Fréttablaðið - 21.04.2006, Blaðsíða 46

21. apríl 2006 FÖSTUDAGUR30
Dalbraut 3, 105 Reykjavík • Nánari upplýsingar í síma
567-7773 og 893-6337 um kvöld og helgar
MARKISUR
www.markisur.com
VILTU SKJÓL Á
VERÖNDINA?
Fyrir löngu fjallaði þekkt skáld um
hernaðinn gegn landinu og gagn-
rýndi þar með eitt og annað sem
menn kalla nú umhverfisskaða. Af
ýmsu er að taka: Svæðisbundin
ofbeit, óþörf lagning vega og slóða,
of mikil framræsla mýra, ofveiði á
völdum dýrastofnum, ofsóknir
gegn ránfuglum og urðun hættu-
legra efna. Margt var til komið af
þekkingarskorti, sem má minna á
en ekki álasa mönnum fyrir, en
annað sprottið af rangri hugmynda-
fræði. Landgæði okkar eru ekki
eins og best væri á kosið. Með rækt-
un, mannvirkjagerð og reitun lands
er ásýnd stórra svæða óþarflega
mörkuð manninum.
Annars staðar ríkir óþarfa land-
eyðing sem erfitt er að hamla. Við
þessar aðstæður er ekki farsælt að
hafa sem leiðarstef að leyfa náttúr-
unni skilyrðislaust að hafa sinn
gang. Hún þarf stundum aðstoð. Til
dæmis hefur reynst vel að moka
ofan í óþarfa framræsluskurði,
loka óæskilegum ökuslóðum, hefta
sandfok, friða birkiskóga og gæta
arnarhreiðra.
Útlönd, innlönd.
Þegar skógrækt er annars vegar
hafa sum okkar tilhneigingu til að
finna að mörgu: Útlendar trjáteg-
undir, takmarkað útsýni, ónýtt
mófuglavarp og fleira. Oftast sjá
menn þá ekki skóginn fyrir trján-
um, jafn agnarlítill og hann er. Trjá-
tegundir nágrannalandanna eru
ekki fjær en svo að fyrr en síðar
skytu þær hér rótum vegna nútíma-
samgangna, fugla, eða veðra og
vinda. Engum dytti í hug að upp-
ræta neitt sem er aðkomið á þann
máta. Hið sama ætti að gilda ef tré
eru flutt inn og látin mynda gróður-
svæði, þó ekki væri nema vegna
þess að fjölbreytnin og eftirsótt
umhverfið bætir landgæði í smáum
stíl en ógnar ekki meginásýndum
landsins. Hér óx elri (ölur) fyrir
um 200 þúsund árum. Er sú trjáteg-
und útlend bannvara? Ekki má
heldur gleyma gagnsemi trjáa við
að binda kolefni úr lofti.
Tvö eða fjögur þúsund ferkílómetrar?
Um þriðjungur lands utan jökla er
auðn og af þeim verða 70-80% það
áfram þó hér hlýni verulega. Á lítt
grónum svæðum, yfir 300-400 metr-
um, þrífst aðeins birki en á völdu
láglendi geta erlendar trjátegundir
þrifist. Þeir staðir eru og verða
langt innan við 10% landsins. Skort-
ur á víðernum er í órafjarlægð tím-
ans. Og hvað útsýni varðar gildir
einu hvort skógur er hávaxið birki
eða lerki. Þar sem hann er, myndar
hann eigið, innra útsýni og er það
einmitt einn tilgangurinn með vexti
hans og nýtingu. Innivera í birtu-
brigðulum og grónum skógi er jafn-
gild upplifun á við að njóta útsýnis
yfir heiðar, sanda, vötn eða fjöll.
Tvöföldun skóg- og kjarrlendis
merkir að skóglendi stækkar úr 2%
landrýmis í 4% en það er svæði
sem er rúmir 60 km á hverja hlið,
dreift á tugi staða í landinu. Íslensk-
ir mófuglastofnar eru ekki það
stórir eða aðþrengdir að þeir skað-
ist þá, auk þess sem nýtt mólendi
verður þá víða til. Skógurinn sjálf-
ur styrkir nokkra fuglastofna.
Hvernig ætli mófuglum hafi reitt
af fyrir þúsund árum, þegar kjarr-
og birkiskógar voru stærri en nú,
hvað sem öllum mannabúsvæðum
líður? Sennilega vel og það í sam-
býli við sjálfan refinn.
Er það misskilningur?
Ég hef oft velt því fyrir mér hvað
mörg refapör hafi gist Ísland í
árdaga og af hverju fuglar þrifust í
góðu meðallagi innan um refi (og
tré). Af hverju ætli ekki hafi verið
hér landauðn af völdum refa? Gæti
það verið af því að refurinn er
óðalsdýr og ekki sé rými fyrir nema
tiltekinn parafjölda í landinu? Er
það skýringin á því af hverju örfá
refagreni hafa alla tíð verið í Þjórs-
árverum (600 ferkm) þar sem
gæsin er í þúsundatali? Það er ekki
refurinn sem hefur afgerandi áhrif
á fuglalíf í friðlöndum, sveitum eða
sumarbústaðabyggðum. Miklu
fremur eru það stofnsveiflur, rysj-
óttara veðurfar, aukin en svæðis-
bundin búseta, nýir ránfuglar og
landdýr (minkur) og mannlegt
föndur, allt í flóknu samspili, án
þess að eitt verki sem náttúruham-
farir.
Mig grunar að væri refurinn lát-
inn í friði, næði stofninn ákveðnu
jafnvægi sem við sættum okkur
við. Takmarkað tjón af hans völd-
um getur samfélagið bætt eða
komið í veg fyrir enda hafa refa-
veiðar aldrei stöðvað miska í sauð-
fjárbúskap eða æðarrækt. Er ekki
hugmyndin um offjölgun í gömlum
rándýrastofnum byggð á nýlegum
misskilningi? Ég er viss um að
hrafnar voru ekki drepnir til að
koma í veg fyrir áætlað tjón af
þeirra völdum fyrr en á 19. og 20.
öld. Einhvern tíma skildist fólki að
fuglaflóra flestra landa er fjöl-
breytt og fugla- eða spendýrateg-
und tekur ekki upp á að fjölga sér
stjórnlaust, nema í sárasjaldgæf-
um tilvikum.
Nýir fuglastofnar
Merkilegt er að heyra fólk amast
við starra og sílmaávi sem aðkomn-
um vargi.
Íslensk fuglafána tekur breyt-
ingum vegna náttúrulegra skilyrða.
Sjaldgæft er að tegundir hverfi
(nema fyrir ofveiði eða snögg-
breyttra skilyrða) en algengast að
nýjar birtist. Starrinn kom sjálf-
viljugur og það hafa aðrir smáfugl-
ar og sílamávur gert nýlega. Frá-
leitt er að leggja í herferðir gegn
skepnunum eða í stórfelldar aðgerð-
ir til að halda slíkum stofnun niðri.
Fyrirferðarmiklir fuglar eins og
krían eða ránfuglar eins og fálki
eiga þegnrétt, ný aðkomnir eða
seinkomnir, og hvorug þessra teg-
unda hefur fjölgað sér úr hófi. Gild-
ir einu hvort fuglinn sest hér að
8000 f. Kr.(?) eins og krían, á miðri
20. öld eins og hettumávur eða fyrir
stuttu síðan eins og starri. Lífríkið
leitar jafnvægis og við verðum að
sætta okkur við það. Aðstoð við
náttúruna er ekki stjórnun sem
miðar að því að strádrepa eða
útrýma svæðisbundið nema þegar
neyð eða lífshætta manna kallar á
slíkt.
Veiðum 15 þúsund hvali á ári!
Af sama misskilningi á vexti og við-
komu stofna eru upphrópanir um
að nú þurfi að ganga að hvalastofn-
unum því dýrin fjölgi sér stjórn-
laust. Engar hvalveiðar voru stund-
aðar árþúsundum saman. Þá ætti
að hafa verið ördeyða fiskjar í höfn-
unum. Sjálfbærar hrefnuveiðar á
20. öldinni skiluðu örfáum hundr-
uðum dýra á ári. Þær höfðu ekki
teljandi áhrif á stofnstærðina. Ekki
fremur en veiðar síðustu áratuga
hvalveiðanna höfðu á sandreyði og
langreyði. Þegar veiðum var hætt
gátu stofnar stækkað lítillega
vegna óveiddu dýranna. Miklar
veiðar geta haft áhrif á stofnstærð
og auðvitað væri hægt að veiða
hvali svo miklu minna færi af líf-
verum í skepnurnar en þá þarf að
veiða 10-30% helstu stofna ár hvert.
Þegar þess er gætt að hrefnustofn-
inn er um 50 þúsund dýr og helstu
veiðanleg stórhveli eru mörg þús-
undum saman við landið, geta menn
gert sér í hugarlund hverju farga
þyrfti af hvölum.
Meiri nærvera dýranna skýrist
ekki endilega af lítillegri fjölgun
þeirra, heldur af hlýnun sjávar og
minna áreiti. Hitt er svo annað mál
að sjálfbærar hvalveiðar og afurða-
sala eru ásættanlegar og hvala-
skoðun og sjálfbærar veiðar ættu
að fara saman. Af tveimur helstu
selastofnunum eru tugþúsundir
dýra við landið. Er þá tilefni til að
drepa hið minnsta um 20 þúsund
skepnur á ári en ekki fáein hundruð
eða þúsund? Hugmyndir manna um
refadráp, stórfelldar selveiðar,
mávadráp eða óþarfar hvalveiðar
kalla á fræðslu. Hugmyndir fólks
um að ýmis tré stofni náttúru lands-
ins í hættu kalla á fræðslu og rök-
ræður. Fræðslu um sambýli rán-
dýra og manna er þörf. Og hvernig
væri að endurskilgreina hugtakið
vargur? Hér með er beðið um vist-
fræði handa almenningi. ■
Hvalir, skógur og refir: Vistfræði óskast
UMRÆÐAN
VISTFRÆÐI
ARI TRAUSTI GUÐMUNDSSON
JARÐEÐLISFRÆÐINGUR
Hugmyndir manna um refa-
dráp, stórfelldar selveiðar,
mávadráp eða óþarfar hval-
veiðar kalla á fræðslu. Hug-
myndir fólks um að ýmis tré
stofni náttúru landsins í hættu
kalla á fræðslu og rökræður.
Fræðslu um sambýli rándýra
og manna er þörf.
REFUR Greinarhöfundur telur að væri refurinn látinn í friði næði stofninn ákveðnu jafnvægi sem hægt væri að sætta sig við.
FRÉTTABLAÐIÐ/VILHELM