Morgunblaðið - 09.06.2006, Blaðsíða 45

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 9. JÚNÍ 2006 45
MINNINGAR
staklega falleg. Helga var þá korn-
ung, Jón við nám í íslenskum fræð-
um og þótti hinn mesti efnismaður.
Hann var síðan allmörg ár sendi-
kennari í íslensku við Kaupmanna-
hafnarháskóla, en á sama tíma
stundaði Helga nám í tónlistarfræð-
um við sama skóla. Árið 1967 flutt-
ust þau heim til Íslands. Jón gerðist
sérfræðingur við Handritastofnun
Íslands (síðar Árnastofnun), en
Helga tók að starfa við Ríkisútvarp-
ið. Á vegum þeirrar stofnunar vann
hún merkileg verk á sviði íslenskra
þjóðfræða: Þau hjónin fóru um og
tóku upp á segulbönd margvíslegt
þjóðfræðaefni, bæði í tali og tónum,
og kom Helgu þá að góðu haldi
menntunin frá Kaupmannahöfn. Í
Árnastofnun eru varðveitt eftirrit af
því efni sem þau hjónin söfnuðu, og
er það ekkert smáræði, alls hátt á
fjórða hundrað klukkustundir, mik-
ilvægur hluti af hinu mikla og
merkilega þjóðfræðasafni stofnun-
arinnar. Og í tengslum við söfnunina
gerði Helga síðan marga skemmti-
lega og fróðlega þjóðfræðaþætti í
útvarpið þar sem undirstaðan var
efni sem þau hjónin höfðu safnað.
Hygg ég að þættir þessir hafi verið
með því fyrsta sem gert var til að
matreiða íslenskt þjóðfræðaefni fyr-
ir áheyrendur með tækni nútímans.
Um þær mundir sem Helga kom
heim var margt nýtt að gerast í rétt-
indamálum kvenna, bæði hér á landi
og víðar um heim. Helga gekk til liðs
við þessar hreyfingar sem kenndar
eru við „rauðsokkur“ og „kvenna-
lista“ og lagði þar styrka hönd á
plóg, og munaði ekki lítið um fram-
lag hennar. En allt er í heiminum
hverfult. Einmitt þegar hún var af
þrótti farin að njóta sinna miklu
hæfileika og menntunar, þá bilaði
heilsa hennar og hún fékk illkynjaða
meinsemd í höfuðið. Hættuleg
skurðaðgerð virtist í fyrstu hafa
heppnast vel, og raunar komst hún
aftur um skeið til nokkurrar heilsu.
Á næstu árum vann hún ásamt Jóni
Sigbjörnssyni að því að skrásetja
allt þjóðfræðaefni Árnastofnunar,
og var langt komin með það þarfa-
verk þegar þrek hennar bilaði full-
komlega og hún hlaut að láta staðar
numið. Síðustu árin naut hún góðrar
aðhlynningar á elliheimilinu Grund,
en þrekið dvínaði smátt og smátt
uns dauðinn kom sem langþráð líkn.
En í minningu vina sinna lifir hún
sem hin unga og glæsilega gáfukona
sem varpaði ljóma á umhverfi sitt.
Við Sigríður vottum Jóni og dætr-
unum þeirra, systur hennar og öðr-
um vandamönnum okkar dýpstu
samúð.
Jónas Kristjánsson.
Helga Jóhannsdóttir lést laugar-
daginn 3. júní sl. langt fyrir aldur
fram eftir langvinn veikindi sem
skertu og styttu líf góðrar og gáf-
aðrar konu.
Helga var ljósmóðir mín ef svo má
að orði komast og sú sem í raun
leiddi mig til virkrar þátttöku í starfi
Kvennalistans á sínum tíma. Ég
man hana fyrst á tónleikum á Kjar-
valsstöðum þar sem hún vék sér að
mér svo brosandi blíðleg og hlý í fasi
og bað mig endilega að koma og
vera viðstödd áríðandi myndbands-
sýningu niðri í Hlaðvarpa, húsi
Kvennaframboðsins við Hallæris-
planið. Á myndbandinu var viðtal
við ástralska konu og eiginmann
hennar, bæði læknar, en þau ræddu
við norskan friðarsinna um ógnir
kjarnorkuvopna. Ég studdi málstað
Kvennaframboðsins eindregið og
hafði reyndar bæði skrifað mig á
lista og gert tilraunir til að heim-
sækja húsið og blandast í hópinn.
Fann þó einhvern veginn ekki hand-
festu í samfélagi þar sem allar virt-
ust þekkjast svo vel. Við hjónin fór-
um bæði á myndbandssýninguna og
hún varð kveikjan að pólitískri þátt-
töku minni.
En Helga var frumkvöðull og ljós-
móðir kvennabaráttunnar á Íslandi í
margvíslegum skilningi þó að þetta
hlutverk hennar væri ekki alltaf
augljóst. Hún var kvenleg og ein-
staklega hógvær og prúð kona, en
glaðvær og hlýleg með velviljaða og
fágaða kímnigáfu. Hún var mikill
friðarsinni og allt hennar viðmót bar
þess merki. Hún sýndi öllu og öllum
virðingu og tillitssemi. Hins vegar
var hún mjög ákveðin og fylgdi sín-
um málum fast eftir með ljúf-
mennsku en óbilandi festu. Hún
hafði líka lag á því að fá fólk á sitt
band, reyndi að virkja aðra þannig
að þeim fannst þeir hefðu sjálfir
komist að niðurstöðunni, átt hug-
myndina. Mann langaði að gera það
sem hún bað um því hún var svo
væn. Helga var virkur þátttakandi í
stofnun Kvennaframboðsins á sín-
um tíma og einlæg baráttukona.
Hún lék oft úrslitahlutverk við
myndun Kvennalistans þegar við-
kvæm og brothætt umræða var
nærri sigld í strand, skiptar mein-
ingar og allt að renna út í sandinn.
Þá kallaði Helga heim til sín, nærði
hópinn og þar urðu frjóar umræður
sem stöppuðu stálinu í konur sem
vildu breyta samfélaginu en voru
ekki alltaf sammála og voru að leita
leiða. Það var ótvíræð skoðun Helgu
að frumkvæði Kvennaframboðsins
ætti að halda áfram með þátttöku í
landsmálapólitík og konur ættu að
bjóða fram til Alþingis. Að því vann
hún á sinn rólega hátt með lagni og
ljúfmennsku og þó að skoðanir væru
skiptar var sú leið endanlega valin
sem hún studdi. Helga var virk og
glöð í starfi Kvennalistans alla tíð
meðan heilsan leyfði og lagði mjög
margt gott til málanna. Hún hafði
mikinn áhuga á friðarmálum og tók
jákvætt frumkvæði í þeim efnum og
studdi starf annarra. Sumarið 1984
eftir fyrsta veturinn á þingi fóru
Kvennalistakonur í hringferð um
landið til að kynnast konum á lands-
byggðinni og kynna málstað sinn.
Þetta var ógleymanlega skemmtileg
ferð í rútu sem skreytt var myndum
af barnavögnum, pelum og snuðum,
kvennamerkjum og jafnvel einnig
brjóstahöldum og magabeltum af
allra stærstu gerð hvar sem þau
höfðu svo verið grafin upp. Kona ók
rútunni sem var full af lífsglöðum og
kátum konum sem höfðu boðskap að
flytja og fannst þær vera á góðri leið
með að bjarga heiminum, að
minnsta kosti að gera hann að betri
stað til að búa á, fyrir konur, börn og
karla. Og vissulega voru einmitt
börn með í ferðinni. Helga var með
og sú eina sem fór alla leiðina ásamt
yngstu dóttur sinni. Fundir voru
haldnir á tæplega 70 stöðum um
landið. Til þeirra var boðað með
gjallarhorni er á staðinn kom og lög-
in af plötunni Áfram stelpur leikin
um gjallarhornið svo glumdi í bæj-
um og þorpum. Þarna voru ræður
haldnar, ljóð lesin og svo voru sam-
ræður langt fram eftir kvöldi við
konurnar á staðnum. Margs urðum
við vísari og lærðum sitthvað um
stöðu kvenna víða um land. Urðum
betri fulltrúar eftir en áður. Þær
sem fóru ferðina saman nutu ein-
stakra samvista og reynslu sem
aldrei gleymist og tengdust sterkum
böndum vináttu sem hafa dugað þó
árin hafi liðið.
En Helga var einnig frumkvöðull
á öðrum sviðum. Hún hafði ferðast
um landið með eiginmanni sínum,
Jóni Samsonarsyni, og tekið upp
söng og rímur af munni lands-
manna, einkum þeirra sem komnir
voru við aldur. Sumir miðluðu þann-
ig kannski menningararfi sem geng-
ið hafði frá ömmu til ömmu eða afa
til afa kynslóð fram af kynslóð um
aldir. Þannig tókst þeim góðu hjón-
um að forða frá glötun ótrúlegum
menningarverðmætum sem nú eru
að bera ávöxt og vitja okkar í göml-
um og nýjum búningi og veita gleði.
Helga varð fyrir heilsubresti þeg-
ar hún var í blóma lífsins. Þrátt fyrir
erfiðan og flókinn sjúkdóm sem
ágerðist lagði hún samt sitt til mál-
anna, sótti fundi og tók þátt af
áhuga meðan stætt var og jafnvel
lengur.
Ég minnist Helgu með virðingu,
þakklæti og hlýhug og veit að ég
mæli fyrir hönd margra vinkvenna
hennar úr Kvennalistanum þegar ég
sendi Jóni, dætrum hennar og öllum
ástvinum innilegar samúðarkveðjur.
Blessuð sé minning Helgu Jó-
hannsdóttur.
Guðrún Agnarsdóttir.
Það var mikið ævintýri að taka
þátt í stofnun Kvennaframboðsins í
Reykjavík haustið 1981. Eftir sumar
heitra umræðna var boðaður fundur
á Hótel Borg 14. nóvember. Við viss-
um ekki hverjar undirtektir yrðu en
grunaði að fleiri konum en okkur 12
sem að fundinum stóðum fyndist
löngu tímabært að koma konum til
áhrifa í borginni og taka af alvöru á
kynjamisréttinu, öllum þeim mörgu
málum sem brunnu á konum og fjöl-
skyldum borgarinnar. Konur voru
þá aðeins rúm 6% sveitarstjórnar-
manna. Hundruð kvenna og nokkrir
karlar troðfylltu salina á Borginni.
Baráttuandinn var rafmagnaður.
Ein þeirra sem þar mættu var
Helga Jóhannsdóttir og frá þeirri
stundu var hún einn mikilvægasti
stólpi Kvennaframboðsins og síðan
Kvennalistans meðan heilsan entist.
Hún var stórgáfuð og með afbrigð-
um ráðagóð, ein þeirra sem voru
snillingar í að finna leið til lausna og
sátta. Alltaf jafn róleg og yfirveguð.
Það var ekki auðvelt að sameina
mörg hundruð konur úr ýmsum átt-
um og með margs konar bakgrunn
um hugmyndafræði, markmið og
leiðir. Það var deilt um hugmyndir
og orð. Þegar á reyndi kom í hlut
Helgu ásamt þeim Helgu Kress og
Sigríði Dúnu að koma hugmynda-
grundvelli Kvennaframboðsins í orð,
texta sem síðan var byggt á árum
saman eða þar til nýjar hugmyndir
tóku að ryðja sér rúms. Þeim stöll-
um tókst vel upp og ef ég man rétt
voru gerðar sáralitlar breytingar á
ritsmíðinni sem þær lögðu fram.
Ákveðið var að bjóða fram
kvennalista vorið 1982, m.a. undir
kjörorðinu: gerum hreint í borgar-
stjórn. Helga var í 12. sæti á fram-
boðslistanum þá 46 ára og titluð
húsmóðir. Hún átti þá að baki langt
og merkilegt starf við söfnun ís-
lenskra þjóðlaga en það er önnur
saga sem ég læt öðrum eftir að
minnast. Hún hafði eflaust lengi
hugsað sitt um stöðu kvenna en nú
gafst henni tækifæri til þátttöku.
Eftir frækilegan sigur í kosningun-
um þar sem tvær konur komust að
hófst vinnan í nefndum og ráðum
borgarinnar og þar lá Helga ekki á
liði sínu.
Þegar líða tók á árið 1982 beind-
ust sjónir að væntanlegum alþing-
iskosningum árið eftir. Ef þörf var á
konum til hreingerninga í borgar-
stjórn var ekki síður verk að vinna í
landsmálum þar sem hlutur kvenna
var aðeins 5% þegar hér var komið
sögu en verkefnin ærin. Þá eins og
nú hrópaði launamisréttið á aðgerð-
ir, löggjöf um ofbeldi karla gegn
konum var á steinaldarstigi, vopna-
kapphlaup stórveldanna ógnaði öllu
lífi og þannig mátti áfram telja.
Karllæg orðræða var alls ráðandi í
íslenskum stjórnmálum. Innan
Kvennaframboðsins voru mjög
skiptar skoðanir um hvort rétt væri
að bjóða fram til Alþingis og fannst
mörgum borgarstjórnin vera ærið
verkefni. Einungis hefði átt að grípa
til einstakrar aðgerðar og kannski
blundaði undir niðri ótti við að
rugga kerfisbátnum meira en orðið
var. Meðal þeirra sem vildu halda
áfram og krefjst inngögu í nýtt
karlavígi var Helga. Í atkvæða-
greiðslu í byrjun árs 1983 urðum við
framboðskonur undir og vorum
bæði reiðar og daprar yfir þeim úr-
slitum. Ekki man ég hve langur tími
leið en skömmu eftir þennan örlaga-
fund settist Helga við símann. Ég
man vel eftir hennar rólegu og
mjúku rödd sem sagði: já, ég er nú
ekki ánægð með þessi úrslit. Getum
við ekki hist og ráðið ráðum okkar.
Henni var ljóst að í augsýn var tæki-
færi sem varð að nýta kvennabarátt-
unni til framdráttar. Og enginn
stöðvar tímans þunga nið. Við hitt-
umst og ákváðum að fara okkar leið,
stofna ný samtök og halda ótrauðar
áfram á framboðsleiðinni rétt eins
og formæður okkar fyrr á öldinni
sem bæði ruddu brautina í bæjar-
stjórnum og á Alþingi þótt saga
þeirra væri síðar nánast þöguð í hel.
Enn vannst sigur og þrjár kvenna-
listakonur voru kjörnar á þing.
Hlutur kvenna óx úr 5% í 15%.
Helga átti ómetanlegan þátt í að
knýja framboðshreyfingu kvenna
áfram og því má ekki gleyma. Það
var ekki löngu síðar sem heilsa
hennar tók að bila og hún varð að
draga sig að mestu í hlé. Hún reyndi
þó að sækja landsfundi og vorþing
Kvennalistans eftir bestu getu, allt-
af jafn jákvæð og ráðagóð.
Að ferðalokum vil ég þakka henni
öll þau hollráð og stuðning sem hún
veitti mér á mínum pólitíska ferli
sem og framlag hennar til kvenna-
baráttunnar. Hún var ekki ein
þeirra sem hrópuðu á torgum en var
því mikilvægari við að leggja á ráð-
in, vega, meta og finna lausnir sem
dugðu til sigurs. Ég þakka henni
samfylgdina og votta aðstandendum
hennar mína dýpstu samúð.
Kristín Ástgeirsdóttir.
Í dag kveðjum við Helgu Jó-
hannsdóttur, hlýlega og jákvæða
kvennabaráttukonu sem sérlega
gott var að starfa með. Ég kynntist
henni fyrst að nokkru marki eftir
stofnun Kvennaframboðsins 1982.
Oft hafði ég þó áður heyrt Helgu
getið og séð henni bregða fyrir, því
að föðuramma mín, Guðmundína
Sigurveig Stefánsdóttir (Munda),
hafði verið ráðskona á heimili for-
eldra Helgu og hélt alltaf góðu sam-
bandi við fjölskylduna.
Minningarnar sem vakna um
Helgu eru allar skemmtilegar. Um
ferskar hugmyndir og fræðslu af
margvíslegu og ólíku tagi eins og
t.d. um íslenskan tónlistararf, sem
ég hélt að væri ansi rýr, þar til ég
kynntist Helgu.
Varðandi þau mál og ýmislegt
fleira var hún mikill sagnabrunnur.
Það var einnig leitun að manneskju
sem var jafn jákvæð og hvetjandi og
Helga.
Það verður einnig að nefna þátt
hennar í tilurð Kvennalistans sem
var verulegur, en Helga hefur oft
verið kölluð ljósmóðir Kvennalist-
ans. Við Kvennaframboðskonur í
Reykjavík höfðum rætt það fund
eftir fund hvort við ættum ekki að
bjóða fram í alþingiskosningum
1983. Alltaf urðu þær áhugasömu
undir með þessar hugmyndir. Jarð-
bundnar konur sem höfnuðu þessu
bentu á að við hefðum lagt ómælda
vinnu í framboð til borgarstjórnar
nokkrum mánuðum fyrr, þar sem
við ættum nú góða fulltrúa. Okkur
væri nær að ná betri tökum á þeim
málum og fylgja þeim eftir. Það
væri farsælla að styðja við fulltrúa
okkar í starfi fremur en að standa
strax næsta vor í annarri og flóknari
baráttu á landsvísu. Það væri varla
gerlegt fyrir fáar konur að berjast á
mörgum vígstöðvum í senn. Við hin-
ar sem vorum ekki sammála þessu
töldum að það yrði langt að bíða í
fjögur ár eftir öðru tækifæri og við
værum enn heitar í baráttunni.
Hversu erfitt gæti þetta líka orð-
ið? Meirihlutinn var ekki sammála
okkur. Það virtist líka verða niður-
staðan að meirihlutinn mundi ráða
og það yrði að bíða með framboð til
þingsins, eftir að tillögunni hafði
verið hafnað í þriðja sinn á a.m.k.
jafnmörgum fundum.
Skömmu síðar hvíslaði Helga því
að mér að hún væri að bjóða nokkr-
um konum heim til sín í snemmbú-
inn jólabakstur, hvort ég gæti ekki
komið. Það stóð þá svo á að ég átti
ekki heimangengt. Hún dró mig þá
afsíðis og sagði að hún væri að safna
saman þeim konum sem vildu bjóða
fram næsta vor, hvort að ég væri
ekki með í bjóða fram og þá undir
nýju nafni, það væri í rauninni alveg
nóg að svara því. Ég hélt það nú.
Þetta reyndist vera fámennur en
góður hópur, hvattur áfram af
Helgu, sem tók þetta skref. En við
vorum ekki fáar lengi, því strax
flykktust að konur sem vildu taka
þátt í þessu starfi.
Framhaldið þekkja flestir og sem
betur fer leið ekki á löngu þar til við
vorum allar sameinaðar að nýju,
Kvennaframboð og Kvennalisti,
undir nafni hins síðarnefnda.
Ég minnist Helgu með þakklæti
og harma það að hafa ekki gefið mér
tíma til að fara til hennar, en hún
hafði fyrir alllöngu beðið mig að líta
við hjá sér við tækifæri. Ég sendi
fjölskyldu Helgu og ástvinum sam-
úðarkveðjur.
Kristín Sigurðardóttir.
Helga Jóhannsdóttir er látin. Hún
var mikil merkiskona, mig langar að
minnast hennar með fáeinum orðum
því ég þekkti hana vel og á henni
marga þakkarskuld að gjalda.
Ég kynntist Helgu skömmu eftir
að ég kom heim frá tónlistarnámi í
útlöndum. Á námsárunum og í upp-
hafi starfsferils kviknaði áhugi minn
á þjóðlögum og alþýðusöng af ýmsu
tagi. Þetta hugðarefni leiddi fljót-
lega til þess að ég fór að leita uppi
efni og fróðleik sem varðveist hafði
frá fyrri tímum í munnlegri og bók-
legri geymd, svo sem rímnastemm-
ur, sálmasöng og ýmis gömul þjóð-
lög. Og fyrr en varði var ég kominn í
kynni við Helgu. Hún hafði þá fyrir
allmörgum árum hafist handa ásamt
eiginmanni sínum, Jóni Samsonar-
syni, að safna ýmsu þjóðfræðaefni
sem þau hjónin hljóðrituðu á seg-
ulbönd í söfnunarferðum víðs vegar
um landið. Safn þeirra varð þegar
yfir lauk eitt hið umfangsmesta og
fjölbreytilegasta sem til er hér á
landi. Helga vann einkum að þjóð-
lagasöfnun, fyrst á vegum Ríkisút-
varpsins og síðar sem starfsmaður
hjá Stofnun Árna Magnússonar svo
lengi sem heilsan leyfði. Hún hafði
einstakt lag á að leita uppi kvæða-
menn og söngfólk og að fá það til að
kveða fyrir sig og syngja inn á seg-
ulband. Meðal þess tónlistarefnis
sem Helga safnaði og hljóðritaði á
starfsferli sínum var rímnakveð-
skapur, gömul íslensk sálmalög,
þjóðlög og stemmur sem sungnar
voru eða raulaðar við kvæði, þulur
og vísur. Einnig söfnuðu þau hjónin
margvíslegu efni í töluðu orði, þar á
meðal voru þjóðsögur og sagnir, svo
og mannlífs- og þjóðlífslýsingar. Má
segja að þetta mikla og merka söfn-
unarstarf hafi beinst að flestum
sviðum þjóðlegra fræða í munnlegri
varðveislu, þótt mikil áhersla hafi
ætíð verið lögð sönginn og kveð-
skapinn.
Á tímabili starfaði ég í áhugasöm-
um hópi tónlistarfólks hjá mennta-
málaráðuneyti við að safna saman
og búa undir útgáfu efni til tón-
menntarkennslu í grunnskólum. Í
því starfi leituðum við til Helgu um
ráðgjöf og tillögur um þjóðlagaefni,
bæði íslenskt og erlent. Var þar
bæði um að ræða þjóðlög og söngva
á nótum sem ætluð voru skólabörn-
um til söngs og einnig ýmislegt efni
til hlustunar. Megnið af þessu náms-
efni er notað við tónmenntarkennslu
í skólum enn í dag.
Síðasta eftirminnilega verkefnið
sem ég tók þátt í að vinna ásamt
Helgu var undirbúningur mikillar
sýningar sem efnt var til af hálfu
Norræna hússins og nefnd var Tón-
list á Íslandi. Sú sýning var opnuð í
árslok 1985 og var hún bæði yfir-
gripsmikil og vel heppnuð. Á fund-
um undirbúningsnefndarinnar og
við aðdrætti efnis og sýningargripa,
kom vel í ljós hversu mikla og góða
yfirsýn Helga hafði yfir næstum alla
sögu söngs og tónlistar hér á landi,
fyrr og síðar. Átti það bæði við um
það efni sem hún hafði unnið við að
safna á hljóðrit en einnig hljóðfæra-
sögu og ekki síður lög og söngva í
bóklegum heimildum, bæði handrit-
um og prentuðum bókum. Má þar
meðal annars nefna að hún hafði um
árabil stundað rannsóknir á upp-
runa sönglaga í íslenskum handrit-
um við þýðingar á Davíðssálmum.
Því miður entust henni ekki heilsa
og kraftar til ljúka þeim rannsókn-
um og ritstörfum.
Að leiðarlokum er margs að minn-
ast. Oft kom ég á heimili Helgu og
Jóns á Melhaganum, á þeim tíma
þegar allt lék í lyndi og þau voru
bæði önnum kafin við söfnunarstörf
og þjóðfræðarannsóknir. Erindi mín
voru ætíð í þeim tilgangi að leita í
mikinn og ríkulegan sjóð þekkingar
og reynslu þeirra hjóna og njóta
leiðsagnar Helgu við mín áhugamál
og fræðagrúsk á sviði tónlistarsögu.
Helga Jóhannsdóttir er kvödd
með virðingu og þökk. Framlag
hennar til söfnunar íslenskra þjóð-
laga verður seint þakkað sem vert
væri. Störf hennar, elja og þraut-
seigja við björgun slíkra menning-
arverðmæta munu þegar tímar líða
skipa henni á bekk með mikilhæf-
ustu bjargvættum okkar Íslendinga
á því sviði þjóðfræða. Jóni eigin-
manni hennar, dætrunum og öðrum
aðstandendum eru sendar samúðar-
kveðjur.
Njáll Sigurðsson.