Tíminn - 21.12.1972, Blaðsíða 48

48
TÍMINN
JOLABLAÐ 1972
Leirá í Leirársveit
ull fengist, ef enskir hrútar væru
hafðir til kynblöndunar. Þetta
htdur hann gert með glöðum
huga, og er barnalega broslegt
ávarp hans til konungs, er hann
þakkar honum hið holsteinska og
enska fé, er til landsins hafði
verið flutt:
,,Ó, hve náðugur herra, sem
girnist að gera sina fátækustu
undirsáta hluttakendur i slikri
lukku”.
Bjartsýnin og vongléðin leyna
sér ekki. En þvi var miður, að
lukkan varð endaslepp, svo sem
kunnugt er, þvi að frá Elliðavatni
breiddist út fjárkláðinn, er að
lyktum eyddi fjárstofninum um
meira en hálft landið. Vafalaust
hefurkláðinn komið fljótiega upp
á Leirá, og er auðvelt að gera sér
i hugarlund, hve vonsvikinn amt-
maðurinn hefur verið, er honum
varð ljóst samhengið.
Einn þeirra manna, sem
skoðuðu reyfin hjá Magnúsi
Þingvöllum sumarið 1761, var
Ólafur Stefánsson frá Höskulds-
stöðum á Skagaströnd, er þá
hafði verið varalögmaður um
nokkurt skeið. Þetta sama haust
átti Ólafur brýnt erindi að Leirá.
Þá gekk hann að eiga einkadóttur
Magnúsar, Sigriði, og voru þau
gefin saman i Leirárkirkju að
viðstöddu miklu fjölmenni hinna
lignustu manna. Heimanmundur
brúðarinnar var fjögur hundruð
hundraða i fasteignum og tvö
hundruð hundraða i lausafé.
Veizlan var ein af hinum
fræguslu á landi hér. Gestir voru
130, og komu sumir um þvert
landið til þess að heiðra brúð-
hjónin. Þar flulti séra Gunnar
Fálsson i Hjarðarholti kvæði það,
er nefnd heíur verið Sigriðar-
drekka og Ólafssumbl, og þar lék
Jón Sveinsson á Bekansstöðum
veizlugikk og sneri öfugt á honum
hver tuska, sem á honum hékk.
Þegar hann dó, sem kallað er á
nútíðarmáli, hljóp i skarðið einn
hinna heldri gesta, skáldið og
prófasturinn frá Hjarðarholti
séra Gunnar Pálsson og lauk
þeim leik svo, að hann hvarf
undir borðin. Liliu siðar tók
brúðurin að ókyrrasl i meira lagi,
en eftir nokkurl stirhabrak kom
höfuð prófasts upp um pilsop
hennar, og hafði parrukið týnzt á
leiðinni.
Upp úr þessu seltist Ólafur að á
Leirá, gerðist aðstoðarmaður
tengdaföður sins og tók við amt-
mannsembætti að honum látnum.
Og á Leirá fæddist Magnús
Stephensen.
Það var ósvikið höfuðból, sem
Ólafur Stefánsson tók við, stór-
mannlega hýst og svo búið að
öllu, sem bezt gat orðið. Enn er til
i þjóðminjasafninu mynd frá
þeim árum, er þau Ólafur og
Sigriður sátu að Leirá. Fimm hús
snúa þili fram á hlað og eru
flestir stafnarnir svo háir, að i-
veruloft eru yfir, og eru þar þó
mörg önnur hús reisuleg. Ekki er
siður gaman að virða fyrir sér
fólkið og athafnir þess, bæði
fyrirfólks og hjúa. Bezt sýnir það
þó kannski, hvilikur staður Leirá
var, að allir eru búnir eftir þeirri
tizku, sem þá var nýjust af nál-
inni, ekki einungis hefðarfólkið i
forgrunni myndarinnar, heldur
einnig vinnufólkið við vatnspóst-
inn, stórviðarsögina og á
vellinum.
Olalur Stefánsson horfði ekki i
kostnað við að gera veg Leirár
sem meslan. Þegar honum var
einu sinni sögð sú frétt, að æðar-
kolla hefði gerl sér hreiður i
Leirárey, sendi hann þegar eina
vinnukonu sina út þangað til þess
að vaka yfir þvi, að ekkert illt
henti kolluna, unz hún væri á sjó
komin meö unga sina. Lét hann
hrófa upp kofa handa stúlkunni og
stálpað barn vera hjá henni,
henni til dægradvalar. Þar að
auki fékk hann henni ókjör af
bandi, sem hún átti að prjóna, svo
að liminn færi ekki forgörðum við
þaðeittaðgæta kollunnar. Seinna
hældi Ólafur sér af þvi, að með
þessu hefði honum tekizt að koma
upp oíurlitlu æðarvarpi i
Leirárey.
Ólafur varð einn af mestu
frægðarmönnum landsins.
Búskapur hans á Leirá varð þó
ekki langvinnur. En þegar
Magnús Stephensen komst upp,
hlaut hann jörðina að gjöf úr
hendi föður sins, er hann
kvæntistog var skipaður varalög-
maður árið 1788. Hann bjó siðan á
Leirá fram til ársins 1803. Þá
voru þar enn á ný ráðin ráð, sem
miðuðu að þvi að vekja þjóðina og
hel'ja hana á hærra stig. Heima i
stofu á Leirá var stýrt eina
útgáfufyrirtæki landsins, Lands-
uppfræðingarfélaginu, og prent-
smiðju þess i Leirárgörðum, og
þaðan var höfð hönd i bagga með
flestu, sem i landinu gerðist. Og á
þessum árum var þar enn ein
stórbrotin brúðkaupsveizla, er
sagnritarinn Jón Espólin gekk að
eiga Rannveigu Jónsdóttur.
Þegar Magnús hvarf frá Leirá,
varð þar sýslumannssetur, Jónas
Scheving, sýslumaður Skag-
firðinga, tók þá við Borgar-
fj.sýslu og kvæntist litlu siðar
systur Magnúsar. Hann sat þar
siðan i nálega þrjá áratugi, ekki
skörulegt yfirvald, en maður kær
að hestum. Um krossmessuleytið
vorið 1831 var h,ann að fást Við
hesta þar á hlaðinu. Kenndi hann
þá verkjar fyrir brjósti, Um
kvöldið eða nóttina eftir gaf hann
upp öndina. Allvel hefur Jónasi
fénazt á Leirá, og bera uppboðs-
bækur með sér, að furðulegt safn
af smjöri hefur þar verið saman-
dregið.
Nokkru siðar keypti jörðina Jón
Arnason frá Kalmanstungu, og
fluttist hann þangað 1839,
auðugur og mikilhæfur búsýslu-
maður, sem oftlega var settur
sýslumaður héraðsins. Þegar Jón
Árnason þraut, kom þangað
skáldið Jón Thoroddsen, er varð
sýslumaður Borgfirðinga árið
1861. Hann hafði að visu lifað sitt
fegursta skeið, er hann kom að
Leirá. Samt bjó hann þar kvæði
sin undir prentun, gerði þar
nokkrar breytingar á Pilti og
stúlku fyrir aðra prentun og
hreinskrifaði eða jafnvel samdi
Mann og konu að meira eða
minna leyti. Hvilir hann i Leirár-
kirkjugarði, ásamt fleira stór-
menni, undir grárri, áletraði
steinhellu.
Eftir dauða Jóns Thoroddsens
varð Leirá bújörð bænda, og
vinnst hér ekki ráðrúm til þess að
rekja þá sögu að neinu gagni. Þó
hlyðir ekki að ljúka þessu hrafli,
án þess að geta að nokkru Þórðar
Þorsteinssonar frá Hurðarbaki,
eins af tápmeiri bændum
landsins á siðari hluta nitjándu
aldar. Um hans daga rikti að visu
ekki á Leirá sá upphafni hefðar-
bragur eða fágun i háttsemi sem
húsbændur staðarins tomdu sér
öld fyrr, þvi að Þórður var meira
gæddur vikingslund en þjálfaðri
háttvisi, einkum við öl, og gat þá
verið I meira lagi ódæll
viðskiptis. Menntun hafði hann
ekki heldur af að státa, þvi að
hann hafði farið a mis við bóklega
fræðslu á æskuárum. Hann hafði
þvi ekki öðru fram að tefla en
þeim óstýriláta þrótti, sem i
honum bjó, og stundum leiddi
hann á þær götur, er ekki skyldi.
En hugmyndarikur framfara-
maður var þessi harðskeytti
bóndi. Meðal annars er það til
marks um áræði hans, að
snemma á ævi sinni hóf hann
svinarækt uppi i Reykholtsdal, og
mörgum fleiri nýjungum braut
hann upp á. Þegar hann var
kominn að Leirá, reisti hann þar
upp barnaskóla á sinn kostnað, er
þá var hið mesta nýmæli i sveit,
og fékk til hans hina beztu
kennara — þeirra á meðal Valdi-
mar Ásmundsson, siðar ritstjóra
Fjallkonunnar föður Héðins, og
Einar Sæmundsen, föður Einars
skógfræðings. Stefndi hann heim
að Leirá þeim börnum, sem tiltæk
voru, að þar nytu fræðslu, og urðu
piltar úr þeim hópi meðal
þekktustu menntarnanna
þjóðarinnar.
Barnaskóli Þórðar var timbur-
hús, járnklætt, og sjálfsagt kalt á
vetrum. En i þess háttar var ekki
horft þá. Stóð hús þetta vestan við
kirkjuna, og þegar skólahald féll
niður, var það gert að þinghúsi
sveitarinnar. Loks var það rifið
árið 1904.
Þórður, bóndi langt uppi i sveit,
réðst einnig i að kaupa gufubát,
Laxá, til flutninga, og hann var
meðal þeirra, sem fastast studdu
að þvi, að bændaskólinn á Hvann-
eyri komst upp. Keypti hann
Hvanneyri, ásamt niu býlum
öðrum, fyrir sextán þúsund
krónur, þegar mest tvisýna var á,
hvort skólahugmyndin næði fram
að ganga, svo að eignarhald á
torfunni stæði ekki i vegi fyrir
framkvæmdum, ef úr rættist. Fór
svo, að skólinn tók til starfa sama
árið og Þórður féll frá, 1889.
Leirá gekk úr eigu niðja
Þórðar með dapurlegum atvikum
rúmum hálfum öðrum áratug
eftir andlát hans, og tók þá við
jörðinni Guðni Þorbergsson sem
áður var gestgjafi á Kolviðarhóli,
og endurreisti hann kirkjuna,
sem var bændakirkja, á siðustu
búskaparárum sinum. Fékk hann
svo til stillt, að söfnu'ðurinn tók
við kirkjunni nýreistri, án þess að
nokkrar eignir fylgdu henni.
Siðan seldi Guðni Leirá, en tók
undan þrjú býli, er henni höfðu
lengi fylgt, Hávarðsstaði, Hraun-
tún og Melkot, ásamt hálfum
Svanga i Skorradal, Lögmanns-
engi svokölluðu og Leirárey. Þar
með má segja, að höfuðbólsað-
stöðu Leirár ljúki. Sjálfur byggði
Guðni sér hús i Leirárey, en var
þar þó ekki aðstaðaldri nema eitt
ár, þótt lengur hefðist hann þar
við á sumrum. Siðan þetta gerðist
hafa þrir bændur búið á Leirá —
Einar Sveinsson, Július
Bjarnason og Kristinn Júliusson.
Á allra siðústu árum hefur það
gerzt, að þrir hreppar sunnan
Skarðsheiðar hafa i sameiningu
reist barnaskóla að Leirá, mikla
byggingu, er þar var valinn
staður vegna jarðhitans. Hefur
þar sifellt orðið meira og meira
umleikis undanfarin ár.
Timburkumbaldi Þórðar
Þorsteinssonar væri smár við
hliðina á þessum nýju
byggingum, ef uppi stæði. En
samur var hugur Leirárbóndans
á sinni tið.
—JH.
Framhald
af 51. siðu.
telja marga galla þeirra i mörg-
um utgáfum og sungið sifellt við
sama tón, áður var þetta betra.
Þessu fer ætið aftur ef einhvers er
vel að minnast. eins og ágælra
auðlinda, eggvera og reka og þess
háttar. Áhöfn á jörðum er talin
svo litifjörleg, að beinlinis ber
ekki að trúa þvi, sem þar er sett á
prent. i gegnum þetta má þó viða
sjá, og blasir hið betra við, skóg-
arkjarr á Grimsstöðum á Fjöllum
segir sina sögu, og það er ekki
beinlinis ókostur á Ási i Keldu-
hverfi, að skógurinn sækir heim á
túnið, þótt svo eigi að vera i
skýrslu bónda.
Hér er ekki timi til að tala um
jarðabókina, sem landshags-
skýrslu. svo viðtækt efni er það,
en það er eitt. sem lagt er kapp á
að komi hér fram, en það er
hversu mörg býli menn viti til, að
staðið hafi i landi jarðanna, en
sem nú eru komin i eyði. Kemur
þetta allviöa i ljós, svo merkilegt
er. Á flestum jörðum vita menn
eithvað til eyðibýla, sum löngu
affaliin, önnur nýlega, og þó fylg-
ir það sorglega, býlið hefur
kannski staðið i auðn, þangað til
eigi er aftur hægt að taka þar upp
byggð. Túnin komin i hris og
mosa. segir þar. og hér sér maður
bölvaldinn, sem kreppir að byggð
i landinu. falli jörð úr notkun, er
erfitt að taka hana i notkun aftur,
þvi að þannig löguðu eyði fylgja
spjtill á öllu landi, góðir hagar eru
komnir i órækt fyrir áburðar- og
notkunarleysi manna og dýra,
þannig sargast byggðin niður og
uppblásturinn er á næsta leyti.
Þegar sótt er á um búsetuna og
búnaðinn, ræktast landið og batn-
ar ár frá ári. Þegar undan er látið
siga. verða hér öfugar verkanir á
lerð.
En það er eyðibýlasaga jarða-
bókarinnar, sem sýnir það hversu
bæir hafa verið miklu fleiri á Is-
landi en fram kemur i jarðabók-
um seinni ára. Ég tek til dæmis
Kelduhverfi i Norður-Þingeyjar-
sýslu. i lýsingu á jörðum þar, sem
eru 27 að tölu. kemur fram, að
menn þekkja til um 43 eyðibýla og
heilan kirkjustað, sem Skálholt
heitir, segjast menn geta bent á
þar fram i löndum. sem nú er fyr-
ir ofan byggð. Nú má þvi nærri
geta. að menn þekkja ekki til
allra eyðibýla. sem til eru i land-
inu. á þessum tima. En i yfirliti
um þetta allt. i ljósi þess alls. sem
kemur fram i jarðabókinni og
annars er þekkt i sögunni, bæði
beint og óbeint, er engin goðgá að
áætla. að jarðir á tslandi hafi á
blómaskeiði þjóðarinnar, fram að
1400, verið á 9. til 10. þúsund að
tölu. Til enn frekari glöggvunar á
þvi. er jarðatalið 1762. Þá teljast
jarðir i landinu 4298, en rúmar
4100 byggöar. en þá þessum jörð-
um búa 6463bændur. Þetta kemur
fram i bréfum til landsnefndar-
innar 1770, en þeim fylgja svo
miklar umsagnir og skýrslur um
eyðijarðir i landinu að það. sem
hér var ályktað virðist geta stað-
izt þ.e. helmingi fleiri jarðir i
öndverðu og helmingi fleiri bænd-
ur. Og fer þá að vera likindi á þvi,
að þeir, sem hugðu bændur um
12000 um 950, er Eyvindarpening-
um var safnað saman, hafi reikn-
að nokkuð rétt, þótt þeir sjálfir
og allir aðrir hafi þvi hafnað. Ég
hef staðfest Eyvindar-penings
reikning. og getur þá hver sagt
sér sjálfur. hvaðan 12.000 bændur
eru komnir i landið 950.
Séra Þorbergur
Framhald
af 5. siðú.
ekkert á móti þvi, að þeir fái að
njóta sin. En þetta geta ekki allir,
og hinu megum við ekki
heldur gleyma að með þvi eigum
við á hættu að það verði minna
gagn að okkur sem prestum,
almennt talað þegar við erum að
vasast i alls konar hlutum, sem
aðrir hefðu ef til vill miklu betri
forsendur til að sinna. Á siðustu
árum og áratugum hefur sú til-
hneiging verið ákaflega rik, að
láta kirkjuna sinna félagslegum
verkefnum af ýmsu tagi,
og margir hafa að sjálfsögðú
unnið þar mörg gott og þarft verk-
En ég er ósköp hræódur um, að
þetta hafi orðið til þess, að
mörgum sé nú óljósara en áður,
hvað kirkjan er og til hvers hún
er. Vitanlega er hún fyrst og
lremst trúarleg stofnun, sem á að
auðvelda mönnum að eiga sam-
félag.við Guð, svo að þeir megi
mótast af anda hans og bera svo
þann anda með sér út á hin ýmsu
svið þjóðlifsins. Á heimilin,
vinnustaðina og i félagsmálin.
Hlakka enn til jólanna.........
— Við verðum nii vist að fara aö
slá botninn i þettá spjali en ég
mætti kannski að lokum spyrja
þig, hvernig þér finnst að vera
hérna hjá okkur i Kópavoginum,
og hvernig þér segir hugur um
þessar hátiðir, sem nú eru alveg á
næstu grösum?
— 1 Kópavogi þykir mér að ýmsu
leyti gott að vera. Siðan ég kom
hingað fyrir réttu ári, hef ég átt
hér vinsemd að fagna og ekki
öðru en vinsemd og alúð. Það er
þvi margt gott um það að segja að
vera hér, þótt ég að visu kysi að
starfsaðstaða væri önnur og betri
en hún er, eins og ég var að segja
þarna áðan.
En um jólin er það að segja, að
ég horfi með eftirvæntingu og til-
hlökkun fram til helgistundanna,
ekki sizt i kirkjunni. Það er nú
svo, að um hátiðir er kirkjan að
jafnaði þéttsetin og jóla-
messurnar i fyrra voru mér á
margan hátt ákaflega gjöfular.
Við erum nú þegar farin að búa
okkur undir þessi jól. Desember
er alltaf mikill annamánuður hjá
prestum, þvi að auk sjálfra jóla-
guðsþjónustanna er þá kallað til
okkar úr ýmsum áttum. Við kom-
um þá viða, hittum margt fólk og
fáum tækifæri til þess að kynna
boðskap jólanna.
1 desember komumst við i jóla-
skap löngu áður en hátiðin
kemur, þvi við erum að vinna að
jólaboðskapnum meira og minna
allan mánuðinn.
En hvað mig snertir, persónu-
lega, þá er svo mikið eftir af
barninu i mér, að ég hlakka enn
til jólanna.
Þegar presturinn hefur svo
mælt, er ekki annað eftir en að
þakka honum spjallið og óska
lesendum okkar gleðilegra jóla.
.vs.
Framhald
af 12. siðu.
- Jonni! Jonni minn! Láttu ekki
svona!
- Þetta var afi! Hann var
kominn til að bjarga honum frá
stelpunni. Jonni kallaði hátt. —
Afi!
Þá hvarf stelpan og allir jóla-
sveinarnir. en Jonni uppgötvaði,
að hann sat i snjónum. þar sem
hann hafði ætlað að hvila sig og
amma og afi voru þarna hjá
honum.
— Henti hún mér út? spurði hann,
og þá fór amma að hlæja. — Jonni
minn. þú mátt aldrei fara svona
langt I burtu aftur,. Við sáum
slóðina þina og fundum þig
loksins hérna. steinsofandi.
—Ég var ekkert sofandi. sagði
Jonni þrákelknislega — Ég var
hjá jólasveinunum i Jólasveina-
landi. og.........