Morgunblaðið - 08.04.2005, Blaðsíða 10

10 FÖSTUDAGUR 8. APRÍL 2005 MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
HÉRLENDIS er til mun minna af upplýsingum
um ýmsa þætti sem varða málefni barna heldur en
á Norðurlöndunum og í flestum löndum Vestur-
Evrópu. Verkaskipting milli samfélagsstofnana í
málefnum barna og ungmenna er óskýr, jafnvel
augljóslega úrelt og óhagkvæm. Þá er fagleg þjón-
usta við börn sem eiga við sálrænan vanda að
stríða almennt talin ónóg og mun minni en í ná-
grannalöndunum. Á það jafnt við um þjónustu fé-
lagslega kerfisins sem mennta- og heilbrigðiskerf-
isins.
Þetta er meðal þess sem kom fram hjá þeim
sem nefnd um málefni barna og ungmenna ræddi
við þegar hún vann skýrslu um þessi mál fyrir for-
sætisráðherra. Nefndin var skipuð í október 2001
og skilaði lokaskýrslu sinni í lok mars sl. Að tillögu
formanns nefndarinnar ákvað forsætisráðherra
að fela svonefndri fjölskyldunefnd að fara yfir þær
tillögur sem koma fram í skýrslunni og fella þær
að öðrum tillögum sem miða að því að styrkja
stöðu fjölskyldunnar.
Tillögur til úrbóta
Tillögur nefndarinnar að markmiðum voru:
1. Að íslenska ríkisstjórnin taki ábendingar barna-
réttarnefndar Sameinuðu þjóðanna frá janúar
2003 varðandi framkvæmd Barnasáttmálans til
gaumgæfilegrar athugunar, geri framkvæmda-
áætlun og hrindi þeim úrbótum sem horfa til heilla
hið fyrsta í framkvæmd.
2. Að ávallt liggi fyrir heildstæðar og áreiðanlegar
almennar upplýsingar um börn og ungmenni hér-
lendis, sem máli skipta við stefnumótun og ákvarð-
anatöku opinberra aðila um hagi þeirra.
3. Að aðgerðir hins opinbera í þágu barna og ung-
menna, stjórnun þeirra og framkvæmd, séu ávallt
markvissar, skilvirkar og árangursríkar.
4. Að styrkja foreldra í uppeldishlutverki sínu með
því að koma á skipulegri og samræmdri foreldra-
fræðslu og ráðgjöf í uppeldisefnum fyrir alla for-
eldra.
5. Að heilsugæsla í skólum sé öflug miðstöð innan
hinnar almennu heilsugæslu í forvarnarstarfi, heil-
brigðisfræðslu og alhliða heilsugæslustarfi fyrir
börn og ungmenni á öllum skólastigum.
6. Að fjárhagslegur stuðningur hins opinbera við
fátækar barnafjölskyldur sé nægur og skilvirkur,
aðferðir við hann séu almenningi skiljanlegar og
verkaskipting skýr milli þeirra sem að honum
koma.
7. Að forvarnir, greining og meðferð geð- og atferl-
israskana hjá börnum og ungmennum verði að-
gengilegar, skilvirkar og árangursríkar.
8. Að börn af erlendum uppruna sem vaxa upp á Ís-
landi fái allan stuðning sem mögulegt er að veita af
hálfu opinberra aðila til að aðlagast hinu íslenska
samfélagi og eignast fulla aðild að því í hvívetna.
9. Að fullorðið fólk sýni börnum ævinlega fulla
kurteisi og virði þau sem einstaklinga.
Auk markmiðanna gerði nefndin tillögu um
framkvæmd og greinargerð um ástæður þess að
viðkomandi markmið var sett fram.
Flestir þeirra sem nefndin leitaði til störfuðu
innan heilbrigðis-, mennta- eða félagsþjónustu-
kerfisins. Það var dæmigert að viðmælendur lýstu
því að fjölþætt, margbrotin vandamál sem birtust
þeim í þeirra starfi en áttu rætur fyrir utan það og
úrlausn þeirra varðaði aðrar stofnanir. Þetta yrði
til þess að erfitt væri að taka á vandamálum í heild
sinni. Hjá þeim kom m.a. fram að verkaskipting
væri mjög oft óskýr og stundum sköruðust verk-
svið þeirra þannig að mikilvæg málefni gætu lent í
tómarúmi. Oft væri mikil tregða til að leggja niður
stofnanir eða sameina þegar aðstæður kölluðu á
ný vinnubrögð. Of oft væri krukkað í smáatriði í
stað þess að mynda heildarsýn á viðfangsefni og
oft óljóst hvar endanleg ábyrgð lægi. Nefndin
leggur til að forsætisráðuneytið velji 2–3 fagmenn
til að yfirfara stjórnsýslu og framkvæmd opin-
berrar þjónustu við börn og barnafólk.
„Allt kostar“
Skýrslan er ítarleg og of langt mál væri að nefna
öll þau atriði sem þar er fjallað um. Meðal athygl-
isverðari kafla í skýrslunni er umfjöllun hennar um
fátækar barnafjölskyldur. Þar segir að alþekkt sé
að fátækt hafi afar neikvæð áhrif á þroska barna,
sjálfsmynd og framtíðarhorfur. Mikilvægt sé að
koma í veg fyrri að börn einangrist félagslega
vegna efnahags foreldra eða forráðamanna, m.a.
með tilliti til þátttöku í félagsstarfi, íþróttum og
menningarstarfi. Og þó að fátækt hér á landi sé
ekki sambærileg við fátækt fyrri alda eða fátækt í
þróunarríkjunum sé hún engu að síður fyrir hendi.
Tala megi um nýfátækt sem sé ekki endilega sultur
og seyra, kuldi og klæðleysi, heldur ráðist hún af
viðmiði við kjör annarra. Í dag kosti allt. „Svo al-
gengt dæmi sé tekið er þátttaka í íþróttum ekki
lengur að fara út á völl og sparka bolta. Til að vera
hlutgengt í íþróttum þarf barn að eiga æfingabún-
ing og skó af sérstöku merki, það þarf að greiða
þátttökugjöld, fargjöld í keppnisferðir innanlands
eða utanlands. Geti einhver ekki veitt sér þetta er
hann ekki hlutgengur, eða finnst sjálfum að hann sé
það ekki. Það er auðvelt að skilja þá sem benda á að
þetta viðhorf sé rangt og öfugsnúið og það eigi ekki
að taka mark á því, en veruleikinn er þessi. Allt
kostar, það þarf mikið fé til að
vera gjaldgengur í flestu því sem
börn og unglingar gera og ætlast
er til af þeim. Það fé hefur fátæk-
asta fólkið ekki. Leikskóli kost-
ar, skólamáltíðir kosta, tóm-
stundastarf kostar, lyf kosta,
heilsugæsla kostar og það eru
börn fátækustu foreldranna sem
bæði þurfa mest á þessu öllu að
halda og eru líklegust til þess að
þurfa að vera án þess,“ segir í
skýrslunni.
Naumt skornar bætur
Það var nokkuð samdóma álit þeirra viðmæl-
enda sem leitað var til að opinber bótakerfi þjón-
uðu ekki hlutverki sínu sem skyldi í því að styrkja
fátækt barnafólk. Bæturnar væru svo naumt
skornar að þær hrykkju ekki fyrir lágmarksfram-
færslukostnaði, þaðan af síður væru þær til þess
fallnar að koma þessu fólki úr fátækt sinni, heldur
hefðu þær þvert á móti tilhneigingu til að njörva
það fast í fátæktinni. Þá væri skatta- og bótakerfið
afar flókið og virkni þess stundum mótsagnar-
kennd. Lagði nefndin til að ríkisstjórnin skipi
verkefnisstjórn til að gera stuðning hins opinbera
við barnafjölskyldur skilvirkan og skiljanlegan og
verkaskipting verði skýr. Ætluð verði þrjú ár að
þessu markmiði.
Meðal annarra tillagna í þessum kafla var að
kannaðar verði kostir þess að greiða foreldrum
fæðingarorlof sem þeir deildu með sér í tvö ár,
með sameinuðu átaki ríkis og sveitarfélaga en
sveitarfélögin myndu þá ekki almennt leggja fram
fé til uppbyggingar eða reksturs leikskóla fyrir
börn yngri en tveggja ára.
Úrbóta þörf varðandi afskipti hins opinbera af málefnum barna og unglinga
Verkaskipting óskýr,
úrelt og óhagkvæm
Eftir Rúnar Pálmason
runarp@mbl.is
HÁTT í sex ár eru liðin frá því lögð
var fram tillaga til þingsályktunar á
Alþingi um að ríkisstjórninni yrði falið
að undirbúa heildstæða og samræmda
opinbera stefnu í málefnum barna og
unglinga.

11. október 1999 – Sex þingmenn úr
öllum flokkum leggja fram tillögu til
þingsályktunar um heildarstefnumótun
í málefnum barna og unglinga.

11. maí 2001 – Alþingi ályktar að
fela ríkisstjórninni að undirbúa heild-
stæða og samræmda opinbera stefnu í
málefnum barna og unglinga og nefnd
verði skipuð til að sinna því starfi. Á
grundvelli stefnumótunar hennar verði
gerð fimm ára framkvæmdaáætlun
sem verði lögð fyrir Alþingi til stað-
festingar eigi síðar en á haustþingi ár-
ið 2002.

25. október 2001 – Davíð Oddsson
þáverandi forsætisráðherra skipar
nefndina. Í skipunarbréfi formannsins
segir að ekki sé gerlegt að ljúka starfi
nefndarinnar nægilega snemma til að
hægt sé að leggja fram áætlun haustið
2002 og nefndin skuli því „ætla sér
þann tíma sem nauðsynlegur er“ til að
gera viðfangsefninu viðhlítandi skil.

Janúar 2002 – Nefndin kemur
fyrst saman og fundar reglulega næsta
árið, alls á 14 fundum.

Febrúar 2003 – Drögum að loka-
skýrslu skilað til forsætisráðuneytisins.
Í skýrslu nefnd-
arinnar segir að
nokkur ráðuneyti
hafi þá fengið hana
til meðferðar.

Janúar-febrúar
2005 – Nefndin
kemur saman á fjór-
um fundum og fer
yfir þær breytingar
sem gerðar voru á
drögum nefnd-
arinnar í meðförum
ráðuneytanna og
telur að þær séu „ritstjórnarlegs eðlis“
og almennt til bóta. Á hinn bóginn tel-
ur nefndin rétt að vekja athygli á að
tvö ár séu liðin frá því lokadrög voru
lögð fram og á þeim tíma hafi orðið
umtalsverðar breytingar á þeim mála-
flokkum sem voru til umfjöllunar.

31. mars 2005 – Skýrslunni skilað
til forsætisráðuneytisins.

6. apríl 2005 – Skýrslunni dreift til
þingmanna.
Því má bæta við að 11. janúar 2005
ákvað ríkisstjórnin að stofna nefnd
sem á að styrkja enn frekar stöðu fjöl-
skyldunnar á Íslandi. Tillögur nefnd-
arinnar sem falið var að vinna að
stefnumótun um málefni barna og ung-
linga verða lagðar fyrir hana. Ekki eru
tímamörk á störfum fjölskyldunefnd-
arinnar.
Í þessu samhengi má benda á að eitt
þeirra gagnrýnisatriða sem komu fram
hjá viðmælendum fyrrnefndu nefnd-
arinnar á afskipti hins opinbera af
málefnum barna var að nefndir væru
ofnotaðar til úrlausnar á vandamálum.
Hátt í sex ár
frá tillögu að
lokaskýrslu
Nefndir ofnotaðar til úr-
lausnar á vandamálum
DRÍFA Hjartardóttir, alþingismaður og formaður nefndar um málefni barna
og ungmenna, telur brýnast að málefni barna og ungmenna verði felld undir
einn og sama hattinn og jafnvel komi til greina að við uppstokkun ráðuneyta
verði stofnað sérstakt fjölskylduráðuneyti.
Drífa segir að talsvert sé um að fólk sem sé að vinna í sínum málum sé ýtt
milli stofnana og það sé afar lýjandi. Þá falli vandamál tengd börnum undir
ýmis ráðuneyti. Helst væri togstreita milli aðila sem féllu undir heilbrigðis- og
félagsmálaráðuneytið og því komi vel til greina að einn ráðherra verði gerður
ábyrgur fyrir þessum málaflokki. Drífa segir að við gerð skýrslunnar hafi
henni komið mest á óvart hversu kynferðisbrot gegn börnum virðast útbreidd
en í skýrslunni segir að um fimmtungur barna hafi orðið fyrir kynferð-
isbrotum. Er þar átt við öll brot, bæði þau sem felast í kynferðislegu áreiti og einnig alvarlegri
brot. Spurð um áhrif fátæktar á börn segir Drífa að tímabært sé að endurskoða opinbert bóta-
kerfi. Það þurfi þó ekki endilega að felast í meiri útgjöldum heldur geti verið að sumir þurfi ekki
eins miklar bætur og þeir fái núna og aðra sé hægt að styðja betur.
Eins og fram kemur hér til hliðar tók það nefndina um eitt ár að útbúa drög að lokaskýrslu og í
febrúar 2003 var skýrslan afhent þeim ráðuneytum sem tilnefndu menn í nefndina og Sambandi
íslenskra sveitarfélaga. Lokaskýrslan var á hinn bóginn ekki afhent forsætisráðuneytinu fyrr en í
lok síðasta mánaðar, rúmlega tveimur árum síðar. Drífa segir að það hafi dregist „dálítið“ hjá
ráðuneytunum að fara yfir skýrsluna. „Þetta er ekki gott en ég vil helst ekki velta mér mikið upp
úr því. Ég er bara ánægð með að skýrslan skuli vera komin fram. Við tókum skýrsluna í gegn nú í
janúar og febrúar og gerðum ýmsar breytingar, sérstaklega varðandi heilbrigðiskaflann,“ segir
hún. Margt jákvætt hafi verið að gerast í málefnum barna og ungmenna að undanförnu og hún
segist fullviss um að starf nefndarinnar nýtist ráðuneytum og fjölskyldunefndinni vel í sinni
vinnu. Raunar sé sífellt verið að vinna að úrbótum í þessum málum.
Drífa Hjartardóttir, formaður nefndarinnar
Drífa Hjartardóttir
Ábyrgðin felld undir einn hatt
 Meira á mbl.is/ítarefni
HAGSMUNASAMTÖK framhalds-
skólanema mótmæltu fyrirhugaðri
styttingu námstíma í framhalds-
skólum úr fjórum árum í þrjú á
Austurvelli við Alþingishúsið í há-
deginu í gær. Nemendurnir afhentu
aðstoðarmanni menntamálaráð-
herra undirskriftalista að mótmæl-
unum loknum.
Nemendur úr a.m.k. sex fram-
haldsskólum stóðu að mótmælunum
í gær, en þar voru nemendur
Menntaskólans í Reykjavík,
Kvennaskólans, Verzlunarskóla Ís-
lands, Menntaskólans við Hamra-
hlíð, Borgarholtsskóla og Mennta-
skólans við Sund. Mótmælin fóru að
mestu friðsamlega fram, en lögregla
hafði afskipti af einum nemanda sem
henti eggi í þinghúsið. Nemendur
segja að á annað þúsund nemenda
hafi verið á Austurvelli, en lögregla
metur að um 300 hafi verið í hópi
mótmælenda.
„Þetta er gengisfelling á námi,
einungis gert í sparnaðarskyni,“
segir Steindór Grétar Jónsson, for-
maður Framtíðarinnar, annars nem-
endafélagsins í MR, um áform um
styttingu námstíma í framhalds-
skólum. Hann segir greinilegt að
ekki sé tekið nægilegt tillit til hags-
muna nemenda með þessum áform-
um.
Steindór segir þegar hægt að
ljúka framhaldsskóla í áfangaskól-
um, og því ekki nauðsyn að setja öll-
um skólum þessar skorður. Auk
þess hafi það slæm áhrif á skóla sem
eru með bekkjarkerfi, og minnkar
sérhæfingu í skólum og gerir þá
einsleitari. „Þetta þýðir að skólar
hafa minna svigrúm til þess að
kenna valfög og hafa sína sérstöku
stefnu. Okkar skoðun er sú að ef
þetta nær fram að ganga mun valið á
milli skóla einungis snúast um í
hvaða hverfi maður er frekar en
hvað maður vill í raun læra.“
Spurður um hvort framhald verði
á mótmælum nemenda segir Stein-
dór að það ráðist af því hvenær
frumvarp um styttingu náms verði
lagt fyrir Alþingi. Það verði líklega
ekki gert á þessu þingi, en þegar það
verði gert muni „skólarnir samein-
ast að nýju og gera eitthvað róttækt
í þessum málum“.
Gerir framhalds-
skólana einsleitari
Morgunblaðið/Þorkell
Nemendur úr sex skólum mótmæltu styttingu náms á Austurvelli í gær.