ákæruvaldið fram á dauðadóm.
Mandela var í forystu fyrir hinum
ákærðu og réttarhöldin notaði
hann til að saka stjórnvöld um
mannréttindabrot, en hunsaði
sjálf ákæruatriðin enda vissi
hann að hann væri sekur. Hann
minnti m.a. á að stjórn hvíta
minnihlutans hefði tekið upp
vopnaða baráttu gegn yfirráðum
Breta í S-Afríku um aldamótin
1900. Mandela komst hjá dauða-
dómi og var dæmdur í ævilangt
fangelsi.
Frásögn Mandela af þrælk-
unarvinnunni á Robben-eyju er
nöturleg. Allt var gert til að
brjóta niður baráttuþrek hans og
það er raunar ótrúlegt að hann
skuli hafa komist í gegnum þessa
vist óbugaður. Greinilegt er á frá-
sögn Mandela að hann á erfiðast
með að sætta sig við að fá ekki að
hitta fjölskyldu sína. Samkvæmt
reglum átti Mandela rétt á að
hitta konu sína í 30 mínútur á sex
mánaða fresti, en glerveggur var
á milli þeirra í þessum stuttu
heimsóknum. Stundum liðu ár á
milli heimsóknanna. Dætur sínar
sá hann ekki í um 15 ár.
Það kemur á óvart að það skuli
hafa verið Mandela, en ekki hvíta
minnihlutastjórnin, sem átti eftir
1980 frumkvæði að samninga-
viðræðum. Sumir af félögum
hans voru andsnúnir slíku frum-
kvæði, en Mandela, sem þá hafði
verið fluttur frá Robben-eyju í
annað fangelsi, lét það ekki
stöðva sig. Þrátt fyrir þrönga
stöðu náði hann árangri. Mest
reyndi þó á forystuhæfileika hans
eftir að hann losnaði úr fangelsi
og hann tók upp formlegar við-
ræður við stjórnvöld, en þau
reyndu með öllum ráðum að
tryggja sér áframhaldandi völd.
Landið var þá á barmi borg-
arastyrjaldar sem stuðnings-
menn de Klerk forseta kyntu að
nokkru leyti undir.
Saga Mandela er saga manns
sem barðist af hugrekki við ótrú-
legar aðstæður og hafði sigur.
Það er öllum hollt að kynnast
sögu hans.
Barátta
Mandela
Samkvæmt reglum átti Mandela rétt á
að hitta konu sína í 30 mínútur á sex
mánaða fresti, en glerveggur var á milli
þeirra í þessum heimsóknum. Stundum
liðu ár á milli heimsóknanna. Dætur
sínar sá hann ekki í um 15 ár.
VIÐHORF
Eftir Egil
Ólafsson
egol@mbl.is
ORRI Vigfússon skrifar óvandaða
grein um Elliðaárnar í Mbl. fimmtu-
daginn 11. mars. Sem formaður sam-
ráðshóps sem starfað hefur um hríð
um málefni ánna verð ég að gera
nokkrar athugasemdir
við grein Orra, þó
brýnna sé að láta verk-
in tala.
Verkin tala reyndar
gegn þeirri fullyrðing
Orra að Umhverfis- og
heilbrigðisnefnd
Reykjavíkur hafi ,,tafið
raunhæfar aðgerðir til
að endurreisa lífríki
Elliðaánna“. Þvert á
móti tala nú verkin á
ósasvæðinu þar sem
gagngerar breytingar
til hins betra hafa átt
sér stað, ekki síður
fyrir tilstuðlan þeirra
stofnana sem fylgja
eftir stefnumótum
borgaryfirvalda en
annarra. Samráðs-
hópurinn sem nú
starfar um málefni
ánna var upplýstur
um það í lok nóv. síð-
astliðinn að enn væru
frárennslismál frá fyr-
irtækjum á svæðinu
óviðunandi þótt vissu-
lega horfði til bóta. Í
framhaldi af því skrif-
aði ég sem formaður til viðkomandi
stofnana eftir áramót og bað um að
tryggt yrði að nauðsynlegar umbæt-
ur yrðu komnar fyrir vorið þegar
seiði halda til sjávar og lax gengur í
árnar. Í kjölfar hef ég átt viðræður
við fulltrúa Umhverfisstofu, gatna-
málastjóra og eins af þeim fyr-
irtækjum sem koma við sögu. Hin
almenna niðurstaða er þessi: Ástand
hefur batnað mjög á ósasvæðinu, en
úrbóta er enn þörf. Markmið sam-
ráðshópsins er að knýja á um lok
þessa verkefnis og um það er ekki
deilt. Orri á auðvitað að fagna þessu
en ekki láta eins og engu skipti.
Raforkuvinnslan og
vatnsrennsli
Samtímis hefur samráðshópurinn fjallað
um aðrar breytingar sem varða raforku-
vinnslu í ánum. Það er ótvíræð stefna
borgaryfirvalda að hagsmunir lífríkis séu
í forgangi, raforkuvinnslan víkjandi. Allt
er þar í góðri samvinnu
fulltrúa Veiðimálastofn-
unar, Orkuveitunnar og
Stangaveiðifélags Reykja-
víkur. Á sama hátt og fyr-
irtækin við ósasvæðið hafa
breytt og bætt umgengi
við árnar á liðnum miss-
erum hefur Orkuveitan
gert það. Dæmi eru um
mjög slæm mistök í þessu
efni frá liðnum árum, al-
veg eins og hjá fyr-
irtækjum á ósasvæðinu
sem skaðað hafa lífríkið.
Úrbætur eru samt greini-
legar á áhrifasvæði virkj-
unarinnar. Hópurinn mun
á næstunni kynna tillögur
um þetta efni, sérstaklega
er varðar þann mikilvæga
þátt sem Orri nefnir,
rennslisbreytingar vatns.
Rétt er að upplýsa Orra
og aðra áhugamenn um
laxinn að undanfarin ár
hefur afkoma seiða í Ell-
iðaánum verið best á
áhrifasvæði virkjunar-
innar: Neðan Elliðavatns-
stíflu. Þær aðgerðir sem
þegar hefur verið gripið
til svo nægu vatni sé miðlað um búsvæðin
hafa skilað árangri, þær tillögur sem nú
eru í burðarliðnum munu enn betur
tryggja þennan árangur. Lykillinn að
þeirri velgengni er hæfilegt vatn í
kvíslum ánna og að sveiflur (af manna-
völdum) skaði ekki lífríkið; mælanleg við-
mið og reglubundið eftirlit eiga að sjá til
þess.
Hvað veldur utan áhrifasvæðis
virkjunar?
Það sem mikilli áhyggju veldur er
hins vegar sú staðreynd að langt ofan
við áhrifasvæði virkjunarinnar, á
hrygningarsvæðum í Suðurá og
Hólmsá, hafa nær engin seiði komist
á legg hin síðari ár, meðan seiðin
dafna mun betur neðan Elliðavatns-
stíflu. Það getur ekki verið virkj-
uninni að kenna og er mál sem allir
hljóta að láta sig varða. Það er því
rangt hjá Orra að hið eina rétta svar
um málefni Elliðaánna blasi við.
Meginmálið: Laxinn
og lífríkið
Laxinn í Elliðaánum er í hættu.
Verndun hans er sameiginlegt
áhugamál fjölmargra borgarbúa og
þar eigum við Orri marga samherja.
Ef ég hefði sem borgarfulltrúi sann-
færingu fyrir því að bann við raf-
orkuvinnslu í ánum með þeim hætti
sem hún er nú stunduð myndi bjarga
laxinum væri ég löngu búinn að
leggja það til. Því miður er málið ekki
svo einfalt. Virkjanir og stíflur í lax-
veiðiám eru vissulega einn þeirra
þátta sem raskað geta lífríki með af-
drifaríkum hætti. Því teljum við í
samráðshópnum brýnt að setja skýr-
ar reglur um starfsemi og miðlun til
virkjunarinnar í Elliðaám í góðu
samráði umhverfisverndarsinna,
virkjunarmenn og fiskifræðinga.
Betur að svo væri gert víðar. Eitt
stærsta miðlunarlón landsins er
Þingvallavatn, en þar er steypt
stömpum vegna Sogsvirkjana með
síbreytilegu rennsli sem hugsanlega
veldur tjóni á viðkomu laxa. Að
minnsta kosti minnkar fiskigengd
þar. Við Orri eigum báðir það áhuga-
mál að endurreisa laxastofninn í
Laxá í Aðaldal þar sem orðið hefur
hrun í formannstíð Orra (án þess að
neitt samband sé þar á milli!). Því
miður heyrðist lítið frá formanni
NASF, Verndarsjóði villtra laxa, í
nýlokinni orrahríð um hækkun stíflu
í Laxá. Grein sem Orri Vigfússon
skrifaði fyrir nokkrum misserum í
Mbl. um skaðsemi virkjunarlóna fyr-
ir lífríki laxveiðiáa gefur þó tilefni til
ítrekunar ábendinga um það efni.
Það gagn sem Orri hefur gert fyrir
umræðuna um náttúruverndarmál er
þakkarvert, við erum margir sam-
herjar sem viljum vernda laxinn –
nær og fjær. Ég hef trú á því að sá
árangur sem náðst hefur í ýmsu efni
við Elliðaárnar muni skila sér, og
þau áform sem nú eru uppi muni
gera enn betur. Hættan er samt ekki
liðin hjá og málefnaleg hjálp Orra
Vigfússonar eins og annarra vel þeg-
in.
Röng sök og rétt
um Elliðaárnar
Stefán Jón Hafstein svarar
Orra Vigfússyni
’Virkjanir ogstíflur í lax-
veiðiám eru
vissulega einn
þeirra þátta sem
raskað geta líf-
ríki með af-
drifaríkum
hætti.‘
Stefán Jón Hafstein
Höfundur er borgarfulltrúi.
SAMRÆÐA Sjónvarpsins og
kvikmyndagerðarmanna um inn-
lent efni sem keypt er frá sjálf-
stæðum framleiðendum hefur
þróast vel eftir nokkuð harkalega
byrjun. Ásgrímur Sverrisson segir
í Morgunblaðinu 5. mars: „Brýnt
er að umræðan snúist
ekki fyrst og fremst
um smáatriðakryt og
þjark um krónur hér
og aura þar, heldur
beinist fyrst og
fremst að hinum stóru
málum. Hvernig get-
ur Sjónvarpið sinnt
sem best því meg-
inhlutverki sínu að
færa áhorfendum
vandaða og fjöl-
breytta innlenda dag-
skrá? Í þeim efnum
verða stjórnvöld og
RÚV, auk kvikmyndagerðarmanna
og annarra listamanna, að taka
höndum saman og lyfta menning-
arlegu grettistaki.“ Ólafur Jóhann-
esson segir í sama blaði daginn eft-
ir: „Við kvikmyndagerðarmenn
erum í sama liði og Ríkissjón-
varpið, báðir aðilar bera hag þess
djúpt fyrir brjósti.“ Ásgrímur lýsir
jafnframt yfir ánægju sinni með
fund fulltrúa Sjónvarpsins og fé-
laga í Félagi kvikmyndagerð-
armanna þar sem „opin og hrein-
skiptin umræða fór fram milli
kvikmyndagerðarmanna og full-
trúa Sjónvarpsins um innlenda
dagskrárgerð; markmið Sjón-
varpsins og leiðir til að efla hana“.
Mig langar til að taka undir þessi
orð og lýsi mig jafnframt reiðubúinn
til samtals og samvinnu. Á móti
vænti ég skilnings á þeirri stöðu sem
Sjónvarpið er í en það þarf að sinna
margþættu hlutverki í smáu sam-
félagi og verður að gera það besta úr
þeirri stöðu sem það er í hverju
sinni. Auðvitað verða
stjórnendur fyrirtækja
í eigu ríkisins að bregð-
ast vel við allri umræðu
og málefnalegri gagn-
rýni á rekstur þeirra.
Ef hún beinist hins veg-
ar eingöngu að því að
setja spurningarmerki
við hvernig fé er ráð-
stafað innan Sjónvarps-
ins verður það fyrst og
fremst til þess að gera
rekstur Sjónvarpsins
og viðskipti – þar með
talið við kvikmynda-
gerðarmenn – tortryggileg.
Björn Br. Brynjólfsson fer fram á
það við mig í Morgunblaðinu 4. mars
að ég gefi ítarlega sundurliðun á
kaupum Sjónvarpsins á efni frá
sjálfstæðum framleiðendum síðustu
fimm ár. Mig langar til að svara hon-
um á eftirfarandi hátt: Í ár er ráð-
gert að Sjónvarpið verji um það bil
125 milljónum til kaupa á íslensku
dagskrárefni frá fyrirtækjum sem
framleiða innlent dagskrárefni.
Þetta getur þó breyst ef fjárhagur
rýmkar og eins gæti samdráttur
haft áhrif á kaup frá sjálfstæðum
framleiðendum. Af milljónunum 125
renna 95 milljónir til kaupa á inn-
lendu dagskrárefni og tæplega 30
milljónir til talsetningar sem fram
fer samkvæmt samningi við sjálf-
stætt fyrirtæki að undangengnu út-
boði. Hluti talsetningar er hér til-
greindur sérstaklega þar sem sumir
vilja ekki flokka talsetninguna sem
efni frá sjálfstæðum framleiðendum.
Deildarstjóri innlendrar dag-
skrárdeildar Sjónvarps las upp á
fundinum með FK-félögunum, sem
nefndur er hér að framan, verkefni
sem fram undan eru á árinu.
Innkaup Sjónvarpsins, frá fyr-
irtækjum sem framleiða sjónvarps-
efni, jukust allmikið fyrir nokkrum
árum eða úr um 50 milljónum og í
um 140 milljónir ef miðað er við
meðaltal síðustu fimm ára. Kjósi
menn að draga það fé sem varið er
til íslenskrar hljóðsetningar á að-
keyptu efni frá þessari upphæð nem-
ur hún um 110 milljónum að með-
altali síðastliðin fimm ár.
Ég ætla að láta þetta verða mín
síðustu orð um „krónur hér og aura
þar“. Stóra málið er að Sjónvarpið
og sjálfstæðir framleiðendur eiga
mörg sameiginleg baráttumál sem
best verða leyst í hreinskilinni um-
ræðu eins og gert var nýlega á fundi
með félögum í FK en síður með ein-
hliða yfirlýsingum, þrefi og þrasi.
Tölum saman
Bjarni Guðmundsson svarar
Birni Br. Björnssyni
’Stóra málið er að Sjón-varpið og sjálfstæðir
framleiðendur eiga
mörg sameiginleg bar-
áttumál ...‘
Bjarni Guðmundsson
Höfundur er framkvæmdastjóri
Sjónvarpsins.