Fréttablaðið - 19.04.2008, Blaðsíða 22

UMRÆÐAN
Þorvaldur Gylfason skrifar um
efnahagsmál
Snögg innsýn í stjórnmálasög-una getur varpað ljósi á
nýliðna atburði og sviptingar í
efnahagslífi á Íslandi. Áratugum
saman eftir að Framsóknarflokk-
urinn náði völdum á Íslandi 1927
með þriðjung kjósenda á bak við
sig var landið reyrt í viðjar hafta
umfram flest eða öll önnur ríki
Vestur-Evrópu nema kannski
Írland. Ríkisafskipti og áætlana-
búskapur voru regla fremur en
undantekning, framtak og mark-
aðsbúskapur voru litin hornauga
og komust hvorki lönd né strönd.
Án þess að ýkja um of má segja,
að ríkisvaldið hafi reynt að standa
í vegi fyrir nánast öllum breyt-
ingum í átt til markaðsbúskapar.
Ríkið átti stærstu viðskiptabank-
ana og notaði þá til að skammta
naumum fjármunum til atvinnu-
vega og fyrirtækja, sem það kaus
að hygla; erlendur gjaldeyrir,
sem var verðlagður of lágt með
handafli, var skammtaður með
svipuðum hætti. Innlendur sparn-
aður þurrkaðist upp, og sparifjár-
þurrðin innan lands kallaði á
erlendar lántökur í stórum stíl,
þar sem erlendri fjárfestingu var
haldið í skefjum með þjóðernis-
rökum (og úthýst úr sjávarútvegi
fram á þennan dag).
Róttæk frívæðing efnahagslífs-
ins átti sér stað á sjöunda ára-
tugnum og færði hagkerfið nær
nútímanum með því að dregið var
úr niðurgreiðslum til sjávarút-
vegs og gengi krónunnar var
lækkað. Umbreyting viðreisnar-
áranna gekk þó ekki mjög langt,
meðal annars vegna þess að bank-
arnir voru skildir eftir í höndum
ríkisins. Þar að auki slaknaði ekki
verulega á þéttu, allt að því kæf-
andi, faðmlagi framleiðenda og
ríkisvaldsins. Þarna virðist liggja
skýringin á því, hvers vegna Sam-
tök atvinnulífsins hafa til þessa
dags reynzt ófús til að styðja inn-
göngu Íslands í Evrópusamband-
ið og ganga þannig gegn vilja
Sjálfstæðisflokksins, eina fjöl-
menna borgaraflokksins í Evrópu,
sem hefur streitzt gegn inn-
göngu.
Heim til þín, Rússland
Fyrstu frívæðingarbylgjunni í
byrjun sjöunda áratugarins fylgdi
ekki nauðsynlegt afnám stjórn-
málaíhlutunar í efnahagslífið og
ekki heldur næstu bylgju, sem
reis undir lok níunda áratugarins.
Síðari bylgjan fól í sér frjálsa
vaxtamyndun á innlendum mark-
aði, óhindrað flæði erlends fjár
að og frá landinu, verðtryggingu
fjárskuldbindinga, inngöngu á
Evrópska efnahagssvæðið 1994
og einkavæðingu viðskiptabanka
og fjárfestingarsjóða 1998-2003,
þegar tveir stærstu ríkisbankarn-
ir voru seldir. Bankarnir voru
seldir samtímis – á hóflegu verði
að mati Ríkisendurskoðunar.
Bankarnir voru ekki seldir
erlendum bönkum eins og gerðist
í Austur- Evrópu, til dæmis í Eist-
landi, heldur voru þeir seldir
einstaklingum, sem voru í nánum
tengslum við ríkisstjórnarflokk-
ana. Einn þeirra, sem hagnaðist á
einkavæðingu bankanna, var
stjórnmálamaður, sem hafði ekki
aðra reynslu af einkarekstri en
þá, að hann hafði á áttunda ára-
tugnum rekið tvær litlar prjóna-
stofur, báðar skamma hríð. Hann
varð skyndilega milljarðamær-
ingur. Annar flaug Elton John til
landsins til að fagna afmæli sínu.
Ég gæti haldið áfram, en þess
þarf ekki: Ísland varð Rússland.
Forsætisráðherra 1991-2004
færðist um set niður í stól utan-
ríkisráðherra 2004-2005 eftir
kosningaósigur, og 2005 tilkynnti
hann einhliða ákvörðun sína um
að draga sig í hlé frá stjórnmál-
um og setjast í sæti seðlabanka-
stjóra; launum hans var í
skyndingu lyft upp fyrir laun for-
seta Íslands. Bankarnir og fólkið í
landinu skildu skilaboðin: Engin
fyrirstaða!
Stigvaxandi skuldir
Þegar bankarnir voru loksins
lausir við afskipti ríkisvaldsins,
slettu þeir ærlega úr klaufunum
líkt og kýr, sem hleypt er út að
vori. Þeir tóku lán í útlöndum
sem aldrei fyrr og veittu þeim til
innlendra viðskiptavina: innlend
útlán bankakerfisins jukust úr
100% af landsframleiðslu 2000 í
450% 2007.
Viðskiptafyrirmynd bankanna
var í megindráttum sótt til
útlanda: fárra spurninga
var spurt, bankamönn-
um var umbunað eftir
umfangi lána, sem þeir
veittu, og öðrum við-
skiptum. Bankarnir virt-
ust halda, og það gerði
að minnsta kosti eitt
erlent matsfyrirtæki, að
ríkisábyrgð á bönkunum
frá tímum ríkisrekstrar
væri enn í gildi; ríkis-
stjórnin gerði lítið til að
sporna gegn þessu við-
horfi bankanna. Bank-
arnir tóku skammtíma-
lán á lágum vöxtum til
að fjármagna útlán til langs tíma,
þar á meðal 25-40 ára húsnæðis-
lán. Margir viðskiptavinir tóku
húsnæðislán með breytilegum
vöxtum, það er með 4% raun-
vöxtum, sem eru háðir endur-
skoðun að fimm árum liðnum, án
þess að vita, að lán þeirra væru
fjármögnuð með skammtímalán-
um. Húnæðisskuldir náðu 140%
af ráðstöfunartekjum ársins
2007, en voru 40% 1983 og 80%
1990. Vöxtur húsnæðisbólunnar
hefur nú skyndilega stöðvazt.
Skuldir ríkisins drógust á hinn
bóginn saman úr 55% af lands-
framleiðslu 1994 í 28% 2007, þar
eð ríkið endurgreiddi skuldir
sínar með tekjum af einkavæð-
ingu og öðrum tekjum, þar á
meðal umtalsverðum skatt-
greiðslum frá bönkunum. Enn
mikilvægara er þó hitt, að tekju-
skattar einstaklinga hækkuðu
verulega, úr 10%
af landsfram-
leiðslu 1995 í 14%
2006, einkum
vegna þyngri skatt-
byrðar láglauna-
og millitekjuhópa.
Skatttekjur ríkisins og
aðrar tekjur, þar með
taldar tekjur af einka-
væðingu, jukust úr 38%
af landsframleiðslu
1990 í 49% 2005. Skatt-
byrðin á Íslandi 1990
var fimm hundraðshlut-
um undir meðallagi
innan OECD, en skatt-
byrðin 2005 var komin
fjórum hundraðshlutum
yfir meðallag OECD.
Þrátt fyrir þyngri skatt-
byrði allra nema hinna
efnamestu tók ríkis-
stjórnin 2006 erlent lán
sem nam 10% af landsfram-
leiðslu til að tvöfalda gjaldeyris-
forða Seðlabankans og rösklega
það, svo að hann næði aftur fjár-
hæð sem nemur 3-4 mánaða inn-
flutningsverðmæti.
Árin 2004-2007 nam viðskipta-
hallinn að meðaltali 18% af lands-
framleiðslu, þar eð innflutningur
og vaxtagreiðslur náðu áður
óþekktum hæðum; útflutningur
hélzt á hinn bóginn áfram í nánd
við þriðjung af landsframleiðslu
eins og hann hefur verið frá 1870
(þetta er ekki prentvilla). Útflutn-
ingsstöðnunin er skýrt teikn um
of hátt gengi krónunnar. Erlend-
ar skuldir námu 550% af lands-
framleiðslu 2007, þar með taldar
skammtímaskuldir, sem eru
komnar upp í 200% af landsfram-
leiðslu. Hreinar erlendar skuldir
þjóðarbúsins 2007 námu 250% af
landsframleiðslu, en voru 50%
1997. Hrein erlend staða þjóðar-
búsins, þar með talið áhættufjár-
magn, það er bein erlend fjár-
festing og hlutafé, versnaði
einnig og varð -125% af vergri
landsframleiðslu 2007 borið
saman við -47% 1997.
Þessar tölur vekja upp tvö
skyld umhugsunarefni. Hið fyrra
snýr að því, að erfitt getur reynzt
að meta virði sumra þeirra eigna,
sem keyptar voru með lánsfé.
Hið síðara er, að gæði fjárfest-
inganna, sem erlent lánsfé var
notað til að standa straum af,
ræður nú úrslitum um, hvort
landið stendur undir þeim lang-
tímaskuldum, sem hafa hrannazt
upp. Arðsemi nýrrar vatnsafls-
virkjunar, gríðarstórrar á íslenzk-
an mælikvarða, sem sjá á nýrri
álverksmiðju fyrir orku, er óvís
og umdeild. Þetta stafar öðrum
þræði af því, að stjórnvöld eru
ekki reiðubúin til að gefa upp
verðið, sem orkan verður seld á
22 19. apríl 2008 LAUGARDAGUR
Á þunnum ís?
1,
29
0,
98
0,
98
0,
84
0,
82
1,
1
1,
38
1,
23
1,
89
1,
78
1,
53
2,
55
2,
55
3,
72
2,
52
2,
77
4,
79
4,
7
15
19
89
19
90
19
91
19
92
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
10
5
MYND 2.
Erlendar skammtímaskuldir banka-
kerfisins sem hlutfall af gjaldeyris-
forða Seðlabankans 1989-2007
SEÐLABANKI ÍSLANDS Greinarhöfundur segir að taugatitringurinn á fjármálamörkuðum heimsins í kjölfar undirmálslánakrísunnar hafi komið þróuninni hér af stað, en hún
hefði samt sem áður átt sér stað á endanum. Yfirvöldin hefðu heyrt í viðvörunarbjöllunum, en kosið að skella skollaeyrum við þeim.
Gengisfallið var óhjákvæmi-
legt. Órökstuddur orðrómur
er því ekki líklegur til að hafa
grafið undan krónunni.
ÞORVALDUR
GYLFASON
Vi
nn
in
ga
r v
er
ða
a
fh
en
di
r h
já
D
3
Sk
ei
fu
nn
i 1
7
þr
ið
ju
h
æ
ð.

M
eð
þ
ví
a
ð
ta
ka
þ
át
t e
rt
u
ko
m
in
n
í S
M
S
kl
úb
b.
1
49
k
r/
sk
ey
tið
.
Sendu BTC AMV
á númerið 1900
og þú gætir unnið eintak!
Auk fullt af aukavinngum
ÞÚGÆTIRUNNIÐ!
Stórskemmtileg gamanmynd
fyrir alla fjölskylduna er komin í verslanir!