Réttur - 01.07.1973, Page 44

Það var Hilmar Finsen, danskur embættis-
maður af íslenzkum ættum, fremur velþokk-
aður, og hafði gefið mönnum nokkurt tilefni
til að vænta mætti góðs af tillögum hans
til dönsku stjórnarinnar í stjórnarskrármál-
inu. Þær vonir brugðust þó skjótt, enda stórt
djúp milli stefnu Islendinga, sem Jón Sigurðs-
son hafði forystu fyrir, um innlenda lands-
stjórn og hins vegar stefnu dönsku stjórnar-
innar, sem fólst í raun í innlimun Islands
í danska ríkið.
Vonir þær, sem menn bundu við endur-
skoðað frumvarp stjórnarinnar frá 1867 urðu
að engu, er frumvarpið kom að nýju fyrir
Alþingi 1869, en þar voru íslenzk landsrétt-
indi fyrir borð borin. Danska ríkisþingið ætl-
aði sér að skammta Islendingum stjórnskipan
og fjárhag þvert ofan í fyrri fyrirheit kon-
unga og þær kenningar, sem Jón Sigurðsson
hafði boðað meira en tvo áratugi um ísl.
þjóðréttindi. Og einnig þvert ofan í yfir-
lýsingar stiftamtmanns á Alþingi 1867, þar
sem hann kvað þingið hafa „samþykkjandi
vald'' og að „hans hátign konungurinn vill
ekki — um það get ég fullvissað þingið —
oktroyera (valdbjóða) nein ný stjómskipunar-
lög handa Islandi án samþykkis þingsins."
Síðan gerðist það hins vegar, að haustið
1870 lét danska stjórnin til skarar skríða og
fékk ríkisþingið til að samþykkja einhliða
„frumvarp til laga um hina stjórnarlegu
stöðu Islands í ríkinu" án þess að bera það
upp á Alþingi eða sérstökum þjóðfundi. Með
slíkum hætti voru „stöðulögin' „oktroyeruð"
eða valdboðin frá 1. apríl 1871. Þar var svo
fyrir mælt skv. 1. grein: „Island er óaðskilj-
anlegur hluti Danaveldis með sérstökum
landsréttindum", Hér var að vísu um svipað
orðalag að ræða og í frumvarpinu frá 1867
og þingmenn gátu sætt sig við, þótt einkenni-
legt megi teljast að dómi nútímamanna.
Varðandi fjárhag Islands var ákveðið, að
greitt skyldi árlega 30 þús. ríkisdala auk 20
þús. rd. aukatillags í 10 ár, en falli síðan nið-
ur á 20 árum. Með þessu áttu skuldaskipti
milli ríkissjóðs og íslands að vera endanlega
lokið. Var hér um talsvert lægra fjártillag að
ræða en Alþingi hafði fyrr gert tillögur um
og víðs fjarri þeirri upphæð, sem Jón Sig-
urðsson taldi Dani beinlínis skulda íslend-
ingum eftir hina löngu nýlendustjórn. Enn-
fremur skyldi Hæstiréttur í Danmörku áfram
vera æðsti dómstóll í íslenzkum málum.
Stöðulögin voru raunar alls ekki lakari en
gera mátti ráð fyrir af hálfu Dana, en þeim
var sem sagt þvingað upp á Islendinga gegn
vilja Alþingis og án efa þorra landsmanna,
auk þess sem hér var brotið gegn einu grund-
vallaratriði í kenningu Jóns Sigurðssonar, þ.
e. að Islendingar gátu ekki viðurkennt rétt
danska ríkisþingsins til afskipta af þessum
málum. Þar væri við konung einan að semja
og byggðist það á Gamla sáttmála, sem aftur
væri raunverulega í gildi er konungur af-
salaði sér einveldinu.
Á Alþingi 1871 lagði stjórnin svo fram
stjórnarskrárfrumvarp á grundvelli stöðulag-
anna, enda til Jx;irra vísað. I þessu frumv. var
gert ráð fyrir skipun landshöfðingja, sem fyrr
var frá greint. Þingmenn lýstu þá algerri and-
stöðu sinni, bæði við stöðulögin, sem þeir
töldu aðeins „yfirlýsingarlög" frá Dana hálfu
og því alls ekki bindandi fyrir Island, sem
og stjórnarskrárfrumv., og samþykktu nýtt
frumv., er var í samræmi við fyrri sjónarmið.
I þinglokin komst til framkvæmda hugmynd
Jóns Sigurðssonar, er þróazt hafði undanfarin
ár, um stofnun félagsskapar eða flokks, sem
hafði það að markmiði „að reyna með sam-
eiginlegum kröftum að halda uppi landsrétt-
indum og þjóðréttindum Islendinga, efla
samheldni og stuðla til framfara landsins og
þjóðarinnar í öllum greinum. Einkanlega vill
félagið kappkosta að vekja og lífga meðvit-
188