Morgunblaðið - 25.05.2004, Síða 26

UMRÆÐAN
26 ÞRIÐJUDAGUR 25. MAÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
ALÞINGI hefur nú til meðferðar
ríkisstjórnarfrumvarp um breytingu
á svonefndum starfsmannalögum.
Þar er lagt til að af-
numin verði almenn
skylda til þess að rík-
isstarfsmaður sé
áminntur skriflega og
honum gefið færi á að
bæta ráð sitt áður en
unnt er að segja honum
upp starfi vegna þess
að hann hafi ekki sinnt
starfsskyldum sínum
sem skyldi. Þegar þetta
er skrifað hefur frum-
varpið ekki verið af-
greitt frá Alþingi.
Eitt tækifæri
Samtök opinberra starfsmanna hafa
snúist öndverð gegn því að þetta eina
tækifæri, sem ríkisstarfsmaður hefur
til þess að bæta ráð sitt, verði numið
brott úr lögum. Spurt hefur verið
hvers vegna samtökin vilji vernda þá
sem ekki sinni starfi sínu. Lítum á
röksemdirnar með og á móti.
Hvers vegna?
Fulltrúar fjármálaráðherra og for-
maður Félags forstöðumanna rík-
isstofnana hafa látið að því liggja að
reglur um áminningu séu of stífar og
hindri að starfsmanni sé sagt upp ef
hann brýtur gróflega og jafnvel með
refsiverðum hætti gegn mikilvægum
skyldum sínum. Þetta er óumdeilt –
og því hafa talsmenn samtakanna
ítrekað gefið til kynna að ekkert sé
því til fyrirstöðu að semja um einföld-
un reglnanna. Fjármálaráðherra
sjálfur gaf samningaleiðinni reyndar
undir fótinn á þingi er mælt var fyrir
frumvarpinu í nóvember sl. Samt
hunsaði hann þessa leið og gengur
mun lengra en þörf er á til þess að
lagfæra þá vankanta sem eru á gild-
andi reglum. Röksemdir ráðherra
um að samræma þurfi reglur á vinnu-
markaði standast ekki eins og fram
hefur komið á öðrum vettvangi.
Reyndar eru vandfundin einkafyr-
irtæki sem gefa ekki starfsmönnum
a.m.k. eitt tækifæri til þess að bæta
ráð sitt hafi þeir ekki sinnt starfs-
skyldum sínum nægilega vel. T.a.m.
veit ég að Morgunblaðið segir ekki
fyrirvaralaust upp
blaðamanni sem hefur
gerst sekur um óná-
kvæmni eða ef kvartað
hefur verið yfir villandi
fyrirsögn. Hætta er á
að RÚV grípi hins veg-
ar til slíks fyrirvara-
lauss brottrekstrar
fréttamanns verði
frumvarpið að lögum.
Hvers vegna ekki?
Þá hafa sumir spurt
hvers vegna fulltrúar
samtakanna haldi að
góðir og gegnir forstöðumenn grípi
til ástæðulausra uppsagna. Svarið er
í fyrsta lagi að við höfum ekki
áhyggjur af hinum „fullkomnu“ for-
stöðumönnum ríkisstofnana – heldur
hinum sem ekki fylgja eðlilegum
reglum um samskipti og málefna-
legar ástæður. Í öðru lagi þekkjum
við ótal dæmi þar sem mistök og jafn-
vel hrein valdníðsla hefur átt sér
stað. Um er að ræða tvenns konar
valdníðslu.
Röng leið að lögmætu marki
Annars vegar er sú misbeiting valds
sem felst í því að ekki er valin rétt
leið til úrlausnar máls. Þá er aðstaðan
t.d. sú að forstöðumaður, sem telur –
e.t.v. með réttu – að starfsmaður
sinni ekki starfsskyldum sínum eins
og vera ber, ákveður að leggja niður
starf hans og kallar það stundum
skipulagsbreytingu. Raunveruleg
ástæða hefði hins vegar átt að kalla á
áminningu og tækifæri fyrir starfs-
mann að bæta ráð sitt.
Sé starfsmaður eins óhæfur og for-
stöðumaður telur, er ekkert því til
fyrirstöðu að honum verði sagt upp
þegar í ljós kemur að starfsmaður
bætir ekki úr því sem aflaga fór.
Ástæðan fyrir þessari málsmeðferð
er einkum sú að starfsmaðurinn var
metinn hæfur í upphafi og á að fá eitt
tækifæri til að sýna fram á að svo sé
enn. Sem dæmi um brot gegn þessari
reglu má nefna er Hæstiréttur
dæmdi fyrr á þessu ári að Háskóli Ís-
lands hefði til málamynda lagt niður
starf prófessors við læknadeild. Í
starfi mínu sem framkvæmdastjóri
Bandalags háskólamanna (BHM)
rekst ég iðulega á sambærileg dæmi
og sækja aðildarfélögin með BHM að
bakhjarli þá gjarnan rétt þess sem
verður fyrir málamyndaniðurlagn-
ingu.
Ólögmætt markmið
Hin tegundin af misbeitingu valds,
sem áminningin á að verja rík-
isstarfsmenn gegn, er raunveruleg
valdníðsla. Hér á eftir tek ég 3 dæmi
úr réttarsögu 3ja alda þar sem
stjórnendur eða stjórnmálamenn
hafa gerst sekir um að láta ómál-
efnaleg sjónarmið og jafnvel geð-
þótta ráða ákvörðun um uppsögn op-
inbers starfsmanns.
Geðþótti borgarstjórans
Elsta dæmið er frá lokum 19. aldar
og er gjarnan notað til þess að skýra
tilurð lagasjónarmiða um valdníðslu
(fr. détournement de pouvoir) eða
forsendur stjórnsýsluathafna (Ást-
ráður Haraldsson, Úlfljótur, XLIV
árg., bls. 136). Í því máli, sem dæmt
var í æðsta stjórnsýslurétti Frakk-
lands árið 1900, vék borgarstjórinn í
Denain tveimur lögregluþjónum úr
starfi – eins og hann hafði formlegt
vald til – vegna þess að þeir höfðu
gert skýrslu um lögbrot veitingakonu
nokkurrar sem var skyld þjón-
ustustúlku borgarstjórans. Dóm-
urinn taldi það ekki á verksviði borg-
arstjórans að standa í persónulegum
refsiaðgerðum.
Stóra bomban
Annað dæmi er sambærilegt og
frægt í íslenskri stjórnmálasögu. Í
kjölfar álits yfirlæknis á Kleppsspít-
ala um geðheilsu tiltekins ráðherra,
svipti ráðherrann yfirlækninn stöðu
sinni með eins dags fyrirvara. Sendi
hann dyravörð í Stjórnarráðinu ríð-
andi inn á Klepp með uppsagn-
arbréfið (Guðjón Friðriksson, Dóms-
málaráðherrann, bls. 158).
Hæstiréttur dæmdi 1932 að ekki
hefði verið réttlætanlegt að svipta yf-
irlækninn stöðu sinni með tilliti til
starfsferils hans (Gunnar G. Schram,
Dómar úr Stjórnskipunarrétti, bls.
16).
Þrýstingur í Kvikmyndasjóði
Þriðja dæmið er frá þessari öld en ár-
ið 2002 vék þáverandi mennta-
málaráðherra framkvæmdastjóra
Kvikmyndasjóðs Íslands úr embætti
um stundarsakir vegna meintrar
óreiðu. Því var haldið fram op-
inberlega að pólitískur þrýstingur
vegna úthlutana sjóðsins hefði verið
raunveruleg ástæða en opinber
nefnd, sem rannsakaði málið, tók
ekki afstöðu til þess. Nefndin taldi
ávirðingar í embættisfærslu hafa ver-
ið svo veigalitlar og atvik að öðru
leyti með þeim hætti að gefa hefði átt
framkvæmdarstjóranum tækifæri til
þess að tala máli sínu áður en ákvörð-
unin um lausn um stundasakir var
tekin. Taldi nefndin fremur efni til
áminningar.
Þriggja alda reynsla af
þörf fyrir varnagla
Þessi þrjú dæmi eru nefnd til þess að
lesendur haldi ekki að um sé að ræða
séríslenskt dægurfyrirbrigði og sjái
að þörfin fyrir varnagla gegn vald-
níðslu af öllu tagi er margsönnuð og
mikilvæg. Á fundi efnahags- og við-
skiptanefndar Alþingis fyrir
skemmstu nefndi ég í dæmaskyni
fjögur önnur tilvik sem ég hef kynnst
í starfi mínu af grófri valdníðslu í
tengslum við starfslok eða rétt-
arstöðu félagsmanna aðildarfélaga
BHM. Verði áminningarvarnaglinn
afnuminn er hætta á að stjórnendur
og einkum pólitísk stjórnvöld á hverj-
um tíma komist upp með valdníðslu –
beina eða óbeina – enda er engin til-
viljun að reglur um málefnaleg sjón-
armið og réttaröryggi ríkisstarfs-
manna eru strangari en almennar
reglur í öllum réttarríkjum. Áminn-
ing og tækifæri til þess að bæta ráð
sitt er nauðsynlegur varnagli gegn
valdníðslu. Því má að lokum enn
spyrja: Hvers vegna vill ríkisstjórnin
afnema þessa vörn?
Varnagli gegn valdníðslu
Gísli Tryggvason skrifar
um frumvarp um afnám
áminningarskyldu gagnvart
ríkisstarfsmönnum
’Áminning og tækifæritil þess að bæta ráð sitt
er nauðsynlegur var-
nagli gegn valdníðslu.‘
Gísli Tryggvason
Höfundur er framkvæmdastjóri
BHM.
Í FRAMHALDI af umfjöllun um
sýknudóm Hæstaréttar Íslands í
svokölluðu málverkafölsunarmáli,
vil ég koma á framfæri eftirfarandi
leiðréttingu á rang-
færslum Jóns H.
Snorrasonar saksókn-
ara.
Jón H. Snorrason
heldur því fram að 5
dómarar af 8 hafi
fundið sakborningana
seka um fölsun á lista-
verkum. Þetta er
rangt. Báðir sakborn-
ingar voru ákærðir
fyrir að falsa eða hafa
látið falsa listaverk,
báðir aðilar voru sýkn-
aðir af þessum ákæru-
liðum á báðum dómstigum og í sér-
ákvæðum. Í héraðsdómi var
undirritaður fundinn sekur um að
hafa átt að vita að tvö listaverk væru
hugsanlega fölsuð, og í yfir 95% til-
fella voru báðir sakborningar sýkn-
aðir af öllu því sem ákært var fyrir
auk þess sem dæma átti í leiðinni.
Þessi rangfærsla Jóns H. Snorra-
sonar er frá mínum sjónarhóli skilj-
anleg þar sem dómur Hæstaréttar
verður að teljast harður áfell-
isdómur yfir þeim aðilum sem
stjórnuðu rannsókn málsins. Að
menn reyni að skera sig úr snörunni
er skiljanlegt en að það sé gert á
minn kostnað er fyrir mér algerlega
óskiljanlegt.
Jón H. Snorrason sagði í fjöl-
miðlum að hann skildi ekki þann
mun sem er á dómi fólksins í landinu
og á dómi Hæstaréttar. Ég vil góð-
fúslega benda saksóknaranum á að
það eru tvö dómstig í landinu og
hvorki háttvirtur menntamálaráð-
herra né almenningur eru hafnir yfir
dóm æðsta valds landsins okkar. Það
er hins vegar umhugsunarvert hvort
skilja megi orð saksóknarans hvað
varðar dóm almennings og vanhæfni
dómaranna sem svo að hann sé hér
kominn með lausn á því vandamáli
sem virðist vera í því fólgið að skipa
hæstaréttardómara, það er kannski
álit saksóknarans að taka beri upp
opinberar hýðingar og færa dóms-
valdið aftur á Þingvelli.
Hvað er að gerast fyrir land það
sem ég unni svo heitt? Saksóknari
og lögregla eru að þræta við hæsta-
réttardómara og telja þá vanhæfa,
þeir keppast um að
koma rangfærslum í
fjölmiðla í stað þess að
líta í eigin barm og læra
af þessum mistökum.
Rangfærslur þessara
manna verða til þess að
háttvirtur mennta-
málaráðherra fer offör-
um, telur sjálfa sig
þriðja dómsvaldið og
segir menn sem sýkn-
aðir hafa verið í Hæsta-
rétti vera seka samt
sem áður. Þetta gerist á
sama tíma og menn tala
um hótanir forsætisráðherra á hend-
ur umboðsmanni Alþingis, menn
vilja setja ofurlög á fjölmiðla og þá
um leið á tjáningarfrelsi í landinu.
Forseti lýðveldisins er kallaður öll-
um illum nöfnum og forsætisráð-
herra þessa litla lýðveldis er kall-
aður rola og gunga á Alþingi
Íslendinga. Á svona tímum finn ég
til með litla lýðveldinu mínu.
Komið hefur fram í fréttum und-
anfarna daga að starfsmenn Lista-
safns Íslands bentu ríkislög-
reglustjóra á vanhæfi sitt en þáðu
samt með þökkum á annan tug millj-
óna fyrir fyrirfram pantaðar nið-
urstöður og menn velta fyrir sér af
hverju ekki var rætt við erlenda sér-
fræðinga. Arnar Jensson segir í
Kastljósi 21. þ.m. að notaðir hafi ver-
ið bestu sérfræðingar í heimi og nú
sitji fólk eftir í óvissunni um hvort
listaverkin séu yfirhöfuð fölsuð.
Þetta eru enn og aftur rangfærslur
hjá ákæruvaldinu. Þjóðminjasafn
Dana, Listasafn Færeyja, Tate Gall-
ery og fjöldi annarra erlendra fræð-
inga voru ósammála þessum hér-
lendu rannsóknum og ég tel það
vera ástæðu þess að málið var að
lokum rannsakað innanhúss hjá
kæranda í málinu. Að halda því fram
að forvörður Listasafns Íslands hafi
ekki komið nálægt kæru á listaverki
Svavars Guðnasonar „Den Is-
landske Gris“ er hneisa. Forvörð-
urinn var ritari á fundi þegar
ákvörðun um kæru er tekin og hann
staðfesti fyrir dómi að hafa rann-
sakað málverkið á árunum 1998 til
2002. Af hverju í ósköpunum geta
saksóknari og lögregla ekki haldið
sig við staðreyndir?
Þó svo sýknað hafi verið fyrir
100% ákæruatriða og 95% annarra
atriða í héraðsdómi þá ákvað ég að
láta reyna á málið á hæsta rétt-
arstigi landsins. Eftir niðurstöðu
Hæstaréttar er ég mjög sáttur við
að hafa tekið þessa ákvörðun.
Eftir að dómur Hæstaréttar féll
hafa hins vegar skotið upp kollinum
fjöldinn allur af skemmdum lista-
sveppum sem telja sig hafa dóms-
vald og að rétturinn hafi komist að
rangri niðurstöðu, þar sem ég man
ekki eftir þessu fólki í réttarsal þá
skil ég ekki alveg hvaða upplýsingar
þetta fólk hefur sem Hæstiréttur Ís-
lands hafði ekki aðgang að.
Haraldur Johannessen ríkislög-
reglustjóri segir í Morgunblaðinu að
ræða beri þýðingu dómsins. Ég vil
leyfa mér að koma með innlegg í þá
umræðu því að hafi þessi áfellis-
dómur ekki þá þýðingu að Jón H.
Snorrason og Arnar Jensson verði
færðir í embætti stöðumælavarða,
þá skil ég ekkert lengur í réttlæti og
almennri skynsemi.
Fjölmiðlar hafa farið offari í þessu
máli og hafa haldið áfram opinber-
um mannorðsaftökum eftir að dóm-
ur féll. Ég tapaði orrustunni við fjöl-
miðla og ég tapaði orrustunni við
listaelítuna, en það sem að lokum sit-
ur eftir er að ég barðist vel og vann
að lokum stríðið.
Leiðrétting á errar-
oribus saksóknara
Jónas Freydal Þorsteinsson
skrifar um sýknudóminn
Jónas Freydal
Þorsteinsson
’Hvað er að gerast fyrir land það sem ég
unni svo heitt? Saksókn-
ari og lögregla eru að
þræta við hæstarétt-
ardómara.‘
Höfundur er listaverkasali.
VÍÐIR Kristjánsson beinir til mín
orðsendingu í Morgunblaðinu 22. maí
sl. undir fyrirsögninni „Er hægt að
múta forsetanum?“. Tilefnið var
grein sem ég skrifaði í blaðið 18. maí
og varðaði hugsanlegt vanhæfi for-
seta Íslands við að synja fjölmiðla-
frumvarpinu staðfest-
ingar. Virðist Víðir telja
mig gefa í skyn að unnt
sé að múta forsetanum
og að hópur fólks sé
reiðubúinn að gera það.
Sumt í grein Víðis gæti
bent til þess að hann sé
staddur í skotgröf og
eigi helst það erindi við
mig að hnjóða til mín af
ýmsum tilefnum. En
þar sem hugsanlegt er
að svo sé ekki, vil ég
freista þess að skýra
betur fyrir honum sjón-
armið sem koma við
sögu við athugun á van-
hæfi.
Alls konar tengsl
manns, sem fer með op-
inbert vald, geta valdið
vanhæfi hans, þegar að
því kemur að taka
ákvörðun sem skiptir þá
sem tengjast honum
máli. Þar með er ekki sagt, að eitt-
hvað þurfi að vera athugavert við
tengslin. Til dæmis getur valdsmaður
ekki úrskurðað í hagsmunamáli maka
síns. Í því felst ekki að neitt sé at-
hugavert við hjónabandið.
Í tilviki forsetans og forstjóra
Norðurljósa er að sjálfsögðu ekkert
athugavert við stuðning forstjórans
við forsetann, m.a. með fjár-
framlögum til kosningabaráttu. Slík
framlög eru hins vegar til þess fallin
að valda vanhæfi forsetans við að
taka ákvarðanir, sem skipta máli fyr-
ir hagsmuni forstjórans eða aðila sem
hann starfar fyrir. Það er þýðing-
armikið að meðferð opinbers valds sé
í þágu þeirra opinberu hagsmuna
sem valdi lúta en ekki einkahags-
muna þess sem með vald fer. Það er
líka þýðingarmikið, að
ekki séu fyrir hendi
tengsl sem geta gert
meðferð valdsins tor-
tryggilega. Lagareglur
um vanhæfi eru þannig
til þess fallnar að auka
réttaröryggi og tryggja
að ekki sé hætta á að per-
sónuleg eða fjárhagsleg
tengsl milli manna hafi
áhrif á meðferð opinbers
valds.
Það er fjarri öllu lagi
að telja þann sem bendir
á hagsmunatengsl af því
tagi sem eru milli for-
stjóra Norðurljósa og
forseta Íslands saka
þessa menn um mútur.
Þetta þarf Víðir Krist-
jánsson að skilja, þótt
honum af einhverjum
ástæðum hlaupi kapp í
kinn vegna málsins.
Og af sérstöku tilefni í
grein Víðis get ég sagt honum, að
verði hann sakaður um glæp en sýkn-
aður af honum fyrir dómi, getur hann
átt liðsinni mitt víst, ef menn taka að
skrifa um það í blöð að hann sé sekur
þrátt fyrir dóminn. Ég vona að hann
muni þá ekki misvirða það við mig.
Mútur og vanhæfi
Jón Steinar Gunnlaugsson
svarar Víði Kristjánssyni
Jón Steinar
Gunnlaugsson
’Sumt í greinVíðis gæti bent
til þess að hann
sé staddur í
skotgröf.‘
Höfundur er prófessor við
lagadeild HR.