Morgunblaðið - 21.05.2006, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 21. MAÍ 2006 MORGUNBLAÐIÐ
„Fólk í minni stöðu hefur á
milli 105.000 og 110.000 kr. á
mánuði. Þá á það eftir að
greiða leigu. Það er vonlaust
að lifa á þessum bótum og í
raun og veru ekki möguleiki.“
64 ára karl, öryrki.
„Ég hef unnið við heim-
ilishjálp. Á síðasta ári bætti ég
við einni íbúð, eða 4 klst. á
viku. Mér var tilkynnt af lífeyr-
issjóðnum að ég hefði unnið
einu stigi of mikið og pening-
arnir voru teknir af mér um
áramótin. Svo er verið að
segja að öryrkjar eigi að vera
úti á vinnumarkaðnum!“
64 ára kona, öryrki.
Einn viðmælandi nefnir konu
sem er mjög líkamlega fötluð.
Hún er háskólamenntuð og
vinnur við sitt fag. Um leið og
hún fór að fá laun voru ör-
orkubæturnar dregnar til baka.
Henni tekst þó ekki að fram-
fleyta sér á laununum, þar
sem hún hefur ekki tök á að
vinna yfirvinnu. Útgjöld hennar
eru meiri en starfsfélaga henn-
ar sem eru ekki fatlaðir. Hún
þarf að láta sérsauma á sig öll
föt, eiga stóran og dýran bíl til
að ferðast í vegna hjólastólsins
sem hún er bundin við og þar
að auki þarfnast hún mikillar
þjónustu við daglegt líf. Á
þennan hátt nýtur hún ekki
jafnræðis á við aðra vegna
fötlunar sinnar.
„Maður horfir upp á það hér
að það er fólk sem á ekki fyrir
mat seinnipart mánaðar. Versl-
unin hér lánar fólki upp að
vissu marki. Þegar það er
komið upp fyrir það mark þá
er bara að lifa á súrefninu.“
64 ára karl, öryrki.
Einstæð móðir með tvö börn
fær 116 þúsund útborgaðar á
mánuði fyrir fulla vinnu að við-
bættum um 30 þúsund kr. í
meðlag. Hún greiðir 40–50
þúsund í leigu í félagslega
kerfinu og matur fyrir þrjá get-
ur ekki farið undir 1.500 kr. á
dag. Þannig fara nær 100.000
kr. bara í mat og húsnæði. Þá
á hún eftir að greiða dagvist-
unargjald fyrir eitt barn, hita
og rafmagn, símareikning og
e.t.v. strætókort. Launin duga
ekki fyrir helstu nauðþurftum.
Hún hefur hvorki efni á fötum
né skóm á börnin, skóla-
ferðalögum þeirra, heitum mat
í skólanum, hvað þá tóm-
stundum eða bíóferðum fyrir
þau eða sjálfa sig. Hún getur
ekki greitt lækniskostnað, þó
hún fari í heilsugæsluna og alls
ekki tíma hjá sérfræðingi. Fjár-
hagsleg staða hennar væri
betri á örorkubótum með full-
an lífeyri og húsaleiguuppbót.
„Ég veit um erlendan verka-
mann sem fær 116.000 kr. í
mánaðarlaun en ætti rétt á
240.000 skv. kjarasamningi
ASÍ. Þessi maður er látinn
vinna í 11 og ½ klst. á dag og
er ekki í aðstöðu til þess að
kvarta. Þessi hópur á sér eng-
an málsvara og er fullkomlega
réttindalaus.“
Læknir á höfuðborgar-
svæðinu.
„Það sama mun gerast hér
og í Frakklandi. 1. kynslóðin er
hamingjusöm, fljót að koma
sér upp bíl og íbúð. Fólk lifir á
10 þúsund kr. á mánuði og fjár-
festir með restinni. Afkom-
endur þeirra sætta sig ekki við
sömu aðstæður. Þeir gera
sömu kröfur um lífsgæði og
þorri manna en lenda samt
sem áður í verstu störfunum
og atvinnuleysi. Þá byrja vand-
ræðin. Fólk verður tregara til
að ráða þessi ungmenni í
vinnu. Þessir krakkar verða
pirraðir og láta ekki bjóða sér
þetta af skiljanlegum ástæð-
um. Önnur kynslóð er því sér-
stakur áhættuhópur.“ Viðmæl-
andi sem þekkir vel til málefna
innflytjenda.
Sjö hópar standa verst í íslensku sam-félagi, öryrkjar, einstæðar mæður, inn-flytjendur, aldraðir, karlar sem eru ein-stæðingar, geðfatlaðir og börn sem búavið erfiðar aðstæður. Þetta kemur fram í
könnun Rauða kross Íslands á stöðu þeirra sem
minnst mega sín. Könnunin var unnin með við-
tölum við fólk um allt land, sem starfar á ólíkum
starfssviðum, en í tengslum við bágstadda hópa.
Jafnframt var rætt við fólk sem býr við bág kjör.
Niðurstöður könnunarinnar verða kynntar á mál-
efnaþingi Rauða krossins á Hótel Loftleiðum í
dag, sunnudag. Þingið hefst klukkan 9.30 og er öll-
um opið.
Hækka bætur og lægstu laun
Í viðtölunum kom fram að þeir bótaþegar, aldr-
aðir, öryrkjar og geðfatlaðir, sem lifa á óskertum
bótum frá Tryggingastofnun búa við fátækt. Í ljósi
þess væri brýn þörf á að hið opinbera láti útbúa
opinber lágmarksframfærsluviðmið og bæturnar
verði miðaðar við það. Þá kljást bótaþegar við
þann vanda að bætur skerðast allt of fljótt, vinni
fólk fyrir einhverjum tekjum. Tryggingabótakerf-
ið er samkvæmt könnuninni flókið og ógegnsætt
og ósamræmis gætir í örorkumati. Þjónustuna
þarf að einstaklingsmiða, leggja meiri áherslu á
endurhæfingu og bjóða upp á leiðir til að brjótast
undan örorkunni. Þá er heilbrigðiskerfið gagnrýnt
fyrir að taka of seint á móti geðfötluðum, þ.e. ekki
fyrr en þeir eru orðnir mjög veikir. Þeir sem búa
við veikt félagslegt tengslanet, eru félagslega ein-
angraðir og/eða fíklar, eru að jafnaði enn verr
settir.
Viðmælendur í könnuninni benda á að ástæða
þess að hallar á láglaunafólk, einstæðar mæður,
innflytjendur og karla sem eru einstæðingar, er sú
að lægstu launin eru of lág og nægja ekki fyrir
nauðþurftum. Dæmi eru um að lægstu launin séu
jafnvel lægri en örorkubætur. Um lægstu launin
gildir því hið sama og bótagreiðslurnar, að setja
þarf lágmarksframfærsluviðmið og hækka launin
til samræmis því.
Fátæk börn
Sérfræðingarnir segja að börn bótaþega og lág-
launafólks búi við fátækt. Þau njóta ekki sömu lífs-
gæða og tækifæra og flest önnur börn á Íslandi.
Mörg þeirra bera stöðu sína utan á sér, í fasi,
hegðun og klæðaburði og eiga frekar á hættu að
vera lögð í einelti en önnur börn. Sum þeirra
koðna niður, önnur fara í uppreisn og enn önnur
ná að brjótast út úr mynstrinu. Fátæk börn eru
líklegri en önnur til að flosna upp úr skóla, fá að-
eins láglaunavinnu eða verða öryrkjar. Þau lenda
því oft í sömu sporum og foreldrar þeirra þegar
þau eldast. Viðmælendur Rauða krossins leggja til
að jöfnuður allra barna sé tryggður, sérstaklega
innan skólakerfisins og að börn geti notið heitra
skólamáltíða, tómstundastarfs og íþrótta, óháð
efnahag foreldranna. Fátæk börn sem búa við
vanrækslu, óreglu og/eða ofbeldi á heimilum sín-
um eru enn verr sett.
Börn innflytjenda í vanda
Ýmislegt fleira kom fram í könnuninni, meðal
annars að þeir hópar sem eiga það helst á hættu að
vera bágstaddir í framtíðinni eru fátæk börn og
önnur kynslóð innflytjenda. Mörg börn innflytj-
enda eiga undir högg að sækja. Foreldrarnir
standa styrkum fótum í menningarlegum uppruna
sínum, en börnunum getur fundist þau lenda ut-
angarðs, þar sem þau tilheyra hvorki menningu
foreldra sinna né íslenskri menningu. Sumar
mæður leggja ekki rækt við móðurmál sitt, heldur
tala við börn sín á lélegri íslensku. Það bitnar á
börnunum í skóla, því orðaforði þeirra er lítill. Í
skýrslu Rauða krossins segir að líklega megi rekja
þetta til þess þegar erlendar mæður, óháð því
hversu vel þær töluðu málið, voru hvattar til þess á
foreldrafundum að tala íslensku við börnin sín.
Hins vegar er nú talið mikilvægt að huga að móð-
urmálskennslu fyrir börnin, jafnt sem íslensku-
kennslu.
Fátækt, einangrun
og mismunun á Íslandi
Hvar þrengir að í íslensku samfélagi? Rauði kross Íslands leitaðist við að svara því með könnun á stöðu þeirra sem
minnst mega sín. Ragnhildur Sverrisdóttir kynnti sér niðurstöðurnar, sem sýna skuggahliðar velferðarríkisins.
„Könnunin er sú þriðja sem Rauði
krossinn gerir til að reyna að ná
heildarmynd af stöðu þeirra sem
eiga undir högg að sækja í íslensku
samfélagi,“ segir Kristján Sturlu-
son, framkvæmdastjóri Rauða
kross Íslands. „Við ætlum að fara
yfir niðurstöðurnar á málefnaþingi
og ég býst við að einhverjar
áherslur í starfi Rauða krossins
breytist í kjölfarið. Þó er rétt að
taka fram að starf félagsins í dag
fellur vel að þessum niðurstöðum.
Rauði krossinn hefur til dæmis lagt
töluverða áherslu á stöðu innflytj-
enda undanfarin ár. Má þar nefna
rekstur Alþjóðahússins og nokkrar
deildir hafa stutt við heimanám
barna innflytjenda.“
Kristján segir niðurstöðurnar nú
ekki koma á óvart. „Helsta breyt-
ingin frá síðustu könnun Rauða
krossins árið 2000 er sú, að þá
nefndu margir viðmælendur okkar
að hætt væri við að börn innflytj-
enda myndu eiga undir högg að
sækja í framtíðinni. Sex árum síðar
er sá spádómur að rætast. Þróunin
er því svipuð og í nágrannalöndun-
um. Við erum hins vegar komin
skemmra á veg og í því felast mörg
tækifæri. Við ættum að geta lært af
reynslu annarra og gert betur.“
Nýtist vel í starfi RKÍ
Kristján segir könnunina nýtast
vel í starfi Rauða krossins, því þar
séu dregin saman fjölmörg mál sem
brenni á þeim sem minna megi sín.
„Þarna er til dæmis fjallað um stöðu
þeirra sem verða að lifa á trygg-
ingabótum eingöngu og skerðing-
arreglur sem gera bótaþegum erfitt
fyrir. Af lestri skýrslunnar er líka
ljóst að á meðal þessa fólks eru of
margir sem festast í vondum að-
stæðum, fátækt, einangrun og mis-
munun, en þessi atriði eru eins kon-
ar samnefnarar fyrir alla hópana
sem koma við sögu. En jafnvel þótt
fátækt sé ekki vandamál, þá getur
félagslega einangrunin verið mjög
þungbær, t.d. hjá öldruðum sem búa
einir. Fátæktin njörvar fólk þó allra
mest niður. Það getur ekki tekið
þátt í samfélaginu á sama hátt og
aðrir og það bitnar á börnunum.“
Í fyrra var ákveðið að Rauði
krossinn skyldi halda málefnaþing
á tveggja ára fresti. Þingið í dag,
sunnudag, er öllum opið, ekki ein-
göngu félögum í Rauða krossi Ís-
lands. „Árið 2003 samþykktum við
stefnu fyrir félagið til ársins 2010,
sem á rætur í stefnu Alheimshreyf-
ingar Rauða krossins og Rauða
hálfmánans. Stefnan er löguð að að-
stæðum hér á landi og á næsta ári
ætlum við að endurskoða hana, að
fenginni reynslu. Málefnaþingið er
fyrsta skrefið að þeirri endurskoð-
un. Við munum vega og meta þær
upplýsingar sem fram koma og við-
brögð við þeim. Að því loknu getum
við mótað þau verkefni sem þarf að
leysa. Það tekur alltaf nokkurn
tíma að koma slíku starfi á laggirn-
ar, finna sjálfboðaliða og þjálfa þá
til starfa.“
Orð eru til alls fyrst
Eitt dæmi um verkefni, sem
Rauði krossinn hefur unnið að und-
anfarin ár, í kjölfar niðurstöðu
könnunar árið 2000 sem sýndi fé-
lagslega einangrun aldraðra, er
svokölluð heimsóknarþjónusta.
Sjálfboðaliðar heimsækja fólk
reglulega á heimilum eða stofnun-
um, spjalla, lesa og spila, eða fara
með því í stuttan bíltúr. Nýjasta til-
brigðið við heimsóknarstefið er
sjálfboðaliðar sem taka hundana
sína með í heimsóknir. „Innan
Rauða kross Íslands starfar 51 deild
og 18 þeirra sinna nú þegar slíkri
heimsóknarþjónustu og jafn marg-
ar eru að koma slíku starfi í gang.
Þetta hefur gefist mjög vel, enda
eru heimsóknirnar sterkt tæki til að
rjúfa félagslega einangrun.“
Sum vandamál eru þess eðlis að
Rauði krossinn getur ekki beitt sér
við lausn þeirra, heldur aðeins bent
á hvar þrengi að. „Rauði krossinn
er málsvari þeirra sem standa höll-
um fæti og þess vegna er það hlut-
verk hans að benda á fátækt í sam-
félaginu, þótt hann geti ekki leyst
þann vanda. Oft eru orð til alls
fyrst. Ekki er langt síðan geðfötlun
fylgdi skömm, en með aukinni og
opinni umræðu er slíkt viðhorf á
undanhaldi. Þar hefur Rauði kross-
inn lagt sitt af mörkum, til dæmis
með námskeiðum fyrir aðstandend-
ur geðfatlaðra, í samstarfi við Geð-
hjálp og með rekstri athvarfa fyrir
geðfatlaða. Ýmis fleiri dæmi eru um
námskeið sem Rauði krossinn hefur
unnið í samstarfi við einstaklinga,
félagasamtök og stjórnvöld. Rauði
krossinn hefur líka komið að ýms-
um verkefnum, þótt ekki hafi allir
verið sammála um þörfina. Þar má
t.d. nefna, að þótt talið væri að þörf
væri á næturathvarfi fyrir heimilis-
lausar konur, þá var ekki vitað
hversu mikil sú þörf væri. Reykja-
víkurdeild Rauða krossins opnaði
þá Konukot og þörfin hefur vissu-
lega reynst vera mikil.“
Sá vandi, sem kemur fram í könn-
un Rauða krossins á stöðu þeirra
sem minnst mega sín í íslensku sam-
félagi, er þess eðlis að hann verður
ekki leystur nema með samstilltu
átaki stjórnvalda og félagssamtaka.
„Þar vill Rauði kross Íslands leggja
allt það af mörkum sem hann get-
ur,“ segir Kristján Sturluson, fram-
kvæmdastjóri Rauða kross Íslands.
Heildarmynd af stöðu
þeirra sem minna mega sín
Morgunblaðið/Jim Smart
Kristján Sturluson, framkvæmdastjóri Rauða kross Íslands.