Morgunblaðið - 14.03.2004, Blaðsíða 26

„Vandfundinn mun vera sá atburður í sögu þjóðar vorrar, síðan árið 1000, sem er
merkilegri en þessi“ [fullveldið 1918].
„En Bjarni frá Vogi var sá maður, sem lengst og fastast hafði haldið fram fullveldis-
kröfunum, og hafði þrátt fyrir erfiða aðstöðu og erfið kjör oft og tíðum, helgað líf sitt og
störf þessu máli, og nú stóð hann sem sigurvegari, með fylgi allra flokka að baki sér.“
26 SUNNUDAGUR 14. MARS 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Það er engu líkara en að 100 ára af-mæli heimastjórnar hafi orðið til-efni til þess að nýju Sögufölsunar-félagi hafi verið hleypt afstokkunum. Því er nú haldið fram
að heimastjórnin hafi verið stærsti áfanginn í
sjálfstæðismálinu, fullveldisviðurkenningin
1918 hafi aðeins verið formbreyting, rökrétt
afleiðing heimastjórnar 1904 og „Uppkasts-
ins“, sem Hannes Hafstein barðist fyrir en
þjóðin felldi í sögufrægustu kosningum ís-
landssögunnar í september 1908. 1. febrúar
1904 sé mun merkilegri dagsetning í sögu
þjóðarinnar en 1. desember 1918. Sjálfstæð-
isbaráttan 1904–18 hafi bara verið ófrjótt karp
og deilur um keisarans skegg. Látið er að því
liggja að ónefndir forvígismenn þeirrar bar-
áttu hafi aðeins látið stjórnast af illvilja og öf-
und. Í raun hafi engrar sjálfstæðisbaráttu ver-
ið þörf eftir 1904. Ef þjóðin hefði borið gæfu til
þess að fylkja sér einhuga að baki Hannesi
Hafstein á þessum árum hefði sigurinn unnist
baráttulaust í kjölfar heimsstyrjaldarinnar
fyrri í góðri sátt við Dani og dönsk stjórnvöld.
Þessu má ekki láta ómótmælt.
Hannes Hafstein var mikill stjórnmálaleið-
togi af sjálfum sér. Það er óþarfi að gera lítið
úr andstæðingum hans til að stækka hann.
Hannes vann það afrek nálega algerlega á
eigin spýtur, að snúa pólitískri eimreið Valtýs
Guðmundssonar af því óheillaspori, sem hún
var komin inn á með samþykkt alþingis 1901
um að flytja þann vísi að innlendu valdi sem
fengist hafði með landshöfðingjadæminu aftur
út til Hafnar með skipun ráðherra sem sæti
þar og alfarið væri launaður af danska rík-
issjóðnum. Slíkur ráðherra hefði með sanni
verið aldanskur embættismaður. Fram að
þeim tíma höfðu helstu stjórnlagaspekingar
beggja flokka, valtýinga og heimastjórnar-
manna, haldið að í landi, símasambandslausu
við umheiminn, yrði ekki hjá því komist að
æðsti maður þess sæti í Kaupmannahöfn, „við
hlið konungs“, eins og danskir íhaldsmenn
orðuðu það. Hannes vafði hins vegar nýskip-
uðum forsætisráðherra vinstri manna, Deunt-
zer, og danska Íslandsráðherranum, Alberti,
um fingur sér, fékk þá til að samþykkja bú-
setu ráðherrans á Íslandi, en þeir létu þá þann
böggul fylgja skammrifinu, að íslensk málefni
yrðu borin upp fyrir konung í ríkisráðinu
danska. Að öðrum kosti þýddi búsetan að-
skilnað ríkjanna.
Fram að þessu höfðu báðir flokkar verið
sammála um það, að seta Íslandsráðherra í
danska ríkisráðinu væri andstæð íslenskri
stjórnarskrá og mætti því ekki leiða í íslensk
lög, hvað sem svo gilti í framkvæmd. Rík-
isráðið væri dönsk stofnun, sett samkvæmt
dönskum grundvallarlögum, sem ekki giltu á
Íslandi. Seta íslensks ráðherra í dönsku rík-
isráði jafngilti því innlimun í danska ríkið.
Þessa skoðun átu þeir hins vegar báðir ofan í
sig, þegar heimastjórn var í boði með því skil-
yrði að frumvarpið yrði samþykkt án breyt-
inga eins og það kom frá dönsku stjórninni.
Réttarkrafa og ástandskrafa
Kröfur Íslendinga í sjálfstæðisbaráttunni
höfðu fram að þessu verið af tvennum toga.
Annars vegar var krafa Jóns Sigurðssonar
sem byggðist á fornum ríkisréttindum Ís-
lands, nefnd réttarkrafan. Samkvæmt henni
hafði Ísland aðeins gengið til samninga við
norskan konung 1262 (Gamli sáttmáli) um við-
urkenningu á honum og örfum hans sem þjóð-
höfðingja, en að öðru leyti áskilið sér að halda
fornum rétti þjóðarinnar til skipunar eigin
mála með lögum frá alþingi. Þegar einveldinu
var aflétt hefðu því Ísland og Danakonungur
átt að semja um skipan tengsla sinna sem
tveir jafnréttháir aðilar, eins og Danakonung-
ur hefði samið við dönsku þjóðina um afsal
einveldisins með grundvallarlögunum 1848.
Danir hins vegar litu á Ísland sem hluta
danska ríkisins og gætu þeir skipað málum
þar annaðhvort einhliða, eins og þeir raunar
gerðu þegar þessar réttarkröfur Íslendinga
voru farnar að fara verulega í taugarnar á
þeim, með setningu stöðulaganna 1871 og
setningu stjórnarskrár með fjárforræði al-
þingis 1874, eða með samkomulagi sem kvæði
á um stöðu landsins innan órjúfanlegrar
danskrar ríkisheildar.
Þeir Íslendingar sem höfnuðu réttarkröf-
unni settu í staðinn fram ástandskröfu: Sækja
yrði fram til aukins sjálfsforræðis með tilliti til
ástandsins í báðum löndunum og ná því fram
sem hverju sinni væri hægt að ná í sátt og
samlyndi við Dani.
Þetta var inntak valtýskunnar sem miðaði
kröfur sínar við hverju mætti fá framgengt
hjá dönskum afturhaldsöflum, og þetta var
inntak heimastjórnarstefnunnar, sem miðaði
við stjórnmálaástandið í Danmörku eftir
valdatöku vinstrimanna og straumhvörfin
(systemskiftet).
Sjálfræði í sátt við Dani
Jón Þorláksson lýsti stefnu Hannesar Haf-
stein svo: Hann vildi „afla landinu þeirra sjálf-
stæðismerkja og þess sjálfstæðis, sem frekast
var sameiginlegt þeirri hugsun, að halda vin-
fengi danskra stjórnmálamanna og fjármála-
manna og áhuga hjá þeim fyrir því að veita
þessu landi stuðning sinn í verklegri framfara-
viðleitni sinni. Það hlaut að vera erfitt verk, að
sameina þetta tvennt, aukningu sjálfstæðisins
og viðhald eða aukningu vináttutengslanna við
Danmörku…“
Með öðrum orðum: Hannes stefndi ekki
hærra en svo í samskiptum við Dani, en það
sem fáanlegt var án baráttu. Hann vildi enga
sjálfstæðisbaráttu og taldi hana óþarfa, spilla
vináttunni við Dani. Hann vildi aðeins ná því
sjálfsforræði, sem Dönum fannst samrýman-
legt einingu ríkisins.
Landvörn – Sjálfstæðisflokkur
En heimastjórnarlögin báru í sér sæði nýrr-
ar sjálfstæðisbaráttu. Einar Benediktsson
hefur upp merkið gegn ríkisráðsákvæðinu um
sumarið og haustið 1903. Hann fær nokkra
unga menn í lið með sér til útgáfu á blaðinu
Landvörn veturinn 1903–04. Það lognast þó
fljótt út af í höndum hans, eins og jafnan gerð-
ist með pólitísk afskipti hans. Um líkt leyti
hefst útgáfa blaðsins Ingólfs sem í höndum
Bjarna frá Vogi og Benedikts Sveinssonar
verður framvörður landvarnarbaráttunnar
allt til 1912. Vaxandi hópur hinnar ungu kyn-
slóðar gengur til liðs við þá og fylkir sér undir
hinn hvítbláa fána til harðrar sjálfstæðisbar-
áttu við Dani.
Skúli Thoroddsen, sem um tíma hafði yf-
irgefið réttarkröfuna og gengið til liðs við
ástandskröfu Valtýs, hrífst af eldmóði ungu
mannanna og 1908 leiða þeir baráttuna gegn
uppkastinu til sigurs ásamt Birni Jónssyni rit-
stjóra Ísafoldar undir nafni Sjáfstæðisflokks-
ins. Þessir þrír, Bjarni, Benedikt og Skúli,
standa svo saman í órofa fylkingu í sviptingum
næsta áratugar, stundum forystumenn í fjöl-
mennum flokki, stundum einir, þegar aðrir
hneigðust til málamiðlana, ýmist við innlendu
andstæðingana eða Dani. Auðvitað voru þeir –
og eru enn – umdeildir. En það er ekki við
hæfi á 100 ára afmæli heimastjórnar að láta
ýmist sem þeir hafi ekki verið til, eins og gert
er á vefnum heimastjorn.is um Bjarna frá
Vogi, eða láta sem framlag þeirra til íslensks
fullveldis hafi aðeins verið ófrjótt karp og
deila um keisarans skegg, sem engu máli hafi
skipt, eins og fram hefur komið hjá ýmsum
stjórnmálamönnum og greinahöfundum í
ræðu og riti undanfarnar vikur.
Samkvæmt þessari söguskoðun eiga heima-
stjórnin og „Uppkastið“ ein og sér að hafa
hrint af stað þeirri framvindu, sem baráttu-
laust hefði leitt til sambandslaganna 1918.
Sigurvegari
Þorsteinn ritstjóri Gíslason hóf pólitískan
feril sinn sem valtýingur en gekk snemma til
liðs við Hannes Hafstein og blað hans Lög-
rétta varð um langt skeið höfuðmálgagn hans
og heimastjórnarflokksins. Hann segir um
Bjarna frá Vogi að hann hafi öllum öðrum
fremur verið tengdur við þetta mál (landvarn-
arkenningarnar). „Bjarni var gáfaður maður
og góður drengur, en þannig gerður, að hann
gat á ekkert mál litið nema frá einni hlið, og
krókaleiðir og hyggindafikur við að koma mál-
um sínum fram viðurkenndi hann ekki og
skildi ekki… Og þrátt fyrir ýmsar misfellur á
hann það skilið að hans sé minnst með fullri
viðurkenningu, er stjórnmálasaga Íslands á
þessum árum verður skrifuð, því að hann lifði
fyrir áhugamál sitt.“ Síðar í sömu ritsmíð seg-
ir Þorsteinn um sambandslagasamningana
1918: „En Bjarni frá Vogi var sá maður, sem
lengst og fastast hafði haldið fram fullveld-
iskröfunum, og hafði þrátt fyrir erfiða aðstöðu
og erfið kjör oft og tíðum, helgað líf sitt og
störf þessu máli, og nú stóð hann sem sig-
urvegari, með fylgi allra flokka að baki sér.“
Góðmennskan gildir ekki
Í bók sinni Frá Hafnarstjórn til lýðveldis
segir Jón Krabbe, og er þá að fjalla um síðara
stjórnartímabil Hannesar Hafsteins. „Stjórn-
arandstaða Bjarna frá Vogi var honum einnig
kvalræði. Í bréfum til mín hélt hann því fram
að Bjarna skorti háttvísi og menningu og taldi
hann því óhæfan til að gegna stöðu þeirri, sem
alþingi hafði falið honum, að vera viðskipta-
fulltrúi Íslands við markaðsleit erlendis. Varla
var annars að vænta en að dómur Hannesar
Hafsteins um Bjarna hafi orðið fyrir nokkrum
áhrifum af því hve vel Bjarna tókst í andstöð-
unni gegn uppkastinu 1908; sem andstæðing-
ur var Bjarni ekki í hópi hinna tillitssömu eða
prúðu; hefði Hannes Hafstein lifað það að lesa
frásögn Arups um hlut Bjarna í samninga-
gerðinni 1918 og lýsinguna á því er hinni
gömlu frelsishetju vöknaði um augu, þegar
fallist var á fullveldiskröfuna, þá hefði það
kannski minnt Hafstein á frásögn Mark Twa-
ins af því er faðir hans innprentaði honum að
það væru aðeins siðprúðu börnin sem kæmust
áfram í heiminum. En lífið hefði kennt honum
hið gagnstæða.“
Merkasti atburður síðan árið 1000
Fyrir þá sem halda því fram að fullveldið
1918 hafi nánast verið formsatriði, staðfesting
heimastjórnar og „Uppkasts“ með formlegum
hætti, gæti verið fróðlegt að kynna sér orð
Einars H. Kvarans í Andvaragrein um Jón
Magnússon, forsætisráðherra og heimastjórn-
armann: „Vandfundinn mun vera sá atburður í
sögu þjóðar vorrar, síðan árið 1000, sem er
merkilegri en þessi. Ekki er unt að segja með
neinni vissu, hve mikinn þátt Jón Magnússon
átti í því að þessi atburður gerðist. Þar hafa
margir auk samninganefndarinnar sjálfrar
lagt sinn skerf til. Um hitt getur ekki verið
ágreiningur með sanngjörnum mönnum, að
Jón Magnússon hafi átt mikinn og góðan þátt í
hinum glæsilegu og farsælu úrslitum þessa
máls.“ Fleirum en Bjarna frá Vogi er því gert
rangt til með því að láta fullveldið 1918 falla í
skuggann fyrir heimastjórn 1904.
Byggt á réttarkröfu Sjálfstæðisflokksins
Að lokum má geta þess að málatilbúnaður
Íslendinga í sambandslaganefndinni 1918
byggðist að öllu leyti á kröfum sjálfstæðis-
manna, réttarkröfunni, enda voru þeir stærsti
flokkur þingsins þrátt fyrir klofning (langs-
um, þversum): „Vér lítum svo á, að Ísland sé
að lögum (de jure) í sambandi við Danmörku
um konunginn aðeins, og að hann sé enn ein-
valdur um öll mál landsins, þau er stjórnskip-
unarlög vor, stjórnarskrá 5. jan. 1874, stjórn-
arskipunarlög nr. 16, 3. okt. 1903 og nr. 12, 19.
júní 1915 taka eigi yfir.“
Hér skal því ekki neitað að tekist hafi að
þoka fram málefnum Íslands til meira sjálf-
ræðis með ástandskröfunni: að sækja það til
Dana sem þeir voru reiðubúnir til að láta af
hendi hverju sinni. En án baráttunnar, hörk-
unnar og ósveigjanleikans, án þeirra manna,
sem aldrei hvikuðu frá því setta marki að
sækja fram til fulls sjálfstæðis, hefði loka-
markið aldrei náðst. Þá værum við mögulega
enn aðeins hluti af hinu „samlede danske rige“
– eins og Færeyingar.
Sagan dæmir ekki, heldur sögusemjendur
Því vil ég fara fram á það, að, ef það er ekki
með vilja gert að geta Bjarna frá Vogi að engu
á vefnum heimastjorn.is, undir fyrirsögninni
Persónur og leikendur, þá sé skjótt brugðist
við og sigurvegara baráttunnar ekki gerð síðri
skil en öðrum sem fundið hafa náð fyrir aug-
um ritstjóra vefjarins, sumir á æði hæpnum
forsendum. Stundum er því haldið fram að
sagan muni kveða upp sinn dóm. En „sagan“
er samin af ákveðnum mönnum af holdi og
blóði, hún er ekki einhver óskeikul gyðja, sem
kveður upp óvilhallan úrskurð sinn að liðnum
hæfilegum tíma frá atburðum. Því veldur
miklu hverjir semja og skrifa söguna. Smám
saman vefur það upp á sig þegar einn apar
rangfærslurnar eftir öðrum. Þá búa menn til
nýja atburðarás, ólíka þeirri sem átti sér stað.
Það er ábyrgðarhluti að stefna öllum ung-
mennum landsins inn á eina vefsíðu til að leita
sér upplýsinga um meginatburði Íslandssög-
unnar og vanda ekki betur til verka en hér
hefur verið gert. Til slíkrar upplýsingaveitu
verður að gera kröfu um hlutlægni. Hún er
ekki vettvangur fyrir átrúnaðargoð og glans-
myndir. Hannes Hafstein þarf ekki á því að
halda að vera stækkaður með því að minnka
hlut samtíðarmanna hans, samherja jafnt sem
andstæðinga.
Hannes
Hafstein
Bjarni Jónsson
frá Vogi
Benedikt
Sveinsson
Sögufölsunarfélagið
Eftir Ólaf Hannibalsson
Skúli
Thoroddsen
Einar
Benediktsson
Höfundur vinnur að ritun ævisögu Bjarna frá Vogi.