Morgunblaðið - 29.09.2004, Blaðsíða 24

24 MIÐVIKUDAGUR 29. SEPTEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
A
lltaf öðru hvoru fara
mál af svo miklum
þunga um þjóðfélag-
ið, að segja má að
margt fari á annan
endann. Þetta geta reynzt erfiðir
tímar og dýrkeyptir, því það virð-
ist ríkt í fari okkar að fara offari,
þegar slúðrið nær tökum á okkur.
Við gleymum okkur gjörsamlega í
kjaftaganginum og gleymum því
að hafa aðgát í nærveru sálar.
Við lifum á stóryrtum tímum.
Þeir eru sagðir nauðsynlegir til
þess að fá fólk til að leggja við
hlustir. Svo mikill sé atgangurinn
í þjóðfélaginu á öllum sviðum, að
aðrir en orðhákar nái ekki eyrum
þjóðarinnar í gegn um skark-
alann. Það
eru vondir
tímar sem
leggja mann-
eskjuna fyrir
róða. Í þeim
efnum höfum
við vítin til að varast þau; ég nefni
Geirfinnsmálið annars vegar og
Hafskipsmálið hins vegar. Í báð-
um þessum málum sættu saklaus-
ir menn fangelsisvist. Það eitt
ætti að vera okkur ærið umhugs-
unarefni.
Því skrifa ég þetta hér og nú, að
fyrir skömmu birtist skýrsla Lár-
usar Jónssonar um Útvegs-
bankaþátt Hafskipsmálsins. Þar
rekur Lárus málið sem bezt hann
kann eftir fyrirliggjandi gögnum,
dregur þau fram í dagsljósið og
varpar fram mörgum spurn-
ingum, sem enn er ósvarað. Í sam-
tali við Morgunblaðið, sagði Lár-
us að hann hefði lengi átt von á því
að lögfróðir menn, sagnfræðingar
eða aðrir tækju sig til og freistuðu
þess að skyggnast í Útvegsbanka-
málið og skrifa um „þennan ein-
stæða málarekstur og þá hroða-
legu málsmeðferð sem við
bankastjórar Útvegsbankans
sættum.“ Þegar ekkert slíkt gerð-
ist, ákvað Lárus að rjúfa fjórtán
ára þögn með skýrslu sinni.
Fyrst er á því að taka, að for-
ráðamenn Útvegsbankans og
Hafskips hlutu strax þunga áfell-
isdóma í tali fólks og lýsti Lárus
því í skýrslunni og Morgunblaðs-
viðtalinu, hvernig það var „að
vera á vissan hátt sekur þjóð-
félagsþegn þar til sakleysið sann-
aðist.“
En það voru ekki einasta sak-
borningarnir, sem voru fótum
troðnir. Það var nefnilega fleiri
manneskjum kastað fyrir róða.
Þótt manni blöskri margt í mála-
tilbúnaðinum, þá skera þjáningar
aðstandendanna líka sárt.
Hvernig má slíkt verða?
Í Reykjavíkurbréfi Morg-
unblaðsins 8. júlí 1990, eftir að
Sakadómur Reykjavíkur sýknaði
alla stjórnendur Útvegsbankans,
var þessu svo lýst: „Á síðasta ein-
um og hálfum áratug hafa komið
upp tvö meiriháttar mál, þar sem
skapazt hefur nánast ótrúleg
múgsefjun í þessu fámenna þjóð-
félagi. Þar er átt við Geirfinns-
málið og Hafskipsmálið. Nokkur
veigaminni mál hafa komið upp að
auki þar sem áþekkt andrúm hef-
ur myndast. Í þeim tveimur mál-
um, sem hér voru sérstaklega
nefnd, hófst þessi múgsefjun með
umtali meðal fólks í kjölfar ákveð-
inna atburða. Þetta umtal og orð-
rómur fundu sér smátt og smátt
farveg inn í suma fjölmiðla, sem
endurspegluðu þennan almanna-
róm. Umfjöllun fjölmiðla, sem oft-
ar en ekki byggði á órökstuddum
getgátum, verkaði sem olía á eld.
Umtal magnaðist enn. Þá komu
stjórnmálamenn til sögunnar og
fluttu þessi mál inn á Alþingi.
Umræður á Alþingi mögnuðu enn
umfjöllun í fjölmiðlum og umræð-
ur í fjölmiðlum mögnuðu enn um-
tal meðal fólks. Þannig varð þessi
múgsefjun til og í báðum tilfellum
heltók hún samfélagið um skeið.“
Af hverju hefur enginn kunn-
áttumaður séð ástæðu til þess að
fjalla um Útvegsbankamálið eins
einstakt og það var í íslenzkri
réttarsögu? Má það vera, að mála-
tilbúnaðurinn á hendur stjórn-
endum bankans hafi einfaldlega
verið svo vitlaus og vonlaus, að
ekki taki því að eyða að honum
orðum? En hafi það verið svo, þá
hvers vegna? Lárus leiðir ekki
getum að því í skýrslunni, en hann
segir offorsið inn á Alþingi
fyrst og fremst hafa beinzt að því
að koma höggi á Sjálfstæðisflokk-
inn og Albert Guðmundsson. Þar
höfðu menn pólitískt erindi og af-
leiðingarnar voru klofningur
Sjálfstæðisflokksins og nýr
stjórnmálaflokkur; Borgaraflokk-
urinn. En hvaða leiðarljós höfðu
menn utan Alþingis? Hreif múg-
sefjunin í þjóðfélaginu að ein-
hverju leyti með sér þá lögspek-
inga þjóðarinnar, sem önnuðust
rannsókn málsins og fóru með
ákæruvald í því? Af 17 ein-
staklingum sem ákærðir voru í
Hafskipsmálinu, voru 13 sýknaðir
og fjórir hlutu skilorðsbundna
dóma og sekt. Lárus segist ekki
hafa heyrt þá þingmenn, sem fóru
svo mikinn á Alþingi í umræðum
um Hafskipsmálið, eyða orðum að
sýknudóminum yfir stjórnendum
Útvegsbankans og öðrum. En
málflutningur þeirra, sem var
ekki einasta pólitískur heldur og
mjög persónulegur, geymist á síð-
um þingtíðinda og er þar mönnum
víti til varnaðar.
Og hvað með þá fjölmiðla sem
fóru svo geyst? Reyndar eru þeir
flestir búnir að leggja upp laup-
ana, en okkur hinum, sem enn
störfum að blaðamennsku, er hollt
að líta til Geirfinns- og Hafskips-
málsins og hafa þau stöðugt í
huga.
Og hvað með fólkið sem fleipr-
aði svo mjög? Höfum við eitthvað
lært af þessum málum? Erum við
hætt að níða skóinn hvert af öðru,
þegar tækifæri gefst?
Ég er svo hræddur um ekki. Ég
er svo hræddur um að einhvers
staðar í framtíðinni bíði okkar
annað Hafskipsmál og að við
stöndum þá berskjölduð frammi
fyrir því af því að við höfum
gleymt fortíðinni og höldum að við
séum vel í stakk búin.
Að þá verði menn ekki saklaus-
ir þar til sekt er sönnuð, heldur
sekir unz sakleysi þeirra sannast.
Þess vegna þurfum við alltaf að
vera á verði. Líka í logninu.
Þess vegna er skýrsla Lárusar
Jónssonar okkur öllum þörf
áminning.
Aðgát
skal höfð…
Hér er fjallað um býsnatíma og þess
minnzt, þegar Geirfinns- og Hafskips-
málin fóru um þjóðfélagið eins og eldur
um sinu með þeim afleiðingum m.a. að
saklausir menn sættu fangelsisvist.
VIÐHORF
Eftir Freystein
Jóhannsson
freysteinn@mbl.is
HINN 21. ágúst birtist fyrri
grein undirritaðs þar sem fjallað
var um tilurð fyrstu samkeppn-
islaga Bandaríkjanna.
Kom þar fram að
veldi Rockefellers á
olíumarkaðnum þar í
landi leiddi til slíkrar
yfirburðastöðu upp úr
aldamótunum 1900 að
yfirvöld skáru upp
herör gegn risanum
og neyddu samsteyp-
una til uppskiptingar.
Var það gert með til-
stuðlan fyrstu sam-
keppnislaga þar í
landi. Uppskipting
Rockefellers-
samsteypunnar, sem
kallaðist Standard Oil
Trust, urðu árið 1911
með úrskurði hæsta-
réttar eftir langvinnar
lagaerjur. En sagan
er ekki öll.
Exxon og Mobil
sameinast
Við uppskiptingu
Standard Oil Trust
urðu til tveir minni risar sem hlutu
nöfnin Exxon og Mobil. Til marks
um stærð fyrirtækjanna störfuðu
árið 1998 rúmlega 120.000 manns
hjá fyrirtækjunum. Í tæp 90 ár
kepptu þessir risar um um hylli
neytenda eða fram til loka árins
1998 að tilkynnt var um samruna
þeirra. Fyrir þarlend samkeppn-
isyfirvöld féll tilkynningin í grýtt-
an jarðveg enda öllum ljós forsaga
fyrirtækjanna. Í hönd fór gríðarleg
greiningarvinna samkeppnisyf-
irvalda sem kölluð var „frá brunni
til bunu“ þar sem áhrif fyrirtækj-
anna voru metin frá olíuhreins-
unarstöðum þeirra til
þess að bensíni var
dælt á bifreiðar.
Markmið yfirvalda
var að skera úr um
hvort samruni blokk-
anna væri mögulegur
út frá samkeppn-
islegum sjónarmiðum.
Náðu athuganir
þeirra yfir starfsemi
fyrirtækjanna beggja
vegna Atlantsála.
2.400 bensín-
stöðvar seldar
Í niðurstöðum yf-
irvalda kom fram að
óheftur samruni
myndi draga stórlega
úr samkeppni á elds-
neytismarkaði í mörg-
um fylkjum Banda-
ríkjanna. Var það úr
að yfirvöld komu með
sáttatillögu sem fól í
sér gríðarmikla eigna-
uppskiptingu á fyr-
irtækjunum. Þannig þurftu fyr-
irtækin að selja yfir 2.400
bensínstöðvar víðsvegar um
Bandaríkin og Kanada. Til að
tryggja áframhaldandi samkeppni
voru kvaðir um samþykki yfirvalda
til handa þeim fyrirtækjum sem
keyptu bensínstöðvarnar. Var slíkt
gert til að tryggja nauðsynlega
samkeppni enda miklum erf-
iðleikum bundið fyrir nýja aðila að
koma inn á eldsneytismarkaði þar í
landi. Í þessu sambandi má nefna
að tæplega 16.000 bensínstöðvar
voru reknar undir merkjum Exxon
og Mobil á þessum tíma.
Of margar bensínstöðvar?
Þessar hugleiðingar um niðurstöðu
samkeppnisyfirvalda í máli Exxon/
Mobil eiga vel við eldsneyt-
isumræðuna í dag. Þannig hefur
m.a. verið rætt um hvort bens-
ínstöðvar séu orðnar of margar í
höfuðborgarsvæðinu og því ekki
pláss fyrir fleiri. Í dag eru 62
bensínstöðvar í Reykjavík og ná-
grenni eða ein stöð á hverja 2.900
íbúa. Vissulega gætu færri stöðvar
annað þeim íbúafjölda sem á höf-
uðborgarsvæðinu býr en fyrst og
fremst þarf að gæta þess að verð-
samkeppni haldist. Sé litið til þess
hvort virk verðsamkeppni ríki á
milli allra þessara bensínstöðva
hlýtur svarið að vera nei. Svæð-
isbundin verðsamkeppni hefur
þannig að jafnaði aðeins ríkt í
tveimur bæjarfélögum og þjónað
þannig aðeins hluta höfuðborg-
arsvæðisins. Sé litið til þess má því
segja að bensínstöðvar séu of fáar
á höfuðborgarsvæðinu.
Sú samkeppnislega hindrun sem
felst í skorti á lóðum undir bens-
ínstöðvar hefur heft vöxt Atlants-
olíu. Hvort samkeppnisyfirvöld hér
á landi eiga að hlutast til um nið-
urbrot á þeirri hindrun er mál sem
kjörnir fulltrúar höfuðborgarbúa
ættu að huga að.
Lítil saga um samkeppni II
Hugi Hreiðarsson fjallar um
samkeppni á bensínmarkaði
Hugi Hreiðarsson
’Sú samkeppn-islega hindrun
sem felst í skorti
á lóðum undir
bensínstöðvar
hefur heft vöxt
Atlantsolíu. ‘
Höfundur er markaðsstjóri
Atlantsolíu.
RÁÐAMENN hafa verið þögulir
sem gröfin um verkfall grunnskóla-
kennara nema menntamálaráðherr-
ann eðli málsins sam-
kvæmt. Annar
ráðherra hefur nú rofið
þagnarmúrinn, Guðni
Ágústsson. Ráð-
herrann sá ástæðu til
skamma kennarana
fyrir að láta verkfallið
bitna á börnunum um
leið og hann ávarpaði
þing neytendasamtak-
anna fyrir helgina (hef-
ur ráðherrann líklega
verið að ræða þar nauð-
syn frjáls framboðs og
verðlækkunar á land-
búnaðarvörum og þá ekki síst vegna
barnafjölskyldnanna).
Ráðherrann kallaði verkfallið tíma-
skekkju og er undirritaður honum
sammála þó á öðrum forsendum sé.
Ekki verða skoðanir ráðherrans af-
greiddar sem glens (eins og venjan er
þegar hann á í hlut) því ráðuneyti
hans stendur fyrir verulegu kennslu-
starfi, rekstri búnaðarskólanna. Þar á
bæ – ólíkt öðrum menntastofnunum
landsins – hefur aldrei komið til verk-
falla. Af hverju? Því á þeim bænum
hefur aldrei skort ríku-
leg framlög úr
landbúnaðarráðuneyti
sem sjálfvirkt úthlutar
drjúgum hluta tekna
ríkissjóðs í landbún-
aðinn og munar því
engu að henda pen-
ingum í eigin skóla sem
– eins og alkunna er –
munu vera dýrari en
flestir skólar.
Ráðherranum ætti
þess vegna að vera ljóst
hvernig leysa megi
þessa kennaradeilu því
févana sveitarfélögin telja sig –
örugglega með réttu – ekki hafa efni
á nokkurri útgjaldaaukningu. Ráð-
herrann ætti að segja þeim Halldóri
og Haarde frá aðferðum landbún-
aðarráðuneytis í menntamálum og
leggja á þunga áherslu, nú þegar þeir
tvímenningar ætla að leggja til lækk-
un á sköttum. Að vísu er vafasamt að
forsætisráðherrann hlusti á undirsáta
sinn. Sá er nefnilega nýbúinn að
snupra hagfræðingagrey í háskól-
anum sem bentu honum á að nú væri
lag að spara í utanríkisþjónustunni ef
lækka ætti skatta. Forsætisráð-
herrann svaraði þeim bara að slíkt
hefði ekkert að segja í efnahags-
málum því öll útgjöldin af utanrík-
isþjónustunni væru í útlöndum!!
Að lokum skal reynt á minni land-
búnaðarráðherrans. Verkföll eru fá-
tíð í landbúnaðinum með einni und-
antekningu, í mjólkuriðnaðinum, en
þar starfaði ráðherrann um árabil.
Vinir hans, mjólkurfræðingar, efndu
þá til hvers verkfallsins á fætur öðru
og bitnaði það verkfall eins og oftast á
þriðja aðila – í því tilfelli börnum –
sem ekki fengu mjólk og fóru að
gráta. Það má því taka undir með
Jóni Hreggviðssyni, að vont er þeirra
ranglæti, verra er þeirra réttlæti.
Landbúnaðarráð-
herrann og verkföllin
Árni Hermannsson svarar
Guðna Ágústssyni
’Sá er nefnilega nýbú-inn að snupra hagfræð-
ingagrey í háskólanum
sem bentu honum á að
nú væri lag að spara …‘
Árni Hermannsson
Höfundur kennir við VÍ.
NÚ ÞAR sem flett
hefur verið ofan af
hlutdrægni umsagnar
Hæstaréttar um dóm-
araefni og jafnframt
hefur árásum á Jón
Steinar Gunnlaugsson
verið svarað, virðast
andstæðingar hans
vera farnir að tala
tungum.
Málflutningur fólks-
ins er ekki á nokkurn
hátt í tengslum við efni
málsins. Eftirfarandi
eru helstu „rökin“ sem það setur
fram:
Það sé óeðlilegt að fólk skrifi á
undirskriftalista gegn umsögninni.
Það hefur þó ekki
stöðvað gagnrýnendur
undirskriftasöfnunar-
innar í að styðja um-
sögnina opinberlega
sjálfir! Það er bannað
að vera á móti umsögn-
inni en má vera með
henni!
Það sé of mikill
stuðningur við Jón
Steinar opinberlega og
greinaskrif minni á
prófkjör. Það er nú
meira. Það má víst ekki
verja Jón þegar hann
sætir árásum!
Jón Steinar hafi hugsanlega skrif-
að sjálfur textann sem ritað var und-
ir í undirskriftasöfnun! Hvaða máli
myndi það skipta? – Ég veit reyndar
að svo var ekki, en fólkið sem skrif-
aði undir las textann áður en það
skrifaði og gerði orðin þannig að sín-
um. Hvaða máli skiptir þá hver
skrifaði textann?
Þessar aðfarir eru ótrúlegar. Er
fólkið að grínast? Getur það ekki
haldið sig við efni málsins? Þetta er
einhvers konar farsi. Geta andstæð-
ingar Jóns ekki bara hætt, þegar
rökin þrýtur?
Er fólkið að grínast?
Haukur Örn Birgisson fjallar
um hæstaréttardómarastöðuna
’Málflutningur fólks-ins er ekki á nokkurn
hátt í tengslum við efni
málsins. ‘
Haukur Örn Birgisson
Höfundur er lögfræðingur.