Pressan - 02.07.1992, Blaðsíða 26

26
FIMMTUDAGUR PRBSSAN 2. JÚLÍ 1992
Úrskurður Mannréttindadómstólsins í Strasbourg
^ Htá Htoðýá,
liHeykdá ocj
I nýgengnum dómi Mannrétt-
indadómstólsins í Strasbourg í
máli Þorgeirs Þorgeirssonar rit-
höfundar má finna mjög athygl-
isverða afstöðu til tjáningarffels-
is. Það er einföldun að halda því
fram að niðurstaðan lúti aðeins
að 108. grein almennra hegning-
arlaga sem enginn virðist vilja
verja í dag. I niðurstöðunni má
finna mun mikilvægari skilaboð
um frelsi manna til að tjá sig í
ræðu og riti.
Þar segir að Mannréttinda-
dómstóllinn líti svo á að tjáning-
arfrelsi sé ein grundvallarstoð
lýðfrjálsra þjóðfélaga. Einnig
segir að það þjóni ekki aðeins
þeim tilgangi að auðvelda miðl-
un upplýsinga og hugmynda um
mál sem séu vinsæl og móðgi
engan heldur einnig um mál sem
valdi móðgun, hneykslun og
röskun. Segir dómurinn að þær
skorður sem 10. grein Mannrétt-
indasáttmálans setji við tjáning-
arfrelsi beri að túlka þröngt og
færa gild rök fyrir öllum tak-
mörkunum.
Þessu virðist þveröfugt farið
hér á landi. Akvæði um tak-
mörkun tjáningarfrelsis, sem
finna má víða í lagasetningunni,
virðast oftar en ekki vera túlkuð
furðurúmt þegar þau koma til
dómstóla.
Það er reyndar athyglisvert að
umræða um þessi mál hefur ver-
ið skilin eftir í höndum Iögfræð-
ingastéttar landsins, sem virðist
hafa óbilandi trú á lagasetningu
um tjáningarfrelsi. Þess vegna
virðast flestar fræðilegar greinar
um slík efni snúast um það með
hvaða hætti komið verði lögum
yfir skaðvaldinn — þ.e.a.s. þann
ertjáir sig!
Það er kannski táknrænt fyrir
þessa afstöðu að fulltrúi íslensks
réttlætis við Mannréttindadóm-
stólinn sá ástæðu til að skila sér-
atkvæði þegar að dómi kom. Þar
skipti meira máli að íslenskir
dómstólar væru sjálfum sér sam-
kvæmir en þeir horfðust í augu
við sjálfsögð mannréttindi.
Hallur Magnússon, fyrrver-
andi blaðamaður Tímans,
sagði þegar Hæstiréttur
dæmdi hann í mars að hann
yrði síðastur íslendinga til að
vera dæmdur eftir 108. grein-
inni.
EKKI HÆGT AÐ KREFJAST
ÞESS AÐ ÞORGEIR SANNAÐI
MÁLSITT
Það er annað atriði og ekki
síður athyglisvert í niðurstöðu
Mannréttindadómstólsins. Þar
kemur fram að með því að dæma
Þorgeir meðal annars fyrir að
hafa ekki getað fært sönnur á
staðhæfingar sem fram komu í
greininni hafi verið gerðar kröf-
ur til hans sem honum hafi verið
ómögulegt að rísa undir. Með
öðrum orðum var ekki hægt að
fara fram á að Þorgeir sannaði
mál sitt. Hann mátti segja þetta
af því honum fannst það rétt!
Þetta lýtur að sjálfsögðu að
grunni meiðyrðamála eins og
þau eru rekin fyrir íslenskum
dómstólum. Til að hefja slík mál
er hægt að taka einstök ummæli
út úr blaðagrein og stefna þeim
er þau skrifa og krefjast þess að
hann sanni hvert orð. Sönnunar-
byrðin er gjörsamlega þess sem
tjáir sig. Því er ekki að leyna að
blaðamenn PRESSUNNAR telja
að í dómi Bæjarþings Reykja-
vfkur í máli Gallens Borgar hafi
jreim verið gert að sæta slíkum
afarkostum. Engu skipti að
blaðagreinin sem slík var fylli-
lega réttlætanleg.
Forvitnilegt er í því sambandi
að Iíta á niðurstöðu dómstóla í
Lúxemborg í máli því er Cargo-
lux höfðaði gegn Páli J. Einars-
syni, fyrrum starfsmanni sfnum.
Páll kom upp um ólöglegt
vopnallug Cargolux sem hann
hafði orðið vitni að þegar hann
var starfsmaður fyrirtækisins.
Cargolux stefndi honum fyrir
rógburð og lygi vegna þessa. Ár-
ið 1989 var kveðinn upp sýknu-
dómur en þar var sönnunarbyrð-
in þannig að Cargolux bar að
sanna að Páll hefði farið með
lygar. Svo er litið á að fyrirtækið
hafi mun betri aðstöðu til að
sanna slíkt þítr sem það hefur öll
gögn tiltæk unt málið en Páll
ekki. Það tókst hins vegar ekki
og Páll var því sýknaður.
TÚLKUN GAUKS SÚ SAMA
En niðurstaða Mannréttinda-
dómstólsins þurfti í sjálfu sér
ekki að koma svo á óvart. Einn
þeirra dómara sem sátu í Hæsta-
rétti hafði nefnilega skilað sér-
áliti á sínum tíma þar sem hann
Þorgeir Þorgeirsson rithöf-
undur hefur nú unnið mál sitt
fyrir Mannréttindadómstóln-
um. Spurning er hvaða áhrif
það hefur á tjáningarfrelsis-
umræðu hér á landi.
Þórbergur Þórðarson rithöf-
undur var dæmdur fyrir að
segja að Hitler væri sadisti.
Taldi Hæstiréttur að hann
hefði móðgað „erlenda
menningarþjóð".
vildi sýkna Þorgeir. Það var
Gaukur Jörundsson, núver-
andi umboðsmaður Alþingis og
þá settur hæstaréttardómari.
Gaukur hafði einmitt starfað við
Mannréttindadómstólinn og í
röksemd hans má finna margar
hliðstæður við niðurstöðuna nú.
Gaukur segist fallast á að um-
mæli Þorgeirs, sem stefnt var
fyrir, hafi verið harðorð. Jafn-
framt segir hann að út af fyrir sig
hafi þau ekki verið „réttlætt“,
þ.e.a.s. ekki sé hægt að líta svo á
að Þorgeir hafi sannað mál sitt
fyrir rétti. Það telur hann hins
vegar ekki skipta máli, því með
hliðsjón af grundvallarreglu ís-
lenskrar stjómskipunar um frelsi
til að tjá sig í ræðu og riti sé ekki
hægt að dæma út frá 108. grein-
inni. Einnig fannst Gauki skorta
á í ákæmnni að skýrt væri tekið
fram hvaða aðila ummælin áttu
að hafa meitt.
Þá er rétt að taka fram að ann-
ar hæstaréttardómari, Hrafn
Bragason, hefúr um langt skeið
hafnað því að dæma eftir 108.
greininni.
ÞÓRBERGUR DÆMDUR
FYRIR AÐ MEIÐA ÆRU
HITLERS
I stjómarskrá lýðveldisins ís-
lands frá 1944 er í 72. grein
kveðið á um vemd prentfrelsis.
Þar segir: „Hver maður á rétt á
að láta í ljós hugsanir sínar á
prenti; jxi verður hann að ábyrgj-
ast þær fyrir dómi. Ritskoðun og
aðrar tálmanir fyrir prentfrelsi
má aldrei í lög leiða.“ Þama em
prentfrelsinu settar þrengri
skorður en tjáningarfrelsinu. Er
ekki furða að nánast öll málaferli
sem lúta að því að einhver hefi
tjáð sig of frjálslega skuli vera
vegna ummæla á prenti.
Á meðal þeirra fjölmörgu
Úlfar Þormóösson iisthöndl-
ari var dæmdur fyrir að ætla
að dreifa Speglinum á sínum
tíma. í raun náði hann aldrei
að koma hinum meiðandi
ummælum á framfæri vegna
þess að blaðið var gert upp-
tækt fyrirfram, sem margir
vilja túlka sem tilraun til rit-
skoðunar.
meiðyrðamála sem rekin hafa
verið fyrir íslenskum dómstólum
má finna margar skntnar niður-
stöður.
Má þar til dæmis nefna hæsta-
réttardóm yfir Þórbergi Þórðar-
syni rithöfundi frá 1934. Þór-
bergur hafði skrifað grein í Al-
þýðublaðið þar sem veist var
harkalega að þýska nasista-
flokknum og forystumönnum
hans. Sagði þar að flokkurinn
hefði lagt megináherslu á að inn-
ræta löndum sínum miskunnar-
laust hatur á stjómmálaandstæð-
ingum sínum, svo sem komm-
únistum og gyðingum. Einnig
var lýst pyntingum sem höfund-
ur staðhæfði að ættu sér stað í
fangelsum Þjóðverja, sagðar
skipulagðar af þeim mönnum
sem ættu að gæta siðferðismats
þýska ríkisins. Þórbergur sagði
að rannsóknairéttinn á Spáni
myndi hrylla við og kallaði
kanslara þýska rikisins, Adolf
Hitler, sadista. Fyrir réttinn lagði
Þórbergur ffarn skrá yfir heim-
iidir sínar sem hann taldi sanna
mál sitt.
Um mál Þórbergs sagði
Hæstiréttur: „Það verður að telj-
ast meiðandi og móðgandi fyrir
erlenda menningarþjóð að segja
það, að hún hafi sadista í for-
mannssæti stjómar sinar, og að
hann og stjóm hans hafi skipu-
lagt og íyrirskipað hinar hrylli-
legustu kvalir og pyndingar."
Framannefnd orð og ummæli
um hinn þýska kanslara og stjóm
Þýskalands þóttu því ekki sönn-
uð og var Þórbergur dæmdur
íyrir þau.
Nú má leiða líkur að því að
engin leið hafi verið fyrir Þór-
berg á þessum tíma að sanna
ummæli sín, upplýsingar lágu jú
ekki beinlínis á lausu um Þýska-
land nasismans. Einnig má vel
vera að margt í ummælum Þór-
bergs hafi verið ónákvæmt og
tæpast alls kostar rétt. Hæstirétt-
ur tók hins vegar ekkert tillit til
þess að það getur verið nauðsyn-
legt að fjalla um mál sem valda
„móðgun, hneykslun og rösk-
un“.
SIGMUND MÁTTI EKKI
TEIKNA SCHÚTZ SEM NAS-
ISTA
En nasistamir áttu eítir að ber-
ast aftur inn í íslenska dómstóla
þótt með spaugilegri hætti væri.