Morgunblaðið - 17.12.2005, Blaðsíða 51

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. DESEMBER 2005 51
Og hér heima hefur hann líka fallið í gleymsku.
En nú verður breyting þar á. Í mörg ár lá Skriðu-
klaustur undir skemmdum. Svo tóku menn á sig
rögg; þar á meðal góðir alþingismenn á Austur-
landi og forsetinn, Ólafur Ragnar Grímsson, en þó
verður að segja, að það var ekki fyrr en fyrir til-
stilli Björns Bjarnasonar, þáverandi mennta-
málaráðherra, að málefni Skriðuklausturs voru
leidd til lykta og langafa og Austurlandi sýndur sá
sómi að reisa þetta tigna setur úr öskustónni.
Gunnarsstofnun var ýtt úr vör. Samstarfið um
Skriðuklaustur hefur gengið óskaplega vel og það
sýnt sig hvern hlýhug Austlendingar bera til
Gunnars Gunnarssonar. Langafi var alltaf Aust-
firðingur og samstaðan um Skriðuklaustur og
Gunnarsstofnun á Austurlandi hefur skapað mjög
fallegt andrúmsloft.
Gunnarsstofnun er ekki einungis hugsuð sem
minnisvarði um Gunnar Gunnarsson, heldur hefur
hún að leiðarljósi að hugsa stærra og vera fyrir
alla þjóðina.
Það liggur nú fyrir að fjölskyldan mun færa
Gunnarsstofnun höfundarréttinn að verkum
Gunnars Gunnarssonar. Við teljum að það muni
hleypa nýju lífi í útgáfu bóka hans, en sú umræða
sem hefur skapazt um hann á síðustu árum hefur
vakið áhuga á verkum hans.
Vissulega er það svo að sum verka hans voru
skrifuð á þannig máli og í þeim tíðaranda að þau
eru ekki líkleg söluvara nú. En aðrar bækur hans;
ég nefni Aðventu og Fjallkirkjuna, eiga fullt er-
indi við okkur og framtíðina.
Nú er verið að vinna að gerð teiknimyndar eftir
Aðventu, Sjón skrifar handritið, og það stefnir í að
þetta verði stórmynd á heimsmælikvarða. Talandi
um teiknimyndir. Ég sagði frá því áðan að langafi
hefði reiðzt og skellt á nóbelsnefndina, þegar hann
hefði ef til vill betur haldið því samtali áfram og
fallist á skiptan hlut með Laxness. Einu sinni
hringdi Walt Disney í hann og vildi gera teikni-
mynd eftir Aðventu. Hver eru mín höfundarlaun?
spurði langafi, en höfundarlaun voru alltaf grund-
vallarmál í hans huga. Heiðurinn, sagði Disney.
Heldur þú að ég láti þig svipta mig höfundarrétti
mínum? spurði afi, hló við þessum bandaríska
stórkallahætti og endaði samtalið. Eftir á að
hyggja getum við rétt ímyndað okkur hvað það
hefði þýtt ef Disney hefði gert mynd eftir Aðventu
í sama anda og myndirnar um Mjallhvíti og Ösku-
busku.“
Gunnar! Sådan görer man ikke!
– Átt þú persónulegar minningar um langafa
þinn?
„Það á ég sem betur fer.
Hann var ákaflega reglusamur maður, næstum
eins og tölva. Hann vaknaði jafnan um sexleytið
og settist við skriftir. Hann hélt meðal annars
dagbók. Klukkan 11.30 fór hann út að ganga og
var kominn heim aftur klukkan tólf. Þá átti hádeg-
ismaturinn að bíða hans á borðinu. „Franzisca! Er
maturinn ekki til?“ kallaði hann, ef maturinn var
ekki mættur eina mínútu yfir. Eftir hádegismat-
inn tók hann það rólega, las bréf og blöð og eftir
þrjú tók hann á móti gestum. Það þýddi ekkert að
koma í heimsókn fyrir það. Þá sagði langamma
hann alltaf vant við látinn! Á kvöldin las hann svo í
bókum. Hann beitti sjálfan sig þvílíkum aga, að
þegar við Skúli Björn fórum í gegnum gögnin
hans, þá gátum við ekki annað en hlegið, því af-
köstin voru með ólíkindum. Fyrir utan sína hefð-
bundnu vinnu hélt hann dagbækur, sinnti gríð-
armiklum bréfaskriftum, hreinritaði gömul bréf,
safnaði frímerkjum, stúderaði skák og ég veit ekki
hvað og hvað!
Langafi minn var mjög hlýr maður, þegar hann
var ekki upptekinn. En þegar hann var upptekinn,
þá var hann upptekinn! Einu sinni braut ég hús-
reglurnar og læddist upp til hans, þegar hann var
að vinna. Það varð uppi fótur og fit á neðri hæð-
inni, en ég komst mína leið. Afi, hvað ertu að gera?
spurði ég. Ég er bara að skrifa eitthvað, vinur,
sagði hann og skipti ekki skapi við þessa truflun,
heldur leiddi mig fram og ég fór niður aftur; sigri
hrósandi. En sá sigur varð nú nokkuð blandinn
fyrir augnaráði langömmu!
Hún langamma var hvorki stóryrt né hávær.
Hún skammaði langafa nær aldrei. Ég man eftir
sögu, sem mamma sagði mér um eina skiptið, sem
hún sá langömmu skipta skapi við langafa. Hann
átti það til að vera stríðinn. Þegar þetta gerðist
var hann kominn um áttrætt. Hann var þá að fara
í háttinn og kominn með ísvatnskönnuna sína. Í
sömu andrá kom mamma heim, funheit í lopa-
peysu, og í sömu andrá og hún gekk framhjá, þar
sem langafi faldi sig, hellti hann úr ískönnunni of-
an í hálsmálið hjá henni. Svo hló hann og skríkti
eins og smástrákur, en mamma hljóp hágrátandi
til langömmu og sagði frá. Þá fór hún upp og sagði
leiftrandi af reiði: Gunnar! Sådan görer man ikke!
Og langafi varð lúpulegur og horfði í gaupnir sér!“
velt að skrumskæla þessa hluti og erfitt fyrir lang-
afa að verjast því.
Ástæða fundar í Berlín í ársbyrjun 1940 var að
Hitler vildi gera langafa að sínu megin-ger-
manska skáldi, sem hann afþakkaði. Hann notaði
þetta tækifæri til þess að ræða Finnastríðið, sem
varð til þess að Hitler brjálaðist, öskraði í allar
áttir og fór allt í einu að tala eins og honum fyndist
langafi vera finnskur rithöfundur. Þannig skildi
með þeim. Skömmu síðar fékk langafi tilkynningu
frá skandinavíska félaginu í Þýzkalandi um að
honum væri hyggilegast að koma sér úr landi inn-
an 24 tíma.
Langafi var í danska heimavarnaliðinu og tók
algjöra afstöðu gegn nazismanum. Hann var að
vísu mikill Þýzkalandsvinur, en hann vingaðist
ekki við nazismann!
En svo er á hitt að líta, að það er ekki hægt að
bera saman stöðuna í Þýzkalandi á síðari hluta
fjórða áratugarins og þess sem síðar varð. Þeir
voru að kveða niður verðbólgu og atvinnuleysi og
fleirum en langafa þótti til um það. En sú aðdáun
var fljót að gufa upp, þegar nazisminn sýndi sitt
rétta andlit.
Nei. Langafi var langt í frá nazisti. En hann
þurfti að burðast alla ævi með þessa drauga. Þeir
sóttu meira að segja að honum í sjónvarpsþætti,
sem hann tók þátt í hálfum mánuði áður en hann
lézt. „Getið þið ekki látið manninn í friði,“ sagði
Halldór Kiljan Laxness, sem líka var í þættinum,
en langafi var þá svo hrumur orðinn að hann las
orð sín upp af blaði, en sagði ekkert utan þess.“
Getur þú einhvern tímann fyrirgefið mér?
– Vörpuðu nóbelsverðlaunin engum skugga á
samband langafa þíns og Laxness?
„Það held ég í raun ekki. Þeim var vel til vina
áður og sú vinátta hélzt. Þeir báru djúpa virðingu
hvor fyrir öðrum og þýddu bækur hvor annars.
Ég held að það hafi verið einhver ólýsanlegur
sterkur þráður á milli þeirra og langafa fannst
alltaf að Halldór ætti skilið að fá nóbelsverðlaunin.
Enda var Laxness ekki aðili að þeim undir-
málum sem höfðu nóbelsverðlaunin af langafa.
Þar lögðu aðrir hönd á plóg.“
– Einn fjórmenninganna, sem skeytið sendu,
vildi friðmælast við langafa þinn.
„Já, það var á 75 ára afmæli hans, þegar hann
fékk stórriddarakross Fálkaorðunnar í Ráð-
herrabústaðnum.
Þar hélt langafi ræðu og í fyrsta og eina skiptið
talaði hann opinberlega um aðförina að sér 1955,
en allt undir rós. Þeir sem til þekktu gátu þó ráðið
það af orðum hans að hann vissi málavexti. Þegar
hann var svo að fara, var að klæða sig í frakkann,
kom Sigurður Nordal, tók í höndina á honum og
sagði klökkur eitthvað á þessa leið: Forni vinur.
Getur þú einhvern tímann fyrirgefið mér?
Langafi horfði í augun á honum og gekk orðalaust
út.“
Ævisaga og teiknimynd eftir Aðventu
Skjöl Gunnars Gunnarssonar hafa verið afhent
Þjóðarbókhlöðunni.
„Þegar mamma dó í fyrra, hafði hún gróf-
flokkað um einn þriðja af skjalasafni langafa og
komið því til varðveizlu ríkisins. Síðan héldum við
Skúli Björn Gunnarsson, forstöðumaður Gunn-
arsstofnunar, verkinu áfram og fyrir stuttu síðan
afhentum við Þjóðarbókhlöðu safnið. Aðgangur að
því verður þó lokaður um sinn meðan nánari
flokkunarvinna fer fram á handritum, bréfasafni,
úrklippum og fleiru. Það er verið að taka þetta
mjög föstum tökum og útlit fyrir að þetta muni
liggja endanlega fyrir mjög fljótlega og verður þá
meðal annars góður grunnur að ævisögu langafa.“
– Sem hver skrifar?
„Akkúrat núna vil ég ekki greina frá því, hver
höfundurinn verður, en Edda útgáfa gefur bókina
út. Sveinn Skorri Höskuldsson var byrjaður á
ævisögu langafa. Honum entist ekki aldur til þess
að ljúka því verki, en hann hafði viðað að sér gríð-
arlegu magni af áhugaverðum gögnum, eins og
samtölum við vini og samtíðarmenn langafa.
En við einblínum ekki á ævisöguna. Það sem er
jafnframt jákvætt við þessa úrvinnslu er að nú
opnast gögnin öllum sem hafa áhuga á lífi og starfi
langafa og þá á ég ekki bara við sértiltæka fræði-
menn. Það er margt fróðlegt þarna og meðal ann-
ars taldist okkur Skúla Birni svo til, að um 100
blaðagreinar hefðu birzt í Þýzkalandi við andlát
langafa.“
– Hvernig má það vera, að bækur Gunnars
Gunnarssonar eru vart fáanlegar hér á landi núna
og hann virðist líka horfinn úr danskri bók-
menntaumræðu?
„Það er rétt að það er ekki vikið að honum einu
orði í nýrri stórri danskri bókmenntasögu og var
hann þó söluhæsti rithöfundur í Danmörku í ára-
tugi. Og þar í landi voru þá 300 blöð, sem skrifuðu
öll um hann stanzlaust meira og minna á hverjum
einasta degi. Það er með ólíkindum að slíkur rit-
höfundur skuli vera horfinn af bókmenntahimni
Dana.
Hann var alla tíð örlátur við Ísland og Íslend-
inga, heima og erlendis. Hann kynnti Íslend-
ingasögur í Danmörku og barðist meðal annars
fyrir útgáfu verka Halldórs Kiljans Laxness þar í
landi.
Langafi var af gamla skólanum. Ég held að
hann hafi trúað því, að þeir sem eru hugdjarfir og
góðir menn og bera sannleikann fyrir brjósti, að
þeir myndu uppskera.
Eftir á að hyggja skorti hann efalaust öll slótt-
ugheit; bæði persónuleg og pólitísk, til að tryggja
sér nóbelsverðlaunin. Hann taldi einfaldlega að
verk hans töluðu sínu máli.
Staða mála í dag er sú, að almenningur hefur
haldið að Halldór Kiljan Laxness einn tengist
bókmenntaverðlaununum 1955. Stór hluti ís-
lenzkra listamanna þekkir hins vegar þessa sögu,
sem ég er að segja, þótt hún hafi ekki komið fram
opinberlega fyrr en nú.“
– Af hverju ekki?
„Fyrir utan það að langafi vildi ekki rjúfa trún-
aðareið við frænda sinn og vin, Andrés Þormar, þá
taldi móðir mín rétt, þegar afi hennar lézt, að við
biðum þar til gögn nóbelsnefndarinnar yrðu gerð
opinber.“
– Sem verður eftir áramótin.
„Já. Það verður forvitnilegt að sjá, hvað þau
hafa að geyma. Margt er nú komið fram, en ég
efast um að margt skriflegt finnist um nazistahlið
málsins. Hún var slíkt hitamál að menn voru ekki
að festa eitthvað um hana niður á blað, heldur
ræddu hana aðeins sín í milli, eins og Peter Hall-
berg staðfesti við mömmu. En kannski kemur
eitthvað fram í dagsljósið. Þá gott og vel.“
– Lítur þú á það sem einhver tímamót fyrir
ykkur?
„Mér finnst það vera ákveðinn áfangi að þess-
um málum öllum hefur verið hleypt út. Í því felst
viss léttir, því satt að segja hefur þetta mál hvílt
nokkuð á fjölskyldunni.
En nú setjum við punktinn aftan við söguna,
vatnið er komið undir brúna og við getum haldið
áfram.“
Þýzkalandsvinur en ving-
aðist ekki við nazismann
– Var Gunnar Gunnarsson nazisti?
„Nei! Langafi var ekki nazisti. Hann var húm-
anisti og þjóðernissinni. Hann talaði fyrir samein-
ingu Skandinavíu og að konungdæmin yrðu lögð
niður. Það hafði ekkert með nazisma að gera, en
langafi talaði títt um það, hve oft hugsjónum hans
um sameinuð Norðurlönd var ruglað saman við
nazisma.
Allan seinni hluta ævi sinnar barðist langafi við
að hvítþvo sig af ljótum ásökunum um nazisma.
Hann hafði megintekjur af bókum sínum í
Þýzkalandi, þar sem hann var næstsöluhæstur á
eftir Goethe. Hann hafði því mikilla hagsmuna að
gæta þar og þurfti oft að fara þangað til að kynna
bækur sínar og sinna útgáfumálum.
Honum hlotnaðist sá vafasami heiður að hitta
Hitler og Göbbels nokkrum sinnum og hann var
heiðursgestur Þjóðverja í Nürnberg. Það var auð-
langt frá því að vera einhlítur mælikvarði á bók-
menntir. Landafræði og pólitík spila þar oft inn í.
Engu að síður hafa verðlaunin sína þýðingu og eru
ákveðinn virðingarvottur við rithöfundinn og verk
hans. Það var ekki einasta að langafi væri sviptur
þessum virðingarvotti, sem honum átti að hlotnast
að ganga sjötugum, heldur gerðist það með þeim
ódrengilega hætti, sem hér er komið til skila.
Að veifa nazistadulunni framan í Svía var að
æra óstöðugan. Halldór Guðmundsson hefur und-
ir höndum bréf eins nefndarmanna í nóbelsnefnd-
inni 1955, þar sem hann segir að það megi ekki
veita nazista bókmenntaverðlaunin. Hægt og bít-
andi breyttist landið og loks átti langafi ekki næg-
an stuðning í nóbelsnefndinni.
Og hér heima fyrir var pólitíkin heiftúðug, en
þó ekkert miðað við það sem ríkti í listapólitíkinni.
Hún var í raun erfiður og óhugnanlegur heimur
og ekki fyrir viðkvæman mann að þrífast þar.
Mönnum var endalaust stillt upp í fylkingar;
menn voru sagðir hægri menn og vinstri menn.
Langafi var í hvorugri fylkingunni, hann var aldr-
ei yfirlýstur sjálfstæðismaður, hann var ekki
vinstri maður og hann var ekki kommúnisti. Sá
sem ekki var til vinstri, hann var úti í kuldanum.
Langafi var húmanisti fyrst og fremst. Hann
stóð einn úti á sínum berangri og bar sig vel, þótt
hann gæti ekki unnið úr sínu reiðarslagi. Hann
var stórmenni, ekki vegna ríkidæmis og frægðar,
heldur fyrir það með hvaða hætti hann brauzt
áfram frá fátækt, hversu gott hjartalag hans var
og hvernig hann beitti sjálfan sig ótrúlegum aga.
Langafi var maður gjafmildur. Í áratugi hélt hann
uppi heilu fjölskyldunum í Danmörku og hérna
heima. Hann styrkti listamenn og borgaði meðal
annars Jóhannesi Kjarval föst mánaðarlaun.
Hann og langamma gáfu íslenzku þjóðinni Skriðu-
klaustur í Fljótsdal, sem er stærsta gjöf sem
nokkur Íslendingur hefur í lifanda lífi gefið ís-
lenzka ríkinu.
Mamma kynntist vel Peter Hallberg, einum
mesta stuðningsmanni Laxness í Svíþjóð. Hann
sagði henni frá atburðarásinni 1955 og bað hana
afsökunar á sínum þætti þar í. Hann beitti sér svo
fyrir því að bók mömmu; Vandratað í veröldinni,
þar sem hún fjallar um uppvaxtarárin á Skriðu-
klaustri, var gefin út í Svíþjóð. Mamma sagði að
hann hefði efalaust gert það í yfirbótarskyni fyrir
að eyðileggja nóbelsverðlaunin fyrir afa hennar!“
Veit engan mann meiri Íslending
– En nú skrifaði Gunnar Gunnarsson verk sín á
dönsku og bjó í Danmörku.
„Ég veit engan mann meiri Íslending en lang-
afa minn. Hann elskaði Ísland og barðist fyrir
málstað þess hvar og hvenær sem hann fékk því
viðkomið.
Og eins og hann var Íslendingur tilheyra verk
hans íslenzkum bókmenntum, þótt hann byggi í
Danmörku og skrifaði þau á dönsku. Það er ekki
hægt að liggja honum á hálsi fyrir að fara utan. Á
þeim tíma var ekki um önnur úrræði að ræða til
þess að koma sér áfram.
nóbelsins
freysteinn@mbl.is
Morgunblaðið/Árni Sæberg
n er af langafa hans, Gunnari Gunnarssyni skáldi, og eftir norskan málara, Laureng.