Morgunblaðið - 13.03.2004, Blaðsíða 41

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 13. MARS 2004 41
Það er vont að tapa í handknatt-
leik og það venst illa. Þetta fengu
Íslendingar nýlega að reyna er
strákarnir okkar fengu heldur illa
útreið á Evrópumótinu í Slóveníu.
Umsjónarmaður fylgdist með
hluta af leik Íslendinga gegn Ung-
verjum og las umfjöllun um við-
ureignina daginn eftir. Leikur
strákanna var eins og allir vita
hvergi nærri gallalaus og sama má
segja um umfjöllun fjölmiðla um
hann. Nú skal vikið að nokkrum at-
riðum úr henni.
Fæstir munu velkjast í vafa um
merkingu lýsingarorðanna hlut-
drægur (óhlutdrægur) og vilhallur
(óvilhallur). Það er varla einleikið
hve oft við Íslendingar megum
þola það að hlutdrægir dómarar
spilli eða jafnvel eyðileggi allt fyrir
strákunum okkar. Slíkir dómarar
dæma með andstæðingum okkar,
dæma þeim í vil, draga taum
þeirra, draga fram hlut þeirra eða
dæma á okkar menn svo að dæmi
séu nefnd. Í leik Íslendinga og
Ungverja var svipað uppi eins og
svo oft áður og í umfjöllun um leik-
inn rakst ég á eftirfarandi setn-
ingu: ?Þegar við bættist óvilhöll
dómgæsla þá var á brattann að
sækja. Hér virðist lo. óvilhallur
notað í merkingunni ‘hlutdrægur’,
þ.e. í þveröfugri merkingu við það
sem við eigum að venjast. Trúlega
er það forskeytið ó- sem veldur
þessu klúðri. Flest lo. sem hefjast á
ó- eru neikvæðrar merkingar
(ójafn, ósanngjarn, óheiðarlegur)
enda er merking stofnorðanna
(jafn, sanngjarn, óheiðarlegur) þá
jákvæð. Sé merking stofnorðs hins
vegar neikvæð kallar forskeytið ó-
hins vegar fram jákvæða merk-
ingu, t.d. óvilhallur (‘hlutlaus’).
Enn fremur má benda á að lýsing-
arorðið óhultur er jákvæðrar
merkingar (‘öruggur’).
Þótt strákarnir hafi ekki sýnt
góðan leik brá þó ýmsu því fyrir
sem gladdi augað. Um þetta mátti
lesa: ?... truflaði sóknir Ungverja
sem vissu ekki hvernig á sig stóð
veðrið. Hér mun vafalaust hafa átt
að standa ... vissu ekki hvaðan á sig
stóð veðrið en það orðatiltæki vísar
til þess er menn eru svo ruglaðir að
þeir átta sig ekki einu sinni á vind-
áttinni hvað þá meir.
Að leik loknum gengu Íslend-
ingar hnípnir af velli sagði í einni
umfjölluninni. Hér er ritháttur
nokkuð á reiki, oftast er ritað hnip-
inn en stundum hnípinn. Þeir sem
rita hnipinn benda á að um sé að
ræða lh.þt. af glataðri sögn (hnípa-
hneip-hnipum-hnipinn ‘lúta höfði’).
Þessu til stuðnings má kannski
vísa til dæmis úr öðrum kafla
Gunnlaugs sögu: ... álftin sat eftir
hnipin mjög og dapurleg.
Fjölmiðlar fjölluðu ekki einungis
um leiki okkar manna. Í einum
leiknum þóttu Þjóðverjar standa
sig vel og um það sagði: ?Þjóð-
verjar ... hristu svo sannarlega af
sér slyðruorðið þegar þeir kjöld-
rógu Pólverja í D-riðlinum. Hér er
um að ræða samslátt fastra orða-
sambanda, þ.e. ?hrista af sér
slyðruorðið er myndað á grundvelli
orðasambandanna hrista af sér
slenið og reka af sér slyðruorðið.
Með sögninni reka eru kunn ým-
is föst orðasambönd, t.d.: reka af
sér bleyðiorðið (Örvar-Odds saga),
reka af sér ámælið (Grettis saga),
reka af sér ragmælið (Eyrbyggja
saga) og reka af sér slyðruorðið
(17. öld). Hugsunin er sú að e-m er
lagt bleyðiorð á bak (‘borið á brýn
að hann sé hugleysingi’) og undir
slíku ámæli vilja menn ekki liggja,
kjósa að reka það af sér.
Nafnorðið slen vísar til deyfðar
eða sljóleika. Í Grettis sögu (14.k.)
segir frá því að Ásmundur, faðir
Grettis, fól honum löðurmannlegt
verk. Hann átti að strjúka bak Ás-
mundar. Ásmundi þótti Grettir lítt
duga við verkið og sagði: ‘Nú
muntu verða að draga af þér slenið,
mannskræfan.’ Í síðari alda máli er
myndin ávallt hrista af sér slenið.
Að gefnu tilefni
Í lok síðasta árs skrifaði Víkverji
pistil í Morgunblaðið þar sem hann
fjallaði m.a. um orðasambandið
rauð jól. Þar kemur fram að hann
telur það fráleitt að lýsa snjólaus-
um jólum sem rauðum og segir: ‘Sú
tíð er auðvitað ekki „rauð“. Hún
gæti allt eins talist „græn“ eða ein-
faldlega „myrk“.’ Enn fremur seg-
ir hann: ‘Hér hefur samsláttur átt
sér stað í heilabúinu og síðan étur
hver upp eftir öðrum. Forðum var
sú alþýðuspeki þekkt að snjóaði
um páska yrðu jólin snjólaus og öf-
ugt. „Hvítir páskar, auð jól,“ sagði
fólkið gjarnan. „Auð“ en ekki
„rauð“. R-ið í „páskar“ hefur sýni-
lega runnið saman við orðið sem á
eftir fer“.
Sá sem þetta ritar er afar ósam-
mála Víkverja um þetta efni. Í
fyrsta lagi sýnist mér að sú skýring
Víkverja að r-ið í rauð jól megi
rekja til r-sins í páskar sé í meira
lagi hæpin. Í ritmálsskrá Orða-
bókar Háskólans er að finna eft-
irfarandi dæmi: Ef jól eru rauð,
verða hvítir páskar (frá miðri 19.
öld) og Rauð jól, hvítir páskar
(1904) en hvergi hef ég fundið
dæmi Víkverja: Hvítir páskar, auð
jól. Nú kann vel að vera að það
megi finna einhvers staðar en trú-
lega er þá um að ræða afbökun eða
misskilning á dæmum eins og þeim
sem finna má í ritmálsskrá Orða-
bók Háskólans. Í öðru lagi er að
finna næg dæmi þess að litarorðið
rauður sé notað til að vísa til þess
að jörð sé snjólaus. Þannig dæmi
er t.d. að finna í þjóðsögum frá
miðri 19. öld: öðru megin árinnar
var rauð jörð, en hinu megin alhvít
af snjó. Dæmi um hliðstæða notk-
un lýsingarorðsins auður eru fá og
miklu yngri en dæmi um rauða
jörð.
Í pistli sínum sneiðir Víkverji
svolítið að veðurfræðingum, telur
að þeir tímar séu liðnir er íslenskir
veðurfræðingar voru annálaðir fyr-
ir þekkingu sína á íslenskri tungu.
Hér skal ósagt látið um annálaða
þekkingu veðurfræðinga en þess
skal getið að ég hef mjög lengi
fylgst með veðurfregnum í sjón-
varpinu og tel að þar á bæ leggi
menn sig fram um að vanda málfar
sitt og tala skýrt. Víkverji hvetur
veðurfræðinga til að hætta þessu
bulli um rauð jól en ég hvet þá til
að halda háttum sínum eins og sagt
er.
jonf@hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson
Íslenskt mál – 23
EINS og flestir vita þá var ég gift
þjóðkunnum leikara, Ævari R. Kvar-
an, sem var margflókinn listamaður,
rithöfundur og mannúðarsinni. Vor-
um við gift á þriðja áratug og átti ég
sökum þess oft leið inn í sali Þjóð-
leikhússins og naut oftast vel þeirra
sýninga sem ég sá. Síðasta ferð mín
var fyrir atbeina Valdimars Flyg-
enring stórleikara, til að sjá leikritið
,,Þetta er allt að koma“
núna fyrir skömmu. Ég
verð að þakka Valda
Fly fyrir að hafa drifið
mig nánast farlama eft-
ir vinnuslys, eftir
margra ára hlé, á sýn-
ingu.
Ég er einlægur
aðdáandi H.C. And-
ersen, sér í lagi þegar
litið er til baka. Hann á
enn stórt rými í minn-
ingaflóru hugans og
skipar ákveðið mann-
úðarhlutverk í mínu
hjarta. Það var eins og að koma heim
í vissum skilningi að sjá þessa sýn-
ingu sem að endurspeglar að mér
finnst meira en nokkuð annað sem
ég hef kynnst í hugverki, nýju föt
keisarans, en á allt annan hátt en
H.C. Andersen setti fram.
Meginþema þessa leikrits er þrá
einstaklingsins eftir því lífshlutverki
að verða eitthvað í augum samborg-
ara sinna án þess í raun að gera sér
grein fyrir því að viðkomandi hefur
bara alls ekki þetta ,,eitthvað“ til að
bera sem gæti fengið sól hans til
þess að skína og aðra til að brenna
og brúnkast undan henni. Auðvitað á
þessi vitund um veikleika annarra
ekki að verða til þess að maður hlæi
sig máttlausan, en sannleikurinn er
sá að sjálf hef ég átt mér draum í á
þriðja áratug sem enginn hefur trú á
að geti fengið líf á réttan hátt, nema
ég sjálf, og það er að leika á lítil slag-
verkshljóðfæri í hljómsveit, helst í
popphljómsveit. Samferðafólk mitt
hefur hvatt mig eindregið til að
leggja þessa þrá og
þennan draum til hliðar
við alla aðra getu og
hæfni sem ég er sögð
búa yfir að þeirra mati.
Það sem gerðist þetta
kvöld, og fékk mig til
að hlæja svona mikið
kannski, var að í Ragn-
heiði Birnu sá Jóna
Rúna sjálfa sig og svo
marga aðra núlifandi
Íslendinga sem langar
svo til að vera eitthvað
allt annað en risið og
getan í hugsun þeirra
gefur til að kynna að færi best á að
þeir einbeittu sér að.
Myndlistarmaðurinn Hallgrímur
naut sín algjörlega því sýningin er
einstaklega myndræn og allir leik-
ararnir ótrúlega jafnvígir að getu og
styrk, sem er mjög sérstakt. Baltas-
ar Kormákur heldur síðan á listræn-
an hátt utan um allan pakkann enda
af stórlistamönnum kominn. Hall-
grímur hefur sérstaka hæfileika sem
rithöfundur enda snjall og vitur til
að draga fram það hversdagslega og
nálegasta í hugsun okkar samborg-
ara sinna þannig að maður lítur
flóttalega og af skömm til beggja
hliða og hugsar viðkvæmu hjarta:
,,Ætli hann hafi haft mig sem fyr-
irmynd?“ Ég tek það fram að sjálfs-
traustsins vegna hef ég auðvitað
ekki minnst á við neinn mér tengdan
eða skyldan að slíkt hafi hvarflað að
mér. Þessi sýning endurspeglar svo
sterklega að vart verður betur gert,
þessa sérstæðu, óyfirstíganlegu þrá-
hyggjukenndu þrá einstakra til að
ná þeim áfangasigri í lífinu að verða
stórir fyrir ekki neitt. Það sem gerir
aðalpersónuna sérstæða er ekki að
mínu viti að hún sé Íslendingur af
því að Hallgrímur vísar fyrst og
fremst í sammannlegt eðli heimsbú-
ans, heldur þessi hegðunarvand-
kvæði ofsaþráar einstaklinga til að
ná upp einhvers konar yfirburðagetu
hvort sem þeir hafa hana til að bera
eða ekki. Sorgleg staðreynd, en sam-
mannleg.
Vinkonan í sögu Hallgríms prófar
allt, en hún er aðeins öðruvísi en
Jóna Rúna. Hún er alltaf jafn ánægð
með sig og meira að segja þegar það
er útséð að hún geti ekki fylgt þrám
sínum og draumum, eftir það hallar
allverulega undan fæti, þá bara segir
hún okkur hinum sögu sína eins og
um sérstakt ævintýri listviðburða
hafi verið að ræða, og næstum fær
mann með þvermóðsku sinni og of-
læti, eitt augnablik til að trúa á til-
vist listklæðnaðarins sem aldrei var
til nema í hennar huga. Þegar labbað
var út, þrátt fyrir 3 spelkur og 2
stafi, þá var maður stoltur að hafa
kynnst henni eitt augnablik og orðið
náinn henni en þegar heim var kom-
ið þá fékk maður vægan hroll yfir til-
hugsuninni um eigin misheppnuðu
drauma og þrá eftir því að lenda í
popphljómsveit og hugsaði fullur
samúðar til þessarar elsku: Ó, að
hún mamma skyldi ekki vera til stað-
ar til að segja þér: ,,Elsku Ragnheið-
ur Birna, taktu að þér að þrífa í
heimahúsum. Þú verður mjög góð í
því og vinsæl að auki.“ Hún mamma
var nefnilega svo góð í að benda mér
kurteisilega á hvar takmörk mín í
getu og almennum listtilþrifum ættu
upphaf sitt og endi.
Það sem situr eftir varðandi
Ragnheiði Birnu er afar dulræn og
myndræn sena um ónýttan draum
sem aldrei var tekið almennilega á
að mínu viti og það var að hún reynd-
ist afar dulræn. Það var kannski sá
hæfileiki sem var listrænastur og
enginn þungi var lagður á í sýning-
unni en hefði hann kannski getað
gert þessa elsku fræga því stór hluti
þjóðarinnar elskar svoleiðis fólk.
Sem Íslendingur vil ég jafnt sem áð-
ur benda kurteisislega á það að hún
hefði tilheyrt mjög fámennum hópi
manna og kvenna, því það er sannað
vísindalega að með einni stórþjóð
eins og okkar, er einungis hægt að
reikna með 5 einstaklingum á einni
öld með yfirburða sálrænar gáfur
þannig að þær séu nothæfar. Ef að-
eins Ragnheiður Birna hefði vitað af
þessu! Þá hefði þessi elska ekki að-
eins orðið fræg heldur hefðu nánast
allir Íslendingar bókstaflega elskað
hana. Þarna tala ég af eigin reynslu
en vandamál mitt er öfugt við Ragn-
heiði. Ég hef ekki viljað vera dulræn,
ég vildi bara verða meiriháttar popp-
stjarna. Senan sem vísar á fram-
úrskarandi ómeðvitaðar dulargáfur
Röggu Birnu er þegar hún í jarð-
arför ömmu sinnar sagðist ekki bara
hafa séð hana svona silfurslegna al-
veg eins og henni hafði verið sagt að
gamalt fólk væri handan við heldur
við frekari skoðun hennar skyggnu
augna kom í ljós að áran var ekki
ára, heldur göngugrind sem fylgdi
handanfaranum inní eilífðina, enda
getur verið gott að styðja sig eitt-
hvað báðum megin grafar. Nið-
urstaða Röggu á sálræna sviðinu var
að hún hélt því fram að hún hefði
dregið ömmu sína á eftir sér í ára-
tugi eins og uxi sem dregur nokkurs
konar handanplóg án þess að fá vott
af stuðningi vegna vissunnar hjá
óskyggnum. Ég skora á alla að sjá
þessa frábæru sýningu. Að minnsta
kosti alla sem hafa leyndan draum
um að verða frægir fyrir ekki neitt.
Uppsetningin er staðfesting á því að
það borgar sig að vera Íslendingur
því í henni er sérstök hvatning til
okkar sem eigum okkur stóra
drauma sem eru í eðli sínu og upp-
hafi öruggur vísir að lífi sem aldrei
verður annað líf en nýju föt keis-
arans.
Hallgrímur og hinir…ég hlæ enn
Eftir Jónu Rúnu Kvaran ’Ég hef ekki viljað veradulræn, ég vildi bara
verða meiriháttar popp-
stjarna.‘
Jóna Rúna Kvaran
Höfundur er dulmiðill og rithöfundur.
ÞEIR, sem til þekkja, eru sammála
um að lausn handritamálsins á sínum
tíma sé einstök í samskiptum þjóða.
Myndi flest fara betur í sambúð þjóða
heims ef hún gæti verið fyrirmynd.
Íslendingum var
vorkunn að þeir sóttu
heimflutning handrit-
anna af svo mikilli
ákefð og hörku sem
raun bar vitni. Þetta
eru helgustu dýrgripir
þjóðarinnar, óumdeil-
anlega. Með afhend-
ingu þeirra þurrkuðu
Danir út í augum Ís-
lendinga allar misgerð-
ir liðinna alda og gáfu
um leið fordæmi höfð-
ingsskapar og vináttu,
sem ekki verður við
annað jafnað.
En nú eru uppi nýir
ráðamenn, sem ekki
þekktu þann fögnuð og
þakklæti, sem gagntók
íslenzka þjóð, þegar
hún endurheimti dýr-
gripi sína. Verra er þó
að þá virðist skorta
sjálfsvirðingu. Þeim er
að vísu kunnugt um að
Íslendingar undirrit-
uðu eftirfarandi ákvæði við samn-
ingsgerðina við Dani 1965:
,,Samningsaðiljar eru sammála um
það, að með þeirri skipan, sem hér er
gerð, sé viðurkennt, að fullkomlega
og endanlega sé útkljáð um allar ósk-
ir af íslenzkri hálfu varðandi afhend-
ingu hvers konar íslenzkra þjóðlegra
minja sem í Danmörku eru. Sam-
kvæmt því skal af hálfu íslenzka rík-
isins eigi unnt í framtíðinni að hefja
né styðja kröfur eða óskir um afhend-
ingu slíkra minja úr dönskum skjala-
söfnum eða söfnum, opinberum jafnt
sem í einkaeign.“
Þegar skilanefnd handritanna náði
ekki sameiginlegri niðurstöðu 1985,
en samkomulag náðist ári síðar að
frumkvæði Bertel Haarder, mennta-
málaráðherra Dana, var þessi grein
samningsins frá 1965 ítrekuð sér-
staklega. Í lokasamningi, sem und-
irritaður var 1. ágúst 1986 á Þingvöll-
um, sagði m.a.: ,,að aðilar
viðurkenndu innihald greinar I (í
fyrri samningi) sem fjallaði um full-
komna og endanlega afgreiðslu á öll-
um óskum af Íslands hálfu vegna
allra íslenzkra muna eða minja sem
finnast kynnu í Danmörku.“
Þrátt fyrir þessi ótvíræðu og ítrek-
uðu ákvæði í milliríkjasamningi og
forsögu handritamálsins hafði
menntamálaráðherrann íslenzki
geðslag til þess á liðnu ári að hefja
ásókn á hendur hinum
danska um íslenzk verð-
mæti í Danmörku. Um
slíka vesalmennsku eiga
Danir orðfæri sem seg-
ir: Manden har ikke
skam i livet.
En aðalritari ráð-
stjórnar hefir á næst-
liðnum dögum skitið
rækilega í íslenzka nyt.
Honum var greinilega
ekki nóg að niðurlægja
forsetaembættið til há-
tíðabrigða á eitt hundr-
að ára afmæli heima-
stjórnar. Á framhalds-
hátíð í Kaupmannahöfn,
þar sem minningin um
frelsishetju Íslendinga,
Jón Sigurðsson, átti að
sitja í fyrirrúmi, skyggði
á allt annað betlistafur
forsætisráðherra Ís-
lands, sem hann otaði að
hinum danska, þar sem
hinn íslenska munaði í
fornminjar í Danmörku,
en tók samt fram, að hann vissi að Ís-
lendingar ættu enga kröfu á þeim.
Auðvitað hlaut hinn danski að taka
frekjunni og framhleypninni með
kurteisi eins og á stóð. Samt tókst
honum að gefa beiningamanninum
utanundir skv. Morgunblaðinu 7.
þessa mánaðar: ,,Fyrst þurfum við að
athuga hvert vandamálið er, ef eitt-
hvert vandamál er til staðar yf-
irleitt.“!!!
Spurning: Hvað gengur aðalritara
til að auðmýkja íslenzka þjóð með svo
fáránlegum hætti? Er hann kannski
orðinn of vanur því að fá öllu fram-
gengt sem valdhrokinn býður?
Og Morgunblaðið tekur með mikilli
stimamýkt á framferðinu. Undirrit-
uðum er það hin mesta raun að horfa
á blaðið sitt liggja hundflatt fyrir ráð-
stjórninnni í flestum málum sem máli
skipta; að ekki sé minnzt á hernaðar-
umsvif Halldórs og Davíðs í Írak.
Betl
Sverrir Hermannsson skrifar
um íslensk verðmæti í Dan-
mörku
Sverrir Hermannsson
’Spurning:Hvað gengur
aðalritara til að
auðmýkja ís-
lenzka þjóð með
svo fáránlegum
hætti?‘
Höfundur er fv. menntamála-
ráðherra.