Morgunblaðið - 17.12.2005, Blaðsíða 46

46 LAUGARDAGUR 17. DESEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
MENNING
SAGA sjávarútvegs á íslandi er
gagnmerkt rit. Nú er þriðja og síð-
asta bindi sögunnar, Nýsköpunar-
öld, komið út. Í bókinni heldur
sagnfræðingurinn Jón Þ. Þór áfram
að rekja sögu sjávarútvegs á Ís-
landi, en í bindunum þremur hefur
hann fjallað um þennan mikla at-
vinnuveg á upphafi Íslandsbyggðar
til ársins 1973.
Sagan í þessu síðasta bindi hefst
árið 1939 þegar heimsófriðurinn
vofir yfir þjóðinni og alger óvissa
ríkir um framvindu mála. Reyndar
fór það svo að stríðsárin skiluðu ís-
lenzkum miklum tekjum, svo mikl-
um að hann reis úr öldudal krepp-
unnar til slíkra álna að til ríkis-
afskipta kom til að ráðstafa
tekjunum. Íslendingar stóðu þessi
árin einir að miðunum umhverfis
landið, sem við það fengu góða frið-
un eftir gífurlega sókn Breta, Þjóð-
verja og annarra þjóða hingað.
Skipin sigldu með ferskan fisk og
segja má að verð hafi farið hækk-
andi allan tímann. Þessu skammrifi
fylgdi þó böggull, því margir ís-
lenzkir sjómenn fórust í þessum
siglingum, bæði í slæmum veðrum
og vegna árása Þjóðverja á skipin.
Höfundur skiptir
bókinni í nokkra meg-
inkafla; Sjávarútveg í
heimsstyrjöld, Ný-
sköpun, Togara-
útgerðin 1946–1973,
Vélbátaútgerðin
1946–1973, Sel- og
hvalveiðar, Landhelg-
ismál og landhelg-
isgæzla og Fisk-
verkun og fiskvinnslu.
Loks fjallar hann um
haf- og fiskirann-
sóknir og sjávar-
útveginn og rík-
isvaldið.
Í aðfaraorðum bókarinnar segir
höfundur svo: Engum blöðum er um
það að fletta, að með nýsköpuninni
hófst nýtt tímabil í sögu íslensks
sjávarútvegs og stóð í fullan ald-
arfjórðung, allt fram um 1970. Það
einkenndist af látlausri endurnýjun
og uppbyggingu á öllum sviðum út-
vegsins náði jafnt til fiskiskipaflot-
ans, fiskvinnslu, hafnargerðar og
markaðsmála, og reyndar er rétt að
telja landhelgismálið einn anga
þess. Oft var þróunin öfgakennd, og
má víst benda á ýmis dæmi þess, að
menn hefðu betur flýtt sér hægar
en raun bar vitni. Miklu var hins
vegar áorkað, og lífs-
kjör urðu betri en
nokkru sinni fyrr.
Munu fáir hafa dregið
það í efa, að það bæri
öðru fremur að þakka
sjávarútveginum.“
Þessi stutta lýsing á
tímabilinu er raunsönn
og bókin lýsir þessu vel.
Gefin er heildarmynd af
gangi mála studd ýms-
um afmörkuðum dæm-
um og það er virkilega
fróðlegt að sjá hvernig
staðið var að málum. Á
þessum árum voru af-
skipti stjórnvalda af sjávarútveg-
inum í hámarki. Öllu var stýrt að of-
an og ætlan stjórnvalda þess efnis
að nota sjávarútveginn til að halda
byggð í landinu og skapa aukna at-
vinnu var öllum ljós. Það má segja
að markmiðið hafi verið að fá ný-
sköpunartogara í hvert sjávarpláss
og helzt fleiri en einn. Svipað var
svo við skuttogaravæðinguna sem
hófst upp úr 1970. Það kom svo í
ljós að misjafnlega gekk að græða á
útgerðinni. Flestir gerðu vel en aðr-
ir fóru á hausinn, rétt eins og geng-
ur og gerist. Oft á tíðum var nýi
togarinn frekar böggull en skamm-
rif. Þessi saga sýnir okkur að sjáv-
arútvegurinn hefur alla tíð gengið í
gegnum öldudali en alltaf hefur
fleyið staðið af sér öldurótið og út-
vegurinn staðið sterkari á eftir. En
líklega hefur áfallið aldrei verið
meira en þegar síldin hvarf. Þá var
leiðin úr öldudalnum löng.
Eins og áður sagði voru afskipti
ríkisvaldsins af sjávarútveginum
mikil á þessum árum. Um það segir
höfundurinn meðal annars svo: Þeg-
ar litið er yfir sögu íslensks sjávar-
útvegs á tímabilinu 1945–1970 og
hugað að samskiptum hans við
stjórnvöld, blasir við næsta und-
arleg mynd. Hún minni að sínu leyti
á klessumálverk eftir marga mál-
ara, þar sem hver listamaður hefur
bætt sínum lit og sínu málning-
arlagi í myndina. Grunnliturinn
táknar nýsköpunina, en þegar tók
að halla undan útgerðinni um 1950,
jukust afskipti ríkisvaldsins að mun
og á tímabilinu frá því um 1950 og
fram um 1970 voru „ráðstafanir í
sjávarútvegsmálum“ eitt helsta við-
fangsefni hverrar ríkisstjórnar, og
málaði þá hver með sínum lit. Þess-
ar ráðstafanir fólust í ýmiss konar
aðgerðum, sem stundum minna
helst á efnahagslega loftfimleika,
bátagjaldeyriskerfið 1951–1956,
endalausar færslur á fjármunum úr
einum vasa í annan, bóta- og upp-
bótakerfi, og þannig mætti lengi
telja. Þegar svo allt var komið í
þrot, var gengisfelling þrautaráðið,
en aldrei tókst að koma rekstri
sjávarútvegsins í heild á réttan kjöl,
þó vissulega væru dæmi um ágæt-
lega rekin útvegsfyrirtæki víða um
land.“
Síðari dæmi virðast sanna það að
bezt er að þessi opinberu afskipti
séu sem minnst.
Þetta er vel skrifuð saga, sem
lýsir á skýran hátt gangi mála á
þessu umbrotatímabili. Lesandinn
verður miklu betur að sér en áður
og skilur betur hvernig og hvers
vegna málin þróuðust á sinn hátt.
Þegar litið er á bindin þrjú, sem
eina heild hefur sagnfræðingurinn
Jón Þ. Þór skráð samfellda sögu
sjávarútvegs íslenzku þjóðarinnar
með þeim hætti að vart verður bet-
ur gert. Eftir lestur þessarar sögu
kemur æ betur í ljós hve mikil und-
irstaða sjávarútvegurinn hefur ver-
ið þjóðinni og líkast til væri hér fá-
tæklegt um að litast ef ekki hefði
verið róið til fiskjar héðan. Sjávar-
útvegurinn hefur verið sá aflvaki
sem fært hefur íslenzkt samfélag
inn í nútímann með hraðari og
glæsilegri hætti en gerzt hefur með
öðrum þjóðum. Jón Þ. Þór og sjáv-
arútvegsráðuneytið eiga heiður skil-
ið fyrir að færa þjóðinni þessa sögu.
BÆKUR
Sjávarútvegur
Jón Þ. Þór
286 bls., Bókaútgáfan Hólar, Akureyri,
2005.
Nýsköpunaröld
Saga sjávarútvegs á Íslandi III. bindi
Nýsköpun í ölduróti
Jón Þ. Þór
Hjörtur Gíslason
JÓLATÓNLEIKAR Kamm-
ersveitar Reykjavíkur eru orðnir
fastur liður í jólaundirbúningi
margra, enda er þetta 32. árið sem
sveitin efnir til tónleika skömmu fyr-
ir jól. Að þessu sinni verða tónleik-
arnir haldnir í Áskirkju á morgun,
sunnudaginn 18. desember, og hefj-
ast þeir kl. 17, undir yfirskriftinni
Faðir undrabarnsins Mozarts.
Fjögur verk Leopolds
Á næsta ári verða liðin 250 ár frá
fæðingu Wolfgangs Amadeusar
Mozarts og þótti Kammersveitinni
vert, sem upptaktur að því mikla ári,
að kynna Leopold Mozart, föður
undrabarnsins Wolfgangs Amadeus-
ar. Á efnisskrá tónleikanna eru fjög-
ur verk eftir Leopold; Sinfonia di
Camera í D-dúr fyrir horn, fiðlu,
strengi og fylgirödd, konsert í Es-
dúr fyrir tvö horn, strengi og fylgi-
rödd, konsert í D-dúr fyrir trompet,
tvö horn, strengi og fylgirödd og
Sinfonia di Caccia í G-dúr fyrir fjög-
ur horn, strengi, fylgirödd og pákur.
Einleikarar á tónleikunum verða
hornleikararnir Jósef Ognibene,
Emil Friðfinnsson, Stefán Jón Bern-
harðsson og Þorkell Jóelsson, Eirík-
ur Örn Pálsson trompetleikari og
Una Sveinbjarnardóttir fiðluleikari.
Með þeim leikur þrettán manna
strengjasveit.
„Ef Wolfgang hefði ekki verið til
hefði Leopold verið frægi Mozart-
inn, það er enginn vafi á því. Hann
var það gott tónskáld,“ svarar Jósef
Ognibene hornleikari, aðspurður
hvort Leopold sé á einhvern hátt
jafnoki sonar síns. „Hann er ekki
sami snillingur og sonurinn, en það
er dálítið merkilegt að hugsa til þess
að einleiksverkin þrjú fyrir horn,
sem leikin verða á tónleikunum, eru
öll samin um það leyti sem Wolfgang
fæðist – sinfónían fyrir fjögur horn
er meira að segja samin á árinu sem
hann fæðist. Þetta er því líklega
fyrsta tónlistin sem ungi Mozart
heyrir, sem er áhugavert í ljósi þess
sem síðan varð um hann.“
Brautryðjandi í hornleik
Jósef segir Leopold Mozart á
margan hátt hafa verið brautryðj-
anda í hornleik. „Hann er einn af
þeim fyrstu sem notfæra sér ríku-
lega þá staðreynd að hornið er úti-
hljóðfæri sem er gjarnan notað við
veiðar, og tónlist hans ber mikinn
keim af því. Wolfgang yngri átti síð-
ar eftir að semja fjóra eða fimm
hornkonserta á ævi sinni, sem allir
enda með veiðistefi. Líklega hefur
hann fengið þá hugmynd frá föður
sínum,“ útskýrir Jósef. „Ég myndi
segja að veiðimannastefið væri eitt
af meginþemum jólatónleikanna, þar
sem það kallast á við rómantískari
hlið hornsins sem fær líka að syngja
mikið í hægari köflum. Það eru mjög
aðlaðandi andstæður sem skapast
þar.“
Hann segir hornleikara lánsama
að þó nokkuð er til af tónlist fyrir
horn frá ýmsum tímabilum, og
helgist það meðal annars af því að
nokkrir þeirra höfðu aðgang að góð-
um hornleikurum. „Faðir Richards
Strauss var til dæmis hornleikari, og
þess vegna skrifaði Strauss mikið
fyrir horn. Þó að pabbi Mozarts hafi
ekki leikið á horn var góður fjöl-
skylduvinur þeirra einn snjallasti
hornleikari síns tíma. Það var fyrir
tilviljun að þeir þekktu þennan
mann, sem var ostagerðarmaður að
starfi, en sú staðreynd hvatti Wolf-
gang engu að síður mjög til að semja
fyrir hljóðfærið. Einhvern snjallan
hornleikara hlýtur Leopold líka að
hafa þekkt í Salzburg á þessum
tíma, því þessi verk hans eru mjög
krefjandi fyrir hornin.“
Jólaleg barokktónlist
En er þetta jólaleg tónlist, sem
verður leikin á tónleikunum á morg-
un? „Einhverra hluta vegna þykir
nútímafólki alltaf jólalegt að heyra
barokktónlist; tónlist fram til miðrar
18. aldar. Í því ljósi myndi ég segja
já,“ svarar Jósef. Og hornið er líka
hátíðlegt hljóðfæri, ekki satt?
„Vissulega, og það er trompetinn
líka, enda hefð í kirkjum hérlendis
að leika á trompeta þar fyrir jólin.
Síðan þykja mörgum Árstíðir Vi-
valdis jólalegar, og tónlist Leopolds
Mozarts er mjög í ætt við tónlist
hans. Ég held að fólk sem sækist eft-
ir að heyra slíka tónlist á jólum verði
ekki fyrir vonbrigðum.“
Tónlist | Jólatónleikar Kammersveitar Reykjavíkur undir yfirskriftinni Faðir
undrabarnsins Mozarts haldnir í Áskirkju á morgun, sunnudag, kl. 17
Morgunblaðið/Ómar
Hornleikararnir Jósef Ognibene, Emil Friðfinnsson, Stefán Jón Bernharðsson og Þorkell Jóelsson, Eiríkur Örn Pálsson trompetleikari og Una Svein-
bjarnardóttir fiðluleikari leika einleik á tónleikunum á morgun, en með þeim leikur þrettán manna strengjasveit.
Fjögur horn, trompet og fiðla
leika einleik á jólatónleikum
Eftir Ingu Maríu Leifsdóttur
ingamaria@mbl.is
Jólatónleikar Kammersveitar
Reykjavíkur verða haldnir í Ás-
kirkju á morgun og hefjast þeir kl.
17.
Í GÆR fór út af lager bókaforlags-
ins Bjarts Harry Potter-bók númer
100.000. Á síðu 333 í þessu eintaki
bíður lesandans óvæntur glaðn-
ingur, gjafabréf á ævintýralega
helgarferð fyrir tvo til Edinborgar
í boði Bjarts og Icelandair. Þetta
eru þær slóðir þar sem J.K. Rowl-
ing hóf að skrifa fyrstu Harry Pot-
ter bókina, þá fátæk einstæð móðir.
Bókaforlagið Bjartur hefur á
undanförnum sjö árum gefið út sex
bækur í bókaflokknum um galdra-
strákinn knáa, Harry Potter en sem
kunnugt er hefur sjötta Potter-
bókin, Harry Potter og Blendings-
prinsinn, setið í efstu sætum ís-
lenskra metsölulista undanfarnar
vikur.
Búið er að dreifa þeirri bók í yfir
12.000 eintökum en áður en sala
hennar hófst höfðu tæplega 88.000
eintök af eldri Harry Potter bók-
unum selst hér á landi.
100.000 eintök
af Harry Potter
KÚARIÐA nefnist þetta verk
danska myndlistarmannsins Jens
Galschiot í Victoria-garðinum í
Hong Kong. Verkið er tæplega
þrjátíu feta vog með kýrskrokki í
annarri skálinni og fimm soltnum
afrískum börnum í hinni. Að sögn
listamannsins á verkið að tákna þá
staðreynd að ríkustu lönd heims
verja fimm sinnum meira fé til að
styrkja landbúnaðinn heima fyrir
en til þróunaraðstoðar í þriðja
heiminum.
Reuters
Kúariða í
Hong Kong