Morgunblaðið - 13.01.2005, Blaðsíða 26

26 FIMMTUDAGUR 13. JANÚAR 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Í LEIÐARA Morgunblaðsins 28.
des. sl. er vikið að svonefndu „flug-
öryggi“. Helst er að skilja á leið-
aranum að þessu „flugöryggi“ verði
best náð fram með því „að fylgja ör-
yggisreglum útí yztu
æsar“ sem snúa að við-
haldi smáflugvéla .
Það er gefið í skyn að
hörmulegt flugslys
hafi eingöngu tengst
útbúnaði flugvélar eða
tæknibilunar, sem
styðji auknar kröfur til
eftirlitsiðnaðarins.
Smáflugvél er af-
skaplega einföld mask-
ína ef grannt er skoð-
að. Mótor, skrúfa,
vírar og blikk er allt
sem þarf til að hún
geti flogið. Rafmagn og græjur eru
góð viðbót en ekki nauðsynlegar til
þess að hún fljúgi. Hún er miklu
einfaldari en nútíma bíll og fullt eins
áreiðanleg enda úr færri íhlutum.
Af hverju verða slys á þessum
smávélum? Leiðarahöfundur virðist
þeirrar skoðunar, að það sé af því að
framantalið dót bilar. Þá myndu víst
fáir þora yfirleitt að fljúga. Ég er
búinn að dunda mér utaní smáflugi í
ein 50 ár. Ég minnist aðeins örfárra
tilvika þar sem vélarbilun er talin
þáttur í slysi. Flugvél fer yfirleitt
þangað sem henni er sagt þegar
stýrunum er beitt. Svo einfalt er
það. Og sorglegt um leið. Menn hafa
flogið með farþega í framsæti flug-
vélar, sem í ofboði þrífur í stýrin sín
megin og gerir stjórn flugvél-
arinnar óframkvæmanlega. Flug-
maður, sem þyrfti að steypa vél
sinni á nefið vegna aflmissis í
beygju og afleiddu ofrisi, gæti lent í
slíkum miskilningi á augabragði.
Það eru til hryllingssögur um slík
tilvik. Setji maður ekki eldsneyti á
bílinn sinn drepur hann á sér. Al-
gengur atburður í Reykjavík-
urumferðinni.
Farþegaþotum hefur oftar en
einu sinni verið lent olíulausum í
svifflugi.
Íslenzkt smávélaflug er orðið
bæði erfitt og dýrt með misskildum
„flugöryggistengdum“ stjórnvalds-
aðgerðum. Slysatryggingarskyldan,
sem Alþingi setti á hvert sæti smá-
véla, stórskaðaði einkaflugið. Skoð-
anagjöld, eftirlitsgjöld, skírtein-
isgjöld og önnur afskiptasemi
yfirvalda þyngja svo
klyfjarnar enn meira.
Allt þetta leiðir til
stöðugrar fækkunar
einkaflugvéla og þar
með flugstunda og
flugslysa. Hið full-
komna „flugöryggi“
verður auðvitað til
staðar þegar enginn
flýgur, eins og fá bíl-
slys verða úti á rúmsjó.
Margir telja einka-
flug lúxus fáeinna rík-
isbubba. Þetta fólk
hefur ekki horft í
stjörnufyllt augu ungmennanna,
sem eru að berjast áfram í rándýru
flugnámi úr eigin vasa. Af hverju á
þetta unga fólk bara að borga fyrir
öll þau „flugöryggismál“ sem skrif-
ræðið finnur upp meðan önnur
menntun á að vera ókeypis mann-
réttindi í landinu? Af hverju leggj-
um bara við steina í götu þess?
Leiðarahöfundur mætti velta því
fyrir sér, hvort dómgreind flug-
mannsins sé minni áhættuþáttur
flugsins en skrúfur og rær. Enginn
flugmaður vill viðurkenna dóm-
greindarbrest að fyrrabragði. En
það bara hendir, að við gerum eitt-
hvað sem við iðrumst. Gæfa hvers
og eins ræður því hversu mikið,
hversu lengi eða hvort. Og gæfunni
er misskipt bæði hér og í SA-Asíu.
Æfing og reynsla flugmanna skiptir
máli. Slysum fer fækkandi við um
400 tíma flugreynslu einkaflug-
manns, sem hafa hugsanlega kostað
svona 3 milljónir króna úr hans
eigin vasa. Slys hjá reyndum at-
vinnumönnum eru fremur fátíð og
þá líka oft erfiðust að útskýra. Það
er samt mjög erfitt að fá flug-
hrædda til þess að treysta því að
smáflugvélar detti ekki niður úr
loftinu af sjálfsdáðum.
Ég er ekki trúaður á að dóm-
greind okkar smáflugmanna muni
batna mikið með ákalli Morg-
unblaðsins um stjórnvaldsstutt
„flugöryggi“ með reglugerðum útí
æsar.
Íslenzk flugmálayfirvöld hafa til
dæmis nánast gert óframkvæm-
anlegt fyrir venjulega einka-
flugmenn að taka skriflegt
blindflugspróf hérlendis. Blind-
flugskunnátta er samt líklega besta
„flugöryggis“-ráðstöfunin í flugi á
Íslandi. Í Ameríku geta menn keypt
sér bók frá FAA úti í búð með 4932
spurningum með 4 mögulegum
svörum við hverri. Maður getur svo
farið í próf í þessum spurningum
fyrir framan skólatölvu sem er í
sambandi við FAA.
Hvað geturðu gert hér?
Starfsmaður Flugmálastjórnar
svaraði mér því til aðspurður, að
þetta væri nú alltof billegt, menn
gætu bara lært svörin! Ég gat það
nú ekki þegar ég tók þetta banda-
ríska próf. Og þurfti að reyna veru-
lega á mig við það. Hvervegna
skyldi Kaninn geta lært fyrir bók-
legt blindflug með þessari aðferð en
við ekki? Vanbúnir einkaflugmenn
okkar munu því halda áfram að rek-
ast á grjót þegar þeir fljúga til móts
við minnkandi skyggni í skjóli upp-
lýsts áhugaleysis Flugmálastjórnar
Íslands. Hér veit enginn um hvað
verður spurt og því getur enginn
kennt.
Leiðari Morgunblaðsins er fyrir
mér nokkuð dæmigerður um það
hvernig umræðan um svokallað
„flugöryggi“ í landinu þróast í skrif-
ræðisátt. Það er einblínt á auka-
atriðin meðan aðalatriðin gleymast.
Einkaflugið er á undanhaldi. Frá
því komu atvinnuflugmenn
gærdagsins. Hvaðan skyldu flug-
menn framtíðarinnar eiga að koma
sem fljúga okkur á sólarstrend-
urnar?
„Flugöryggi“, er það að fljúga
ekki á smávélum?
„Flugöryggi“ –
hvað er það?
Halldór Jónsson fjallar
um öryggismál í flugi
’Íslenzkt smávélafluger orðið bæði erfitt og
dýrt með misskildum
„flugöryggistengdum“
stjórnvaldsaðgerðum.‘
Halldór Jónsson
Höfundur er verkfræðingur.
Í ÁRAMÓTAÁVARPI sínu tal-
aði forseti Íslands um börnin okk-
ar sem „dýrasta djásnið“ og for-
sætisráðherrann boðaði að gerð
yrði könnun á stöðu fjölskyldunnar
í íslensku samfélagi. Í nýársræðu
sinni ræddi síðan biskupinn um að
foreldrahlutverkið væri vanmetið.
Í ljósi orða þessara
æðstu embættis-
manna þjóðarinnar
finnst mér viðeigandi
að rifja upp fréttir
frá síðasta ári um
aukna notkun geð-
deyfðarlyfja hjá ís-
lenskum börnum og
unglingum. Miðað
við Danmörku var
notkunin hér sexföld
árið 2003, sé tekið
tillit til fólksfjölda.
Sem sálfræðingur
hef ég líka orðið var
við aukna notkun annarra geðlyfja
hjá börnum.
Á miðju árinu 2004 gaf land-
læknir út viðvörun til lækna um að
tiltekin tegund geðdeyfðarlyfja
gæti aukið tíðni sjálfsvígshugsana
og sjálfskaðandi atferlis hjá ung-
lingum. Í lok ársins bárust samt
tölur um að notkun þessara lyfja
hefði aukist frá árinu áður hjá
börnum og unglingum, jafnvel þó
að ávinningur af notkun þeirra sé
minni hjá börnum og unglingum
en fullorðnum og í sumum tilvikum
lítill. Ávallt þarf að meta ávinning
af lyfjagjöf með tilliti til þeirra
aukaverkana sem lyfin kunna að
valda. Reyndar eigum við Norð-
urlandamet í notkun geðdeyfðar-
lyfja hvort sem um fullorðna eða
börn er að ræða og eru lyfin gefin
allt niður á forskólaaldur. Mest er
þó notkunin meðal fólks á barn-
eignaaldri, kannski foreldrum
þessa lands sem keppast í svita
síns andlits við að láta
allt ganga upp, vinn-
una, húsnæðis- og bíla-
kaupin, utanlandsferð-
irnar og barnauppeldið.
Flestir virðast sam-
mála um að mikill upp-
gangur sé í íslensku
efnahagslífi um þessar
mundir og almennt séð
búi fólk hér við efna-
hagslega velmegun, þó
að sumir eigi vissulega
erfitt uppdráttar. En
er ekki kominn tími til
að huga að andlegri
velferð landans og þá einkum okk-
ar smæstu þegna, barnanna? Get-
ur verið að þau séu að einhverju
leyti að borga brúsann, eða séu
jafnvel í einhverju tilliti „afrækt“
eins og biskupinn hefur orðað það?
Ýmsir bundu vonir við að aukinn
kaupmáttur yrði til þess foreldrar
ungra barna sæju sér fært að
skiptast á um að koma fyrr heim
úr vinnu til barna sinna. Sú virðist
þó ekki vera raunin. Þvert á móti
hefur verið vakin athygli á sífellt
lengri dvöl barna á leikskólum.
Það gefur augaleið að góð and-
leg líðan er háð góðum sam-
skiptum við annað fólk. Þetta hef-
ur meðal annars verið staðfest í
könnunum á líðan barna og ung-
linga á vegum Fræðslumiðstöðvar
Reykjavíkur, þar sem kemur fram
að börnum og unglingum líður að
jafnaði betur ef þau eiga góð sam-
skipti víð foreldra sína, jafnaldra
og kennara og gengur þokkalega
vel í námi og tómstundastarfi.
Rannsóknir hafa einnig sýnt að
sálfræðileg aðstoð getur einnig
skilað góðum árangri ef um geð-
deyfð er að ræða, bæði hjá ungum
og öldnum. Nú er einnig verið að
reynsluprófa forvarnarverkefni
gegn þunglyndi hjá unglingum í
nokkrum íslenskum grunnskólum
og lofa fyrstu niðurstöður mjög
góðu. Full ástæða er til að efla
starfsemi af þessu tagi.
Um leið og ég fagna áformum
forsætisráðherra um að láta meta
hagi íslenskra fjölskyldna, vil ég
að lokum leggja til að í tengslum
við það mat verði einnig efnt til
faglegrar skoðunar á aukinni geð-
lyfjanotkun íslenskra barna og
unglinga, hverju hún tengist og
hvað er til ráða til að efla andlega
velferð og heilsu „dýrustu djásn-
anna“ okkar.
Vafasamt met
Benedikt Jóhannsson fjallar
um börn og geðlyf
’En er ekki kominn tímitil að huga að andlegri
velferð landans og þá
einkum okkar smæstu
þegna, barnanna?‘
Benedikt Jóhannsson
Höfundur er sálfræðingur.
SEÐLABANKAR veraldarinnar
geta með hastarlegum vaxtabreyt-
ingum í kjölfar samdráttar í at-
vinnulífi eða verðfalls á hlutabréf-
um valdið því að ofmat tekur að
myndast á fast-
eignamarkaði og má
líkja því við að „sápu-
kúlur“ séu blásnar.
Bankar eiga það svo
til að kynda enn frek-
ar undir. Verðþróun
fasteigna er víða á
leiðandi mörkuðum
umfram almennt
verðlag um þessar
mundir. Viss hætta er
á að næsta samdrátt-
arskeið í heimsbú-
skapnum geti orðið
erfitt ef til verðfalls á
fasteignamarkaði
kemur, því það hefur
jafnan mun alvarlegri
áhrif á efnahagslíf og
bankakerfi en verðfall
á hlutabréfamarkaði,
eins og japanska
dæmið á síðasta ára-
tug sýnir. Fleiri lönd
en Japan kunna í kjöl-
farið að lenda í tíma-
bili verðhjöðnunar,
sem er miklu alvar-
legra vandamál en
verðbólga, því þá
borgar sig einlægt að
fresta fram-
kvæmdum. Í slíku
ástandi felst víta-
hringur sem erfitt er
að komast út úr. Ís-
lendingar þurfa að
vera meðvitaðir um
að svona sápukúlur
geta bæði verið
heimatilbúinn vandi
og innfluttur, og jafn-
vel í senn. Opið hag-
kerfi okkar og náin
tengsl þess við stóru
hagkerfin valda því.
Þörf er á tveggja til
fjögurra ára fram-
sýni, en framsýni í
þessum efnum hefur því miður ekki
reynst sterkasta hlið okkar banka-
manna í gegnum tíðina.
Hverjir fara verst
út úr verðfalli?
Þeir sem fara verst út úr „sápukúl-
um“ sem springa eru almennir fjár-
festar, þ.e. þeir sem ekki eru sér-
fróðir. Þeir koma seint inn og kaupa
á háu verði, og fara svo líka of seint
út, eftir að verð hefur fallið, og selja
því á lágu verði. Dálítið dæmi um
þetta var „deCODE-ævintýrið“ á ís-
lenska hlutabréfamarkaðnum fyrir
nokkrum misserum. Áhugi og trú
almennings var mikil. Fólk gat
varla farið í leigubíl eða klippingu
án þess að ókeypis verðbréfaráð-
gjöf fylgdi með. Ráðgjafar fjár-
málafélaga voru „bláeygir“. Margir
eiga enn um sárt að binda.
Verðhækkun á tilteknum flokki
eigna, t.d. hlutabréfum eða fast-
eignum, veldur því að fjármunir
streyma fljótt í þá átt. Mikil bjart-
sýni ríkir þá um skeið, tækifærin
virðast blasa alls staðar við og
bankarnir kynda undir með lánveit-
ingum. Á einhverju stigi verður
bjartsýnin óhófleg og hefðbundnum
viðmiðunum um verðmæti er ýtt til
hliðar.
Einhvern tíman hægir þó á æð-
inu. Fáeinir sérfróðir ná að selja í
tíma og hirða mikinn gróða, en
fjöldinn, einmitt þeir sem komu
seint inn og keyptu á háu verði,
sitja áfram með sínar fjárfestingar
og mega þola verðfall. Bakslag
kemur í markaðinn. Um leið og verð
fellur læðist óttinn að þeim sem
hafa fjármagnað kaup sín að mestu
með lánsfé. Svefnlausum nóttum,
nauðungaruppboðum, gjaldþrotum
og hjónaskilnuðum fjölgar. Bankar
draga snögglega úr lánveitingum
og auka þar með enn á vandann.
Jafnvel góðum lánsumsóknum er
hafnað af bönkum. Neytendur
draga úr neyslu og stærri inn-
kaupum í ljósi óvissu um atvinnu
sína og eignastöðu. Allir vilja nú
„bíða og sjá til“.
Í versta falli getur
óttinn orðið að skelf-
ingu. Verð eigna fellur
þá snögglega þegar
umtalsverður fjöldi
fjárfesta reynir að losa
um eignir til að greiða
skuldir, en þá finnast
fáir kaupendur. Svart-
nætti og bölsýni hefur
komið í kjölfar hinnar
óhóflegu bjartsýni. Í
ljós kemur að systkinin
Græðgi og Ótti hafa
einu sinni enn leiðst
hönd í hönd. Fram-
angreint gildir um öll
hagkerfi, einnig okkar
örsmáa.
Hver eru
hættumerkin?
En hvernig má þá bera
tímanlega kennsl á
svona sápukúlu-áhrif í
efnahagslífinu? Hér eru
nokkur einkenni,
hættumerki, sem ekki
eru á nokkurn hátt sér-
íslensk heldur þvert á
móti alþekkt úr stærri
hagkerfum:
 Ör verðhækkun
hlutabréfa eða
fasteigna umfram
verðlag
 Væntingar um
áframhaldandi
hækkanir umfram
verðlag
 Hátt verð í sögu-
legu samhengi
 Langvarandi
tímabil verðhækk-
ana að baki
 Sérstakar ástæð-
ur sem auka eft-
irspurn (t.d. nýtt
fjármagn)
 Sérstakar ástæð-
ur sem takmarka framboð
(t.d. lóðaskortur)
 Mikil útlánaaukning banka-
stofnana
 Aukin skuldsetning almenn-
ings í sögulegu samhengi
 Nýtt framboð lána, nýir lán-
veitendur eða nýjar lána-
reglur
 Lítið aðhald í peningamálum
og / eða ríkisfjármálum
 Lítil hækkun vísitölu neyslu-
vöruverðs, svo stjórnvöld
sofna á verðinum
 Minnkandi sparnaður almenn-
ings, t.d vegna tilfinningar um
sterka eignastöðu
 Óvenju sterkt gengi gjaldmið-
ilsins og mikill kaupmáttur
 Sterkt fjölmiðlaljós
 Mikill áhugi alls almennings á
fjárfestingum, eins konar gull-
æði
Þegar litið er yfir þennan lista er
það vissulega óþægilegt hve mörg
þessara atriða gætu átt við okkar
íslensku aðstæður nú. Þess vegna
er tímabært að huga strax að
hættumerkjunum, læra að lesa þau
og nýta sér einmitt það að horfur
eru á áframhaldandi velgengni um
sinn. Hugleiða hvernig okkar smáa
hagkerfi geti náð mjúkri lendingu
undir lok stórframkvæmda, í stað
þess að ofrísa og missa af þeim sök-
um flugið einhvern tíman á næstu
misserum þar á eftir. Við þurfum að
líta tvö til fjögur ár fram á við. Nei-
kvæð áhrif samdráttar erlendis frá
eru nógu erfið án þess að við sé
bætt innlendum sjálfskaparvítum.
Enn er nægur tími til stefnu.
Sápukúlur
springa að lokum
Ragnar Önundarson fjallar
um verðbólgu og verðfall
íbúðahúsnæðis
Ragnar Önundarson
’Viss hætta er áað næsta sam-
dráttarskeið í
heimsbúskapn-
um geti orðið
erfitt ef til verð-
falls á fast-
eignamarkaði
kemur, því það
hefur jafnan
mun alvarlegri
áhrif á efna-
hagslíf og
bankakerfi en
verðfall á hluta-
bréfamarkaði,
eins og jap-
anska dæmið á
síðasta áratug
sýnir.‘
Höfundur er viðskiptafræðingur
og bankamaður.