Morgunblaðið - 14.03.2004, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 14. MARS 2004 MORGUNBLAÐIÐ
G
ríðarlegar breyt-
ingar hafa orðið
á svínaræktinni
á síðustu árum
og má halda því
fram að þetta sé
í reynd allt önn-
ur atvinnugrein í dag en hún var
fyrir 15 árum. Svínastofninn er
miklu betri en hann var og má það
ekki síst þakka innflutningi á af-
urðameiri svínum frá Noregi. Af-
urðir eftir hverja gyltu hafa aukist
mjög mikið sem þýðir hagkvæmari
rekstur.
Stærð og fjöldi búanna hefur líka
breyst mikið. Árið 1991 var svína-
rækt stunduð á 103 búum og var
hvert bú með að meðaltali 31 gyltu.
Í dag eru búin um 17 og meðalbúið
er með um 240 gyltur. Þróunin hef-
ur verið mjög hröð síðustu ár. Í
stað fjölskyldubúa með lítið eða
ekkert aðkeypt vinnuafl hafa orðið
til fá stór bú með gríðarlega mikla
veltu. Þau stærstu reka að auki öfl-
ugar kjötvinnslur.
Tvö bú eru langstærst og eru
samanlagt með yfir helming mark-
aðarins. Þetta eru svínabúið í
Brautarholti og svínabú Vallár-
feðga, en bæði þessi bú eru á Kjal-
arnesi.
Uppbygging þessara tveggja búa
er um margt lík. Um er að ræða
tvær fjölskyldur sem stundað hafa
svínarækt í áratugi, en hófu á síð-
asta áratug mikla uppbyggingu.
Stjörnugrís verður til
Stjörnugrís, sem er í eigu Geirs
Gunnars Geirssonar og sonar hans
Geirs Gunnars, var stofnað þegar
faðir Geirs Gunnars eldri hætti bú-
skap, en hann stundaði lengi bú-
skap í Lundi í Kópavogi. Árið 1995
var svínabúið flutt frá Lundi að
Vallá og í framhaldi af því hófst
uppbygging á gríðarstóru svínabúi
á Melum í Melasveit. Þar er nú
stundað grísaeldi en á Vallá eru
eingöngu gyltur. Árið 1999 byggðu
Vallárfeðar svínasláturhús, það
langstærsta á landinu. Þar er slátr-
að grísum frá Stjörnugrís og fleiri
framleiðendum, m.a. Brautarholti.
Auk þess að framleiða svín reka
feðgarnir annað stærsta eggjabú
landsins, Stjörnuegg, og þeir voru
um tíma líka í kjúklingaframleiðslu,
en hafa nú hætt henni.
Árið 2000 keyptu Vallárfeðgar
kjötvinnsluna Ferskar kjötvörur af
Baugi, en það fyrirtæki var á sínum
tíma stofnað af Hagkaup. Rekstur
Ferskra kjötvara hefur gengið
brösuglega og skilaði félagið rúm-
lega 40 milljóna króna tapi bæði
2001 og 2002. Sláturfélag Suður-
lands keypti sig inn í félagið árið
2001 og á í dag um 65% í fyrirtæk-
inu á móti feðgunum.
Að sjálfsögðu hefur þessi upp-
bygging kostað mikla fjármuni, en
svínabúið skuldaði í árslok 2002 um
einn milljarð króna. Vallárfeðgar
hafa það fram yfir keppinauta sína
á Brautarholti að hafa verið með
allsterka eiginfjárstöðu áður en
uppbyggingin hófst.
Hröð uppbygging
Brautarholtsfeðga
Svínarækt hefur verið stunduð í
Brautarholti í næstum 50 ár, en
sérhæfð svínarækt hófst þar árið
1982 þegar Jón Ólafsson byggði
svínahús fyrir 70 gyltur. Eftir
byggingu svínahússins komu synir
hans fjórir, Ólafur, Kristinn Gylfi,
Björn og Jón Bjarni, smám saman
inn í rekstur búsins. Á árunum
1986–87 var byggt við og búið
stækkað upp í 220 gyltur og fjórum
árum seinna var það stækkað upp í
265 gyltur. Árið 1998 var aftur haf-
ist handa við að stækka búið og að
þessu sinni um helming.
Við uppbyggingu svínabúsins í
Brautarholti settu eigendur þess
sér það markmið að kaupa sig inn í
fyrirtæki sem vinna vörur úr svína-
kjöti. Eigendur búsins sáu fyrir sér
að forsenda fyrir stækkun búsins
væri betri aðgangur að markaðnum
og því væri bæði skynsamlegt og
nauðsynlegt að fjárfesta í kjöt-
vinnslufyrirtækjum. Árið 1999
keypti svínabúið Kjötvinnslu Sig-
urðar í Kópavogi. Jafnframt var
nafni fyrirtækisins breytt í Kjöt-
vinnslan Esja ehf.
Kaupin á Esju voru hins vegar
aðeins fyrsta skrefið því ári síðar
keyptu Brautarholtsfeðgar Síld &
fisk. Þorvaldur Guðmundsson, sem
var m.a. þekktur fyrir að vera árum
saman hæsti skattgreiðandi lands-
ins, byggði upp Síld & fisk og var
fyrirtækið við lát hans eitt af öfl-
ugri matvælafyrirtækjum landsins.
Fyrirtækið rak bæði svínabú á
Minni-Vatnsleysu og kjötvinnslu í
Dalshrauni í Hafnarfirði. Vörur
sem framleiddar voru undir vöru-
merkinu Ali höfðu afar sterka stöðu
á markaðnum.
Tvö af þremur börnum Þorvaldar
seldu Brautarholtsfeðgum fyrir-
tækið, en Geirlaug Þorvaldsdóttir
ákvað að eiga áfram hlut í fyrirtæk-
inu. Kaupverðið var tæplega einn
milljarður króna og var allt fjár-
magnað með lánsfé.
Með kaupunum á Síld & fiski
voru Brautarholtsfeðgar komnir
með yfir 30% markaðshlutdeild í
svínarækt og jafnframt búnir að
kaupa ráðandi hlut í afar öflugu
kjötvinnslufyrirtæki.
En Brautarholtsfeðgar voru ekki
hættir fjárfestingum í matvælafyr-
irtækjum því að í ársbyrjun 2001
keypti svínabúið í Brautarholti
23,87% hlut í Sláturfélagi Suður-
lands og Geysir, félag í eigu Krist-
ins Gylfa Jónssonar, framkvæmda-
stjóra svínabúsins, keypti
jafnframt 5,89% hlut í Sláturfélag-
inu.
Um var að ræða svokölluð B-
deildarbréf en eigendur þeirra
njóta skertra réttinda m.a. á aðal-
fundi en bréfin hafa forgang á arði.
Svínabúið í Brautarholti var fyrir
stærsti einstaki eigandi í A-deild
stofnsjóðs SS með 2% eignarhlut.
Eigendur svínabúsins í Brautar-
holti létu sér ekki nægja að byggja
upp öflug fyrirtæki í svínarækt því
árið 1999 keyptu þeir Nesbúið sem
var annað stærsta eggjabú lands-
ins. Líkt og um kaupin á Síld &
fiski voru kaupin að öllu leyti fjár-
mögnuð með lánsfé.
Sviptingar á kjúklingamarkaði
Miklar breytingar hafa einnig
orðið á kjúklingamarkaðinum á síð-
ustu árum. Þróunin í átt til stórra
og fárra búa átti sér stað mun fyrr
en í svínaræktinni. Það er nokkuð
langt síðan það urðu til mjög stór
bú í kjúklingarækt hér á landi. Í
dag eru fjórir aðilar ráðandi á
markaðinum, Reykjagarður, Mat-
fugl, sem keypti þrotabú Móa, Ís-
fugl og Marval, sem keypti þrotabú
Íslandsfugls.
Brautarholtsfeðgar keyptu hlut í
Móabúinu árið 1985. Markaðshlut-
deild þess á kjúklingamarkaði var
þá aðeins um 8%. Fyrirtækið réðst
í miklar fjárfestingar og jók mark-
aðshlutdeild sína hægt og örugg-
lega. Árið 2000 var Móabúið komið
með um þriðjung af markaðinum.
Reykjagarður hefur hins vegar
lengi verið stærsti kjúklingafram-
leiðandinn. Fóðurblandan keypti
fyrirtækið árið 2001, en seldi það
fljótlega til Búnaðarbankans.
Frumkvæði að þessum viðskiptum
kom frá Kristni Gylfa Jónssyni,
stjórnarformanni Móa, en hug-
mynd hans var að fyrirtækin sam-
einuðust. Búnaðarbankinn virðist
hafa fallist á þessa viðskiptahug-
mynd og ákveðið að styðja hana
með því að gerast tímabundið eig-
andi Reykjagarðs.
Sú hugmynd að sameina Reykja-
garð og Móa var ekki bara djörf
heldur líka áhættusöm. Saman voru
fyrirtækin með yfir 70% markaðs-
hlutdeild og ljóst mátti vera að
óvíst væri hvort samkeppnisyfir-
völd myndu samþykkja samein-
inguna.
Reykjagarður hafði um nokkurt
skeið haft uppi áform um byggingu
á nýju sláturhúsi, en Reykjagarður
hafði í mörg ár séð um slátrun fyrir
Móabúið. Þessi áform gengu ekki
eftir. Eigendur Móa tóku hins veg-
ar frumkvæði í málinu og byggðu
upp gríðarlega öflugt sláturhús og
kjötvinnslu í Mosfellsbæ. Eigandi
húsnæðisins var Landsafl, fjárfest-
inga- og fasteignafélag í eigu Ís-
lenskra aðalverktaka, Landsbank-
ans og Eignarhaldsfélags
Alþýðubankans. Bygging hússins
kostaði yfir 700 milljónir, en
Móabúið tók húsið á leigu. Afkasta-
geta búsins var mjög mikil og átti
það létt með að anna allri kjúk-
lingaslátrun á landinu. Þess má
geta að fyrir voru í landinu þrjú
önnur kjúklingasláturhús. Sam-
hliða þessu réðust Móar í aukna
framleiðslu sem kallaði á talsverða
fjárfestingu.
Uppbygging á veikum grunni
Hafa ber í huga að þegar Móar
ráðast í þessa miklu uppbyggingu
var fjárhagsgrunnur fyrirtækisins
veikur. Eiginfjárstaða fyrirtækisins
var að vísu jákvæð í árslok 2000 en
fyrirtækið skuldaði rúmlega 670
milljónir króna. Eigendur Móa
ráku á þessum tíma hluta af starf-
semi kjúklingafyrirtækisins í fyr-
irtæki sem hét Ferskir kjúklingar
ehf., en þessi tvö félög sameinuðust
Vonir um hagnað bre
Á árunum 1998–2002 var
fjárfest fyrir milljarða í
kjúklinga- og svínarækt hér
á landi. Í kjölfarið jókst
framleiðsla á kjúklingum og
svínakjöti mjög mikið.
Vegna offramboðs lækkaði
verð á kjöti og í kjölfarið
hafa stór fyrirtæki í þessum
greinum orðið gjaldþrota.
Egill Ólafsson rekur þær
miklu breytingar sem orðið
hafa í þessum tveimur
greinum og áhrif þeirra á
allan landbúnaðinn.
Morgunblaðið/Kristján
Á árunum 2000–2002 töpuðu fjórir stærstu kjúklingaframleiðendurnir um 1.240 milljónum. Tveir framleiðendur urðu gjaldþrota og sá þriðji fór í nauðasamninga.
Verð á svínakjöti hefur verið að hækka und-
anfarna mánuði og flest bendir til að jafn-
vægi sé að nást á markaðinum. Meiri óvissa
ríkir um það sem gerist á kjúklingamarkaði,
en verð er enn lágt og vörubirgðir miklar.
Þó að endanlegar tölur um reksturinn liggi
ekki fyrir má fullyrða að árið 2003 hafi ver-
ið það versta í sögu svínaræktarinnar á Ís-
landi. Einn viðmælandi blaðsins orðaði það
svo að „svínaræktin hefði einfaldlega farið á
hausinn árið 2003“.