Morgunblaðið - 29.07.2006, Side 38

38 LAUGARDAGUR 29. JÚLÍ 2006 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Gunnar SkarphéðinssonVerslunarskólakennariskrifar þættinum. Viðlestur ritgerða og próf-
úrlausna nemenda sinna segist
hann hafa veitt því athygli að mis-
fellur séu fleiri og í mörgum til-
vikum annars eðlis en áður. Máli
sínu til stuðnings sendir hann fjöl-
mörg athyglisverð dæmi og skal nú
vikið að nokkrum þeirra.
Í úrlausnum nemenda gætir
þess nokkuð að ruglað sé saman
forsetningunum eftir og á eftir,
t.d.: hver kynslóð eftir annarri [þ.e.
eftir aðra] og setningin sem hann
lét hafa eftir sig [þ.e. eftir sér].
Umsjónarmaður hefur reyndar
vikið að hliðstæðum dæmum í
pistlum sínum, t.d. á eftir messunni
[þ.e. eftir messuna] og er líf á eftir
dauðanum? [þ.e. eftir dauðann].
Meginmunurinn á forsetningunum
eftir og á eftir er sá að eftir að við-
bættu þolfalli vísar til tíma, jafnt í
beinni merkingu (eftir veturinn,
eftir þennan dag) sem óbeinni (bók
eftir höfundinn, spor eftir fugla),
en á eftir að viðbættu þágufalli vís-
ar til raðar í rúmi eða á stað
(hlaupa á eftir e–m). – Nú er það
hins vegar svo að í mörgum til-
vikum er unnt að vísa til hvors sem
er tíma eða rúms. Það má t.d. sjá af
því að orðasamböndin hver eftir
annan og hver á eftir öðrum eru al-
geng í fornu máli og fram til þessa
en á þeim er skýr merking-
armunur. Það er því í fullu sam-
ræmi við málvenju að segja upp-
reisnarmennirnir gáfust upp hver
á eftir öðrum eða uppreisnarmenn-
irnir gáfust upp hver/einn eftir
annan. Það gengur hins vegar ekki
að rugla þeim saman og skrifa t.d.:
uppreisnarmennirnir gáfust upp
hver á eftir annan.
Í nokkrum þeirra dæma sem
Gunnar tilgreinir má sjá tilhneig-
ingu til að breyta fallstjórn tiltek-
inna sagnorða. Sem dæmi má
nefna (þau dæmi sem ekki sam-
ræmast málvenju eru merkt *):
*tala vitinu í e-n [þ.e. tala vitið í
e-n], sbr. koma viti í e-n (algengast
koma vitinu fyrir e-n); *engu var til
sparað [þ.e. ekkert var til sparað],
sbr. kosta öllu/miklu til; *hala nið-
ur vinningum/lögum [þ.e. hala nið-
ur vinninga/lög], sbr. ná e-u niður,
og *fá sínu fram [þ.e. fá sitt fram],
sbr. ná sínu fram. Hér er í öllum
tilvikum um að ræða það sem kalla
má áhrifsbreytingu, fallstjórn
sagnar breytist fyrir áhrif frá ann-
arri merkingarskyldri sögn.
Umsjónarmaður þakkar Gunn-
ari kærlega gagnlegar ábendingar.
Kennarar, ekki síst íslenskukenn-
arar, eru auðvitað í ágætri stöðu til
að fylgjast með þróun íslenskrar
tungu. Ábendingar frá þeim eru
því mikilvægar og vel þegnar.
Nafnorðið víking, kvk., „sjórán,
hernaður; ferð víkinga“, beygðist í
eldra máli svo:
nf. víking,
þf. víking,
þgf. víkingu,
ef. víkingar.
Í síðari alda máli hefur sú breyt-
ing orðið að flest kvk.-no. sem
enda á -ing
hafa end-
inguna -u í
þf. et., t.d.
breyting,
um breyt-
ingu. Hér er
um að ræða
áhrif frá
þágufalls-
myndinni.
Gamla beyg-
ingin helst
þó í föstum
orðasamböndum, t.d. segjum við
alltaf fara í víking og leggjast í vík-
ing. Nafnorðið víkingur, kk., er allt
annarrar merkingar, það getur
m.a. merkt „norrænn sæfari sem
stundaði kaupskap, sjórán og
strandhögg á víkingaöld; yf-
irgangsseggur, ójafnaðarmaður;
dugnaðarforkur; maður sem af-
kastar miklu“. Ekki gengur að
rugla saman kvk.-orðinu víking og
kk.-orðinu víkingur eins og gert er
í eftirfarandi dæmi: [NN] er snú-
inn heim úr víkingi [þ.e. víkingu] í
Danaveldi (Blaðið 28.4.06).
Í nútímamáli verður vart enn
annarrar breytingar á beygingu
kvk.-no. sem enda á -ing. Breyt-
ingin felst í því að í stað ef. et. -ar
kemur -u, þá er t.d. sagt er vegna
aukningu í stað vegna aukningar.
Dæmi af þessum toga eru t.d.: Frá
því að starf til undirbúnings stytt-
ingu [þ.e. styttingar] fór af stað
fyrir hálfum öðrum áratug (Mbl.
27.1.06) og athugasemdir vegna
byggingu [þ.e. byggingar] sjúkra-
húss (Sjónv. 15.6.06). Umsjón-
armanni virðist að hér sé um að
ræða breytingu á beygingu orða
sem enda á -ing fremur en hér sé
„eignarfallsflótti“ á ferð. Breyt-
ingin á þolfallsmyndinni [t.d. stytt-
ing > styttingu] er um garð geng-
in en breytingin á
eignarfallsmyndinni [t.d. stytt-
ingar > styttingu] hefur ekki öðl-
ast viðurkenningu.
Orðatiltækið hrista e-ð fram úr
erminni, „gera e-ð (erfitt) létt og
leikandi, fyrirhafnarlaust“, vísar
trúlega til töfrabragða eða þess að
á miðöldum voru ermar oft víðar
og notaðar sem vasar. Það sem
hrist er fram úr erminni er jafnan
eitthvað óhlutstætt, t.d. getur
skákmaður hrist nýjung fram úr
erminni eða rithöfundur getur
hrist nýtt verk fram úr erminni.
Einnig vísar orðatiltækið oft til
nafnháttar, t.d. getum við sagt:
það verður ekki hrist fram úr erm-
inni að gera við skemmdirnar á
sundlauginni. Það sem hrist er
fram úr erminni (í óbeinni merk-
ingu) má því ekki vera hlutstætt
(nema í beinni merkingu: töfra-
maðurinn hristi egg/smápening
fram úr erminni) og alls ekki stórt
í sniðum. Eftirfarandi dæmi er því
nánast skoplegt: Svona bílar [öfl-
ugir slökkviliðsbílar] eru ekkert
hristir fram úr erminni („ekki auð-
gerðir“) (Frbl. 9.7.06).
Úr handraðanum
Lýsingarorðið fornspurður er
samsett [forn og spurður] og vísar
það til þess er e–ð er gert án vit-
undar e–s, án þess að spyrja hann.
Það er kunnugt í fornu máli í orða-
sambandinu gera e–n fornspurðan
að e–u, „gera e-ð án vitundar e–s,
án þess að spyrja e-n“ (Hrólfs saga
kraka). Í síðari alda máli er það al-
gengt í orðasambandinu gera e–ð
að e–m fornspurðum, t.d.: seg-
ir … að hann taki enga veturvist-
armenn að drottningu sinni forn-
spurðri og brá hann við og fór að
fornspurðri drottningu frá liði
sínu. – Í nútímamáli er lo. for-
spurður stundum notað í svipaðri
merkingu en þar stendur for- sem
neitandi forskeyti.
Það má t.d. sjá
af því að orða-
samböndin hver
eftir annan og
hver á eftir öðrum
eru algeng í fornu
máli og fram
til þessa en á
þeim er skýr
merkingarmunur.
jonf@rhi.is.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson 82. þáttur.
BJÖRN Bjarnason dóms-
málaráðherra hefur haft frum-
kvæði að endurskoðun öryggis-
mála í ljósi þess að
varnarliðið er að fara
af landi brott. Kynnt
hefur verið skýrsla
sérfræðinga EB í
lögreglu- og hryðju-
verkamálum. Ég
fagna þessu framtaki
ráðherrans enda hef
ég skrifað fjölda
greina um þátttöku
Íslands í öryggis- og
varnarmálum um
áratugaskeið.
Sérfræðingar EB
telja m.a. að Íslend-
inga vanti sérstaka
löggæslustofnun, sem
rannsaki glæpastarf-
semi og grípi til fyr-
irbyggjandi aðgerða
gegn glæpum. Rætt
er um 25–30 sérhæfða menn með
reynslu af löggæslustörfum og
gagnagrunnsvinnslu. Þá er rætt
um að starfsdeildin vinni í skýru
lagaumhverfi.
Hugtakið hryðjuverk hefur ekki
verið skilgreint í alþjóðalögum. Er
mörgum áhyggjuefni hversu víð-
tæk skilgreining hugtaksins er hér
á landi.
Það er með hryðjuverk eins og
aðra glæpi að á þeim verður að
taka hverju sinni eftir umfangi og
eðli brota og setja skýr refsi-
ákvæði þar að lútandi.
Allgóð sátt hefur verið í þjóð-
félaginu um framkvæmd og verk-
lag löggæslunnar á undanförnum
árum og hún nái í meginatriðum
fram settum markmiðum lögreglu-
yfirvalda. Þó er ljóst að umfangs-
mikil sakamál eru embætti rík-
islögreglustjóra þung í skauti og
það sem verra er að meint pólitísk
afskipti hafa skaðað embættið.
Við höfum að mestu í blindni
treyst Bandaríkjamönnum fyrir
varnarhlutverki okkar í meira en
hálfa öld, enda hernaðarþekking
okkar of takmörkuð. Á tímum
kalda stríðsins þegar umsvif Sov-
étmanna voru hvað mest hér á
landi (70–80 starfsmenn) kom það
aðallega í hlut leyniþjónustu
Bandaríkjanna að hafa eftirlit á
þeim vettvangi. Til eru þó ýmis
gögn og vitneskja um sovéskar
njósnir á Íslandi á tímum kalda
stríðsins og íslenska samstarfs-
aðila þeirra.
Íslensk stjórnvöld
höfðu engan áhuga á
vopnabúnaði Banda-
ríkjahers hér á landi.
Hefði þó oftar en einu
sinni verið þörf að
kanna hvort hér væru
geymd kjarnavopn eða
þau hefðu verið í her-
vélum sem millilentu á
Keflavíkurflugvelli
samkvæmt upplýs-
ingum frá flotastöð-
inni Haakonsvern í
Noregi 1981 sem trún-
aðarmál, en þar var
Ísland á lista yfir þau
lönd sem talið var að
kjarnavopn væru
geymd í og fleiri upp-
lýsingar hnigu í sömu
átt. Væntanlega verða þessi mál
leidd fram í dagsljósið þegar her-
inn er farinn.
Sérfræðingarnir frá EB líta svo
á að Ísland vanti sérstaka lög-
gæslustofnun sem rannsaki glæpa-
starfsemi og grípi til fyrirbyggj-
andi aðgerða gegn glæpum. Hér
hlýtur að vera átt við þá mála-
flokka sem að mestu hafa farið ut-
angarðs hjá ríkislögreglustjóra,
s.s. öryggismál sem varða hryðju-
verkaógnir, samskipti innlendra
aðila við erlenda fíkninefnahringi,
mansal og þrælahald, ólögmæta
viðskipahætti við erlend fyrirtæki
og einstaklinga og meint afskipti
framkvæmdavaldsins af lögreglu-
og dómsmálum.
Ýmsum finnst að embætti rík-
islögreglustjóra sé orðið of um-
fangsmikið og valdsvið þess of víð-
tækt og hamli gegn skilvirkri
uppbyggingu og málsmeðferð.
Dómsmálaráðherra hefur oft sýnt
ábyrga afstöðu til uppbyggingar
dóms- og lögreglumála, nú fær
hann kærkomið tækifæri að end-
urskipuleggja og auka vegsemd
lögreglunnar í landinu.
Þjóðaröryggis-
máladeild
Kristján Pétursson skrifar um
öryggismál
Kristján
Pétursson
’Ég fagna þessuframtaki ráð-
herrans …‘
Höfundur er fv. deildarstjóri.
Í FRAMHALDI af þeirri rétt-
mætu umræðu sem átt hefur sér
stað í blöðum á undanförnum vik-
um um vélhjólamenn
á torfæruhjólum sem
hjóla og skemma við-
kvæman svörð lang-
ar mig að leggja eft-
irfarandi orð í belg.
Það er í mínum
huga og þeirra vél-
hjólamanna sem ég
þekki alveg fyrir
neðan allar hellur að
láta sömu vél-
hjólmennina alltaf
komast upp með það
að skemma fyrir hin-
um og hjóla og
skemma það sem
þeim sýnist þegar þeim sýnist. Það
er nefnilega ekki þannig að hægt
sé að skrifa þennan utanvega akst-
ur á ungu vélhjólamennina ein-
göngu, heldur hafa ákveðnir hópar
vélhjólamanna stundað það um
árabil að hjóla þangað sem þeim
sýnist þegar þeim sýnist. Það er
að sjálfsögðu hægt að ferðast um
landið á mótorhjóli án þess að
skemma en freistingarnar um
brekkur að reyna sig í eru alls
staðar og ekkert getur komið í veg
fyrir að hjólamenn reyni við þess-
ar brekkur nema móralskt aðhald
sem kemur frá hjólamönnum til
hjólamanna. Mig langar því að
nota tækifærið og fordæma öll
skemmdarverk sem unnin eru af
vélhjólamönnum á tor-
færuhjólum á við-
kvæmum íslenskum
sverði sem á sér enga
von um að jafna sig
nema á mörgum árum
og kannski aldrei.
Fyrst ég er byrjaður
langar mig einnig að
fordæma þau skemmd-
arverk sem unnin eru á
viðkvæmum íslenskum
grámosa og hrauni
með stórvirkum vinnu-
vélum og vegfarendur
sjá svo auðveldlega út
um gluggann á bílnum
sínum beggja vegna þegar keyrt
er upp Hveradalabrekkuna á leið
yfir Hellisheiði. Ég hef reyndar
fullan skilning á mikilvægi þess að
beisla orku en ég get ekki séð að
þeir sem standa að framkvæmdum
á þessum stað velji vegastæðin af
meiri kostgæfni, né taki meira tillit
til umhverfisáhrifa en vél-
hjólastrákarnir sem spreyta sig á
skemmtilegu brekkunum rétt hin-
um megin við Hengilinn eða að
Fjallabaki. Það er að mínu mati,
engin ein lausn til til að standa
vörð um íslenskan svörð en það er
hægt að gera ýmislegt betur en
gert er í dag. Vélhjólamenn verða
sjálfir að standa saman og taka í
lurginn hver á öðrum þangað til
allir skilja að það á ekki að
skemma viðkvæman íslenskan
gróður á torfæruhjólum. Ráða-
menn verða að vinna með vél-
hjólamönnum á torfæruhjólum til
að hámarksárangur náist. Ég er
t.a.m. alfarið á móti barnalegum
viðbrögðum fráfarandi umhverf-
isráðherra þar sem hún hótaði að
banna alfarið notkun torfæruhjóla.
Ráðamenn verða einnig að sýna
því skilning að góð aðstaða fyrir
torfæruhjól (torfæruhjólabrautir)
minnkar líkur á að hjólamenn
spreyti sig á öðrum og viðkvæmari
stöðum þótt þær komi kannski
aldrei í veg fyrir það.
Drulluflagið á Álfsnesinu
Nú víkur sögunni upp í Álfsnes,
nánar tiltekið að torfæruhjólabraut
sem Vélhjólaklúbburinn Vík fékk
úthlutað fyrir nokkrum árum fyrir
tilstuðlan þáverandi umhverf-
isráðherra Sivjar Friðleifsdóttur.
Þessi æfingabraut ætti að vera,
miðað við legu, aðalæfingasvæði
þeirra sem búa á höfuðborg-
arsvæðinu. Þetta ójarðvegsskipta
drulluflag á miðju Álfsnesinu (við
endann á sorphaugunum) er sem
sagt æfingabrautin sem ungling-
unum og öðrum þeim sem asnast
hafa til að kaupa torfæruhjól er
ætlað að notast við. Þessi æf-
ingabraut er ónothæf stærstan
hluta sumarsins sökum þess að ef
rignir verður hún að leðju sem
beinlínis hættulegt er að hjóla í
eða þá sjaldan hún þornar þá er
svo mikið ryk í brautinni að ekki
er hægt að hjóla. Í þessa braut
þurfa síðan iðkendur að borga
1.000 kr. í hvert skipti til Vél-
hjólaklúbbsins Víkur sem notar
það sem safnast saman til að
kaupa vélavinnu við að laga drul-
luflagið öðru hverju. Nei, það eru
takmörk fyrir hvað hægt er að
sætta sig við og það eru takmörk
fyrir hvað hægt er að taka við
miklum skömmum frá áhugafólki
um íslenska náttúru sem ann-
aðhvort gengur eða ríður á milli
upphitaðra skála með öllum græj-
um á slóðum, stígum eða vegum
sem voru einhvern tíma ekki til.
Vélhjólamenn eiga eins og aðrir
rétt á að fá bætt úr skammarlegu
aðstöðuleysi og það er ekki farið
fram á mikið. Það er ekki verið að
fara fram á styrki til að leggja
hjólastíga um fjöll og firnindi, það
er ekki verið að fara fram á að fá
yfirbyggðan æfingavöll með öllu,
það er ekki farið fram á að fá bún-
ingsaðstöðu til að skipta um föt og
fara í sturtu eftir æfingar. Vél-
hjólamenn þurfa einungis að fá
hljómgrunn og skilning í stað
skamma frá þeim sem ráða til að
hægt sé að gera það sem þarf til
að tryggja að sem flestir geti not-
að þau svæði sem búið er að út-
hluta og til að fá iðkendur þ.a.l.
meira inn á afmörkuð svæði. Drul-
luflagið á Álfsnesinu þarf að ræsta
út með því að skipta um undirlag
og setja möl í stað drullu og þann-
ig fjölga þeim dögum sem hægt er
að nota aðstöðuna yfir sumarið.
Það er löngu tímabært að þeir sem
ráða í Reykjavíkurborg sjái til
þess sú litla aðstaða sem vél-
hjólmenn hafa fengið úthlutað sé
a.m.k. ekki það léleg að hún sé góð
afsökun fyrir að fara eitthvað ann-
að að hjóla því að æfingasvæðið er
lokað svo vikum skiptir sökum
aurbleytu þótt komið sé fram í júlí.
Stöndum vörð um íslenskan svörð
Loftur Ágústsson skrifar um
aðstöðuleysi vélhjólamanna ’Vélhjólamenn eiga einsog aðrir rétt á að fá bætt
úr skammarlegu að-
stöðuleysi og það er ekki
farið fram á mikið.‘
Loftur
Ágústsson
Höfundur er markaðsmaður og
áhugamaður um vélhjólaakstur.