Morgunblaðið - 25.05.2004, Blaðsíða 27

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 25. MAÍ 2004 27
HVER einstaklingur getur tekið
ákvarðanir um að gera eitthvað eða
láta eitthvað ógert. Slíkar gerðir
geta verið löglegar eða ólöglegar.
Það er því engin spurning að forseti
geti synjað að undirrita
lög. Spurningin er hvort
það er löglegt.
Ef hann skrifar ekki
undir lög, hvað þá? Við-
brögð við slíku geta að-
eins orðið ein, þ.e. að
bera málið undir þjóð-
ina. Ákvæðið er þannig
virkt.
Alþingi á ekki völd
Það sem gleymist í um-
ræðunni er að Alþingi á
engin völd. Ekki heldur
ríkisstjórn, jafnvel ekki
Hæstiréttur. Völdin eru
hjá þjóðinni. Það er
grundvöllur lýðræðis og
á því byggist allt hitt.
Við búum við fulltrúa-
lýðræði þ.e. við felum
völdin okkar í hendur
fulltrúum okkar til fjögurra ára í
senn. Þeir hafa oft betri yfirsýn yfir
mál en almenningur og því geta þeir
tekið aðra afstöðu til einstakra mála
en hann. Að jafnaði ætti þó bilið
milli vilja Alþingis og þjóðarinnar
ekki að vera meira en það að þjóðin
myndi taka sömu afstöðu ef hún
hefði sömu upplýsingar. Lög eiga
þannig að endurspegla vilja almenn-
ings.
Aðeins við sérstakar aðstæður
Ég held að öllum sé ljóst að forseti
getur ekki synjað um að undirrita
lög nema undir alveg sérstökum
kringumstæðum. Það byggist á því
að afleiðingar þess að hann gerir
það eru afdrifaríkar. Forseti getur
þannig í mesta lagi aðeins beitt
ákvæðinu ef hann telur að Alþingi
hafi beinlínis farið út fyrir umboð
sitt frá íslensku þjóðinni. Við-
urkennum við vald
hans hlýtur matið að
vera hans.
Stjórnarskrá Ís-
lands er um margt
loðin. Hún hefur líka
orðið til við samruna
tveggja kerfa þar
sem annað stafar frá
heimspekingum og
holdgerðist í frönsku
stjórnarbyltingunni.
Þar er átt við þrí-
greiningu ríkisvalds-
ins og völdin hjá al-
menningi. Þingræðið
er það að ríkisstjórn
verður að styðjast
eða líðast af meiri
hluta þings. Fer svo-
lítið á snið við þrí-
greiningarkenning-
arnar þar sem um
nokkurn samruna framkvæmda-
valds og löggjafarvalds er að ræða.
Meiningarlaus ákvæði
í stjórnarskrá
Fræðimenn tala um að ákvæði í
stjórnarskrá þýði alls ekki það sem
þau segja. Slíkar kenningar eru
sprottnar frá mótun þingræðis fyrir
baráttu konungs og þings aðallega á
Englandi. Vald konungs varð smátt
og smátt á yfir 700 ára tímabili
táknrænt og honum var óheimilt
samkvæmt þingræðisreglunni að
framkvæma það. Ríkisstjórn fer þá
með það vald sem konungur hafði
áður. Þannig er túlkað synjunar-
ákvæði þjóðhöfðingja í dönsku
stjórnarskránni.
Túlkun íslenska ákvæðisins
Það sem stutt gæti aðra túlkun á
ákvæðinu í íslenskri stjórnarskrá er
þetta.
1. Ákvæðinu var breytt. Núverandi
ákvæði var þannig sett miðað við
að þjóðhöfðinginn væri þjóðkjör-
inn.
2. Ákvæðið var sett af íslensku þjóð-
inni í almennri atkvæðagreiðslu.
3. Það er sagt að breytingin hafi
verið gerð af hræðslu við að for-
seti beitti neitunarvaldi en samt
var ákvæðið sett inn. Þetta virðist
mér þýða að í stjórnarskrána hafi
verið sett „ásættanlegt“ vald for-
seta.
4. Ákvæðið samræmist mjög grund-
vallarkenningum um lýðræðið þ.e.
að völdin séu hjá fólkinu.
Að þessu virtu tel ég að forseti Ís-
lands hafi sjálfstætt vald til að synja
um áritun á lög og senda þau þannig
til úrskurðar þjóðarinnar. Hann
þarf ekki að taka afstöðu til laganna
sjálfra. Aðeins hvort hann telji að
þau samræmist þjóðarvilja eða ekki.
Þjóðin getur ákveðið að sam-
þykkja lögin eða synja. Ef hún sam-
þykkir getur Alþingi sett forseta af.
Ef hún synjar samþykkis þá hefur
Alþingi farið í bága við vilja þjóð-
arinnar og hefur misst umboð sitt.
Það er hins vegar engin leið til að
knýja fram þingrof og nýjar kosn-
ingar önnur en siðferðisvitund ráð-
herra og virðist sumum þar á skorta
nokkuð, a.m.k hjá sumum þeirra.
Orðalag stjórnarskrár-
innar og merking
Jón Sigurgeirsson ritar um
synjunarvald forseta Íslands
’Þjóðin geturákveðið að sam-
þykkja lögin eða
synja.‘
Jón Sigurgeirsson
Höfundur er lögfræðingur og ritaði
lokaritgerð um þingræðisregluna.
VEGNA dóms Hæstaréttar í
svokölluðu málverkafölsunarmáli
þar sem ýmsir hafa tekið til
máls, og sumir hverjir af lítilli
skynsemi, langar mig til að koma
eftirfarandi á framfæri.
Í dómi meirihluta Hæstaréttar
segir:
„Að því virtu, sem að framan
greinir, geta staðið eftir til sönn-
unar um sakargiftir í málinu nið-
urstöður áðurnefndra tækni-
rannsókna, sem dr. Sigurður
Jakobsson annaðist, að því leyti,
sem þær gætu staðið óháðar
rannsóknarstörfum Viktors
Smára Sæmundssonar, auk álits-
gerða tveggja þeirra listfræð-
inga, sem áður er getið, og
tveggja annarra listfræðinga,
sem tjáðu sig fyrir dómi um ein-
stök myndverk. Enn fremur rit-
handarrannsókn, sem Haraldur
Árnason þáverandi lögreglumað-
ur annaðist á höfundarmerkingu
nokkurra myndverka, og vitna-
skýrslur ættingja tiltekinna lista-
manna, sem verk í málinu hafa
verið kennd við, og annarra
manna, sem kunnugir voru störf-
um þessara listamanna.“
Í sératkvæði minnihluta
Hæstaréttar segir:
„Litrófsgreiningar sem gerðar
voru undir stjórn dr. Sigurðar
Jakobssonar efnafræðings á sýn-
unum sýndu að málningin í þeim
hefði verið framleidd sem list-
málunarlitir og alkýðbindiefnið,
sem greindist í þeim, hefði verið
blandað út í listmálunarliti þegar
verkin voru árituð og sum þeirra
yfirmáluð. Ekki hefði verið um
tilbúna framleiðsluvöru að ræða.
Það hafi fyrst verið 1967 sem al-
menningur og listamenn gátu
nálgast alkýðbindiefnið eitt og
sér þótt það hafi verið fundið upp
um 1924. Eftir 1967 hafi og fyrst
verið farið að blanda alkýð sam-
an við listmálunarliti svo verkið
þornaði fyrr. Auk íslensku
tækni- og vísindamannanna hef-
ur Mads Christian Christensen
forstöðumaður Þjóðminjasafns
Dana komið fyrir héraðsdóm, en
hjá safninu var myndverk, sem
um er fjallað í ákærulið 28, rann-
sakað með tveimur aðferðum eða
með gasi samkvæmt svokallaðri
GCMS og í öðru lagi FTIR, sem
er sú aðferð sem íslenskir vís-
indamenn beittu. Hann sagði að
þeir noti venjulega þessar tvær
aðferðir við rannsóknir sínar á
olíumálverkum því þær fylli út í
göt hvor fyrir annarri og gefi því
betra öryggi. Hins vegar hefði í
þeim tilvikum sem hér um ræðir
ekki verið nauðsynlegt að nota
báðar aðferðirnar til að komast
að niðurstöðu, en það hefði veitt
meira öryggi. Hann veitti sömu
upplýsingar og íslensku vísinda-
mennirnir um að málning sem
framleidd væri fyrir listamenn
væri dýrari og væntanlega með
betri litarefnum og í henni væru
engin fylliefni eins og í húsa-
málningu. Sagði hann að ekki
væri unnt að útiloka að lista-
menn notuðu málningu sem ekki
væri beinlínis ætluð til listmál-
unar en með FTIR-aðferðinni
mætti sjá þessi fylliefni eða með
röntgengeislum á mismunandi
tegundum. Verður að fallast á
það með ákæruvaldinu að um
einhvern misskilning geti verið
að ræða hjá héraðsdómi í fram-
angreindri ályktun og að yfir-
gnæfandi líkur séu fyrir því að
olíuverkunum, sem í ákæru
greini, hafi ýmist sjálfum verið
breytt eða áritun þeirra þegar
alkýðbindiefni hefur verið bland-
að út í litinn.“
Dómarar Hæstaréttar (allir
fimm) eru sammála um að þær
rannsóknir sem gerðar voru á
Raunvísindastofnun Háskólans
séu sannar og réttar. Garðar
Gíslason og Hrafn Bragason
telja að þessar rannsóknir ásamt
öðrum sönnunargögnum nægi til
sakfellingar. Markús Sigur-
björnsson, Guðrún Erlendsdóttir
og Pétur Kr. Hafstein eru því
hins vegar ósammála.
Eftir stendur, og um það er
ekki ágreiningur, að niðurstöður
þær sem Raunvísindastofnun
lagði fram eru óvéfengjanlegar.
Sigurður Jakobsson
Rannsóknir
á málverkum
Höfundur starfar hjá Raunvís-
indastofnun Háskólans.
SAMKVÆMT skoðanakönnun er
mikill meirihluti þjóðarinnar and-
vígur fjölmiðlafrumvarpinu eða
tæplega 81%. Í samræmi við þessa
niðurstöðu má leiða að því líkur að
átta af hverjum tíu vilji fá að ganga
til þjóðaratkvæðagreiðslu um mál-
ið. Ástæða er til að minna á að í
mörg ár hef ég ásamt nokkrum
þingmönnum Samfylkingarinnar
flutt frumvarp um að auka rétt
fólks til að fara fram á þjóð-
aratkvæðagreiðslu. Þannig er um
að ræða sjálfstæðan rétt fólksins,
sem ekki er bundinn neitunarvaldi
forseta þjóðarinnar á því að synja
um staðfestingu á lagafrumvarpi.
Stjórnarflokkarnir hafa aldrei ljáð
máls á framgangi þessa máls á Al-
þingi.
Framkvæmd
þjóðaratkvæðagreiðslu
Með frumvarpinu er kveðið á um
að fimmtungur kosningabærra
manna í landinu geti krafist þess
að þjóðaratkvæðagreiðsla fari fram
um lagafrumvarp sem Alþingi hef-
ur samþykkt. Krafan þarf að vera
studd undirskriftum fimmtungs
kosningabærra manna eða um 40
þúsund manns 18 ára og eldri og
hafa borist forseta eigi síðar en 30
dögum eftir samþykkt lagafrum-
varps á Alþingi. Efna á til þjóð-
aratkvæðagreiðslu eigi síðar en 45
dögum eftir að úrskurðað hefur
verið um lögmæti
kröfunnar. Samkvæmt
frumvarpinu er lagt til
að úrslit þjóð-
aratkvæðagreiðslunnar
séu bindandi ef helm-
ingur þeirra sem þátt
taka greiða atkvæði
gegn lögunum, þó
þannig að ávallt greiði
fimmtungur kosn-
ingabærra manna at-
kvæði gegn gildi lag-
anna. Þannig þarf
alltaf helmingur þeirra
sem þátt taka í at-
kvæðagreiðslu að vera á móti lög-
unum, en ef þátttaka er undir 40%
dugar ekki helmingur heldur kem-
ur þá til kasta fimmtungsregl-
unnar, þannig að a.m.k. 20% kosn-
ingabærra manna þurfi að vera
andvígir lögunum.
Staðan hér og erlendis
Víða í grannlöndum okkar hefur
verið farin sú leið að heimila þjóð-
aratkvæðagreiðslu og auka þannig
lýðræðislegan rétt fólksins. Bæði í
dönsku og sænsku stjórnarskránni
er að finna ákvæði um að þriðj-
ungur þingmanna geti krafist þjóð-
aratkvæðagreiðslu um samþykkt
frumvarpa. Með því er verið að
auka lýðræðislegan rétt minni hluta
þingmanna, þannig að
þeir hafi þann kost að
geta áfrýjað stórum
og umdeildum málum
til þjóðarinnar. Sam-
kvæmt stjórnskipan
okkar getur fólk ein-
ungis haft áhrif með
atkvæði sínu í kosn-
ingum til Alþingis og
sveitarstjórna, svo og
við kjör forseta lýð-
veldisins. Þótt oft hafi
komið fram krafa um
að auka rétt fólks til
þjóðaratkvæðagreiðslu
hefur ekkert orðið úr því. Réttur
fólks til að hafa áhrif á framgang
einstakra mála er bundinn við at-
kvæðagreiðslur um minniháttar
mál, svo sem opnun á áfeng-
isútsölum og hvort leyfa skuli
hundahald í einstökum sveit-
arfélögum.
Veitir stjórnmála-
flokkunum aðhald
Athyglisvert er að í samantekt sem
nefndasvið Alþingis vann fyrir
nokkrum árum í tilefni frumvarps-
ins um rétt fólks til þjóðaratkvæða-
greiðslu var vitnað í álit Þórs Vil-
hjálmssonar, fv. hæstaréttar-
dómara, í Úlfljóti 1969 um hvað
mæli með þjóðaratkvæðagreiðslu.
Þar er m.a. sett fram sú skoðun að
á kjörtímabilinu þurfi þeir fram-
bjóðendur, sem náð hafa kosningu,
að greiða atkvæði um mörg mál,
sem alls ekki hafi verið rædd í
kosningabaráttunni og umbjóð-
endur þingmanna hafa því ekki átt
kost á að taka tillit til, þegar þeir
greiddu atkvæði. Ef um er að ræða
algeng viðfangsefni stjórnmála-
manna sé þó líklegt að afstaðan
ráðist af sjónarmiðum, sem um var
kunnug, þegar kosið var. Orðrétt
segir Þór Vilhjálmsson síðan: „Sé
hins vegar um mál að ræða, sem
lítt eru skyld hinu daglega stjórn-
málaamstri, getur afstaða þing-
mannsins komið umbjóðendum
hans í opna skjöldu. Af þessum
sökum tel ég heppilegast, að þjóð-
aratkvæðagreiðslur séu viðhafðar,
þegar um slík mál er að tefla.“
Þessi rök með þjóðaratkvæða-
greiðslu eiga ekki síður við í dag en
fyrir 35 árum síðan, en iðulega á
undanförnum árum hafa komið upp
stór mál, sem miklu skipta um
þjóðarhag, sem ekki hafa verið
rædd í undangengnum kosningum.
Heimild fólks til þjóðaratkvæða-
greiðslu treystir lýðræðið í landinu
og veitir stjórnmálaflokkum meira
aðhald en þeir hafa nú.
Sjálfsögð mannréttindi
Ekki er vafi í mínum huga að hefði
frumvarpið um rétt fólks til þjóð-
aratkvæðagreiðslu, án atbeina for-
seta Íslands, verið samþykkt á Al-
þingi, þá hefði reynt á þetta ákvæði
stjórnarskrárinnar gagnvart hinum
illræmdu fjölmiðlalögum, sem yfir
80% þjóðarinnar hefur nú hafnað í
skoðanakönnun. Í húfi er rétturinn
til tjáningarfrelsis, eitt af grund-
vallarundirstöðum lýðræðisríkis,
auk þess sem líkur eru á að einnig
séu brotin ákvæði stjórnarskrár-
innar um atvinnufrelsi og eignarétt.
Því til viðbótar er gengið gegn al-
þjóðaskuldbindingum og ákvæðum
samkeppnislaga. Það hlýtur að vera
krafa fólksins að Alþingi samþykki
hið fyrsta að færa fólkinu þau
mannréttindi að það geti óskað eft-
ir þjóðaratkvæðagreiðslu. Þessi
krafa verður enn brýnni, þegar
stjórnarhættir á Íslandi minna orð-
ið meira á tilskipanir einræðisherra
en lýðræði.
Þjóðaratkvæðagreiðsla
Jóhanna Sigurðardóttir
hvetur til þjóðaratkvæðis
’Krafan um þjóðar-atkvæðagreiðslu verður
enn brýnni, þegar
stjórnarhættir á Íslandi
minna orðið meira á til-
skipanir einræðisherra
en lýðræði.‘
Jóhanna Sigurðardóttir
Höfundur er alþingismaður.