Morgunblaðið - 29.07.2006, Side 46

46 LAUGARDAGUR 29. JÚLÍ 2006 MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
Guðrún Pálína
Helgadóttir fyrrum
skólastjóri Kvenna-
skólans í Reykjavík
andaðist hinn 5 júlí sl. áttatíu og
fjögurra ára að aldri eftir hetjulega
baráttu við þann, sem enginn getur
sigrað. Fram á síðustu stund hélt
hún reisn sinni og skýrleik í hugs-
un. Hún var jarðsett í Fossvogs-
garði 13. júlí eftir fallega athöfn og
eftirmæli í Hallgrímskirkju, sem
Hjálmar Jónsson dómkirkjuprestur
framkvæmdi. Við útförina var m.a.
sungið ljóð eftir Guðrúnu um
haustið í lífi manna. Sunginn var
Kvennaskólasöngurinn eftir Jakob
Jóh. Smára við lag Páls Ísólfssonar
og uppáhaldskvæði hennar ,,Ég bið
að heilsa“ eftir Jónas Hallgríms-
son, Ég átti heima á Keldum á
Rangárvöllum um skeið í barn-
æsku. Þar bjuggu þá afi minn og
amma, Skúli Guðmundsson, Brynj-
ólfssonar frá Keldum og Svanborg
Lýðsdóttir, Guðmundssonar frá
Hlíð í Gnúpverjahreppi. Guðrún
Pálína var af Keldnakyni. Amma
hennar, Júlía, lengi prestsfrú á
Skeggjastöðum í Norður-Múla-
sýslu, var fædd og uppalin á Keld-
um, systir Skúla.
Keldur eru ævintýrastaður þeim
sem kynnst hafa með sín fornu
torfhús og umhverfi, sem engu er
líkt. Skálinn er elsta hús landsins.
frá 12 öld og austur af honum í röð:
skemmur tvær, smiðja og hjallur.
Fram af þessum húsum er kirkjan,
bændakirkja, sem Guðmundur
Brynjólfsson langafi okkar Guðrún-
ar lét byggja og síðar endurreisa
1875. Hann bjó þar í hálfa öld og
Skúli sonur hans önnur 50 ár eftir
hann til 1946. Árið 1932 voru menn
að grafa fyrir safnþró í varpanum.
Allt í einu hurfu þeir ofan í jörðina
og höfðu þar með fundið leynigöng,
sem enginn vissi af frá skálanum
gamla niður að læk. Framan við
varpann er bæjarlækurinn, vatns-
mikill og straumþungur en þó með
spegilsléttar lygnur og fram af
honum eru formhrein lambhúsin,
sem Jón bróðir Skúla, síðar bóndi á
Ægisíðu, byggði 1895. Útsýnið frá
Keldum er stórbrotið, varðað fjöll-
um: Vatnsdalsfjall með Hádegis-
GUÐRÚN P.
HELGADÓTTIR
✝ Guðrún PálínaHelgadóttir
fæddist í Reykjavík
19. apríl 1922. Hún
lést á Landspítala –
háskólasjúkrahúsi
við Hringbraut 5.
júlí síðastliðinn og
var útför hennar
gerð frá Hallgríms-
kirkju 13. júlí.
hnauk í hásuðri, aust-
ar er Þríhyrningur,
frábær útsýnisstaður
með tinda og skörð,
sem minna á varð-
turn, þar fólst Flosi
frá Svínafelli með liði
sínu í 3 daga eftir
Njálsbrennu og
fylgdist með leitinni
að brennumönnum.
Skúli Guðmundsson
bóndi kallaði Þríhyrn-
ing fegurstan fjalla í
heimi, Austan Þrí-
hyrnings er Þjófafoss.
Þar földu sig þjófar tveir, sem síð-
ar voru hengdir. Í austri eru
Tindafjöll og Vatnafjöll og í land-
norðri fjalladrottningin Hekla,
Tryppafjöll, Geldingafjöll, Selsund-
sfjall. Þar vestur af eru Bjólfell og
Búrfell, þar sem systurnar bjuggu
er veiða vildu Gissur á Lækjar-
botnum, Knafahólar í norðri, þar
sem Gunnari á Hlíðarenda og
bræðrum hans var gerð fyrirsát,
Grákall vestan túnfótar, Kirkjuhóll,
Skyggnir og Loðsa til vesturs og
útsuðurs. Allt ilmar af sögunni hér
og hana þekkti Guðrún vel, þótti
vænt um Keldur og kom þar oft
eins og faðir hennar Helgi Ingvars-
son á Vífilsstöðum.
Keldur standa á fornri hraun-
brún. Undan brúninni í hálfhring
um bæinn frá austri til vesturs
spretta fram óteljandi uppsprettur,
með kaldara og betra vatn en ger-
ist annars staðar, 2–3 gráður allan
ársins hring. Þær mynda Keldna-
læk, sem fellur úr Austurbotnum
og Króktúnslæk, sem fellur úr
Vesturbotnum og þeir sameinast
sunnan túns við Tanga.
Svo segir Kristín Skúladóttir frá
Keldum:
Uppsprettan bólar við brekkurætur,
blátært er vatn og kalt,
veitir sárþyrstum svölun góða,
silfurlind gefur allt.
Hér áttu fjársjóð bóndi á bænum,
sem er betri en gullið valt.
Vestan við bæjarhúsin, skammt
suður af bæjartröðunum verður dá-
lítil skál í brekkuna við Króktúns-
læk, 5 metrar rúmir í þvermál hálf-
ur þriðji metri að dýpt með
lindarauga hringlaga í botni um 2
m í þvermál. Þetta er Maríubrunn-
ur, heitinn eftir Maríu guðsmóður.
Þar bóla upp ótal uppsprettur.
Vatnið kemur undan hraunbrún á
25 metra dýpi er mér sagt.
Þangað er ævinlega sótt vatn til
barnaskírna á Keldum. Lindin er
vígð af Guðmundi biskupi Arasyni
góða, d. 1237. Vatnið er sagt heilsu-
bætandi, bæði til inntöku og til að
lauga augu sín. Þetta kunni amma
mín Svanborg að meta og eins var
með Guðrúnu frænku. Ég sá til
þess að Maríubrunnsvatn gengi
aldrei til þurrðar á heimili hennar
síðustu árin eða á sjúkrahúsum og
hjúkrunarheimilinu þar sem hún
var síðast. Ekki er mér grunlaust
um að hjúkrunarfræðingar og ann-
að starfsfólk hafi einnig notið góðs
af lækningamætti vatnsins með
góðu samþykki Guðrúnar. Keldur
voru dálætisstaður Guðrúnar og
hún hafði ætlað þangað á þessu
sumri ásamt sonum sínum og fjöl-
skyldum þeirra til að rifja upp forn
kynni. Af því gat ekki orðið því
miður.
Guðrún var eftirminnileg kona,
sem tekið var eftir hvar sem hún
fór, fríð sýnum, bar sig vel og
virðulega, sköruleg í framgöngu,
teinrétt í baki, grannvaxin og há,
hárið var dökkt en farið að silfra,
breiðleit var hún sem algengt er í
Keldnaætt, bláeyg, réttnefjuð,
munnurinn festulegur. Orð hennar
og ræða voru hnitmiðuð og á fögru
máli. Hún var afburða kennari,
uppörvandi og hugmyndaríkur
fræðari, metnaðarfull fyrir hönd
nemenda sinna og frændliðs og
stjórnsöm í besta lagi en þó um leið
mild og skilningsrík, kröfuhörð við
nemendur sína en þó mest við
sjálfa sig. Hvað sem hún tók sér
fyrir hendur var vel undirbúið og
hugsað og unnið af samviskusemi
og fagmennsku. Hún ritaði nokkrar
merkar bækur með annasömu
starfi sínu og dreif sig í doktors-
nám og lauk því með glans eftir
lífshættulega hjartaaðgerð. Um
langt árabil naut hún dýrmætrar
aðstoðar frænku sinnar Guðrúnar
Svönu Theodórsdóttur úr Vest-
mannaeyjum, sem var á heimilinu
og hugsaði um það með einstakri
trúmennsku ásamt Guðrúnu Pálínu
og eins á meðan hún var fjarver-
andi. Guðrún vann af kappi að bók
um skáldkonuna Torfhildi Hólm og
hafði nær því lokið henni með
dyggri aðstoð samverkakonu sinn-
ar Sigurlaugar Ásgrímsdóttur, þeg-
ar heilsan leyfði ekki meira. Guð-
rún var stefnuföst, kappsfull og
þolgóð. Um uppgjöf var aldrei að
ræða, þótt hún mætti andbyr. Guð-
rúnu var eðlislæg trúin á hið góða í
manneskjunni.
Hún var lífsglöð og kunni að
njóta lífsins á heilbrigðan hátt og
veita jákvæðum straumum til um-
hverfisins. Barnabörnin kunnu vel
að meta umhyggju hennar og hug-
kvæmni við að gleðja og fræða.
Guðrún var frændrækin hið
besta og ættrækin. Það var sér-
stakur hljómur í nafninu Guðrún
Pálína frænka hjá okkur Keldna-
fólki. Vegna framkomu sinnar og
hæfileika var hún sjálfkjörin til for-
ustu á mörgum sviðum, þar sem
hún kom að málum og meðal ann-
ars í Frænkufélaginu svonefnda,
sem starfaði á vettvangi Keldna-
ættarinnar. Ég átti því láni að
fagna að verða gjaldgengur félagi
þar ásamt frænda okkar Halldóri
Vigfússyni, en við vorum einu karl-
arnir í félaginu og nú er líklega
enginn eftir nema sá sem þetta
skrifar, en tími til kominn að stofna
nýtt. Félagatal var ekkert og fjöldi
breytilegur eftir verkefnum. Guð-
rún fékk þennan kviðling letraðan
á veggskjöld frá Frænkufélaginu á
áttræðisafmæli sínu:
Afrek hefur unnið
í þig mikið spunnið,
þess við megum minnast hér.
Alltaf fremst á fari
flestum áræðnari.
Forustuna þökkum þér.
Margs er að minnast og margt
að þakka af samskiptum við Guð-
rúnu frænku og hennar góðu fjöl-
skyldu. Innilegar samúðarkveðjur
eru sendar þeim, ekki síst barna-
börnunum, sem hafa misst svo mik-
ið.
Sigurður Sigurðarson
dýralæknir.
Mín kæra vinkona Guðrún P.
Helgadóttir lést á Landspítalanum
við Hringbraut 5. júlí sl. Hún naut
þeirrar náðar og bænheyrslu að
verða aldrei öðrum byrði í lífinu,
þrátt fyrir hnignandi heilsu hin síð-
ari ár.
Ég kynntist Guðrúnu fyrst í
Kvennaskólanum í Reykjavík 1955,
er ég naut kennslu hennar í ís-
lensku í 4. bekk skólans. Ég hreifst
af fágaðri og hnitmiðaðri framsögn
hennar á móðurmálinu og túlkun
hennar á sagnaarfi fyrri tíma. Hún
vakti áhuga nemandans á, að kynna
sér frekar töfraheim íslenskra bók-
mennta fyrr og síðar, og hand-
leiðsla hennar er ómetanleg og
verður aldrei fullþökkuð. Hún var
strangur kennari en réttsýn.
Sýnisbók íslenzkra bókmennta
(1953) var þá notuð við kennslu.
Hún var sett saman af Sigurði
Nordal, prófessor, Guðrúnu P.
Helgadóttur, og manni hennar,
Jóni Jóhannessyni, prófessor.
Mann sinn missti Guðrún 1957
og hafði þá fyrir þremur sonum að
sjá auk fullrar vinnu utan heimilis
við kennslu, en hún varð skólastjóri
Kvennaskólans 1959.
Sumir hljóta í vöggugjöf að vera
bornir til ákveðins ævistarfs, en fá-
ir í eins miklum mæli og Guðrún,
eru fæddir kennarar af lífi og sál.
Eljusemi hennar og ögun við sjálfa
sig og reisn hennar til að standa
sig, þrátt fyrir lífsins ólgusjó, hefur
aukið henni styrk og hún orðið
maður að meiri, líkt og tréð, sem
svignar í hörðustu byljum, en rís að
nýju sterkara er lygnir.
Hugur Guðrúnar stóð til fræði-
iðkana. Hún taldi hlutdeild kvenna
í skáldskap fyrir borð borinn og
vildi stuðla að því, að hugverk
þeirra yrðu almenningi aðgengileg.
Hún ritaði bækurnar Skáldkonur
fyrri alda I-II, er út komu 1961–63.
Hlutu þær einkar góðar viðtökur
lesenda og vísast um brautryðj-
andaverk að ræða.
Guðrún gekk ekki heil til skógar
á þessum árum og fór í hjartaað-
gerð vestan hafs 1964 og náði
heilsu á ný. Hún sökkti sér niður í
rannsóknir á Hrafns sögu Svein-
bjarnarsonar, sem lengi hafði verið
henni hugleikin. Eftir tveggja ára
hlé frá skólanum verður hún fyrst
íslenskra kvenna til að ljúka dokt-
orsprófi frá Oxford-háskóla 1968.
Eftir starfslok hennar við Kvenna-
skólann gafst henni fyrst tími til að
vinna að útgáfu doktorsritgerðar-
innar, og var bókin gefin út hjá
Clarendon Press, í Oxford, 1987.
Leiðir okkar Guðrúnar lágu aftur
saman 1974. Ég átti við hana viðtal
sem birtist í bók sem gefin var út í
tilefni aldar afmælis Kvennaskól-
ans í Reykjavík. Guðrún var for-
maður ritnefndar þessa veglega af-
mælisrits, og ritaði gagnmerka
grein um stofnanda skólans, Þóru
Melsteð, af alúð og skilningi, sem
hæfði brautryðjanda jafnréttis í
skólamálum þjóðarinnar.
Guðrún fylgdist vel með þróun
skólamála, beitti sér fyrir ýmsum
nýjungum í skólastarfi en byggði
jafnframt á fornum hefðum um
uppeldi og menningu. Hún tók pilta
inn í skólann og var það í samræmi
við breytta tíma.
Vafalaust er það dugnaði og
festu Guðrúnar að þakka, að
Kvennaskólinn í Reykjavík var
ekki lagður niður eins og til stóð
um skeið. Með þrotlausri baráttu
hennar vannst sá áfangi, að byggt
var við gamla skólahúsið og í kjöl-
farið hlaut skólinn réttindi til að út-
skrifa stúdenta. Við starfslok
brautskráði Guðrún fyrstu stúdent-
ana vorið 1982 og hafði hún þá
starfað við skólann um 27 ára
skeið.
Guðrún ritaði gagnmerka ævi-
sögu 1989 um föður sinn Helga
lækni á Vífilsstöðum. Bókina skrif-
aði hún í minningu foreldra sinna,
þeirra Guðrúnar Lárusdóttur og
Helga Ingvarssonar, en hann var
einn helsti bjargvættur þjóðarinnar
í barráttunni við berklaveikina hér
á landi.
Við Guðrún höfðum bundist
sterkum vináttuböndum, og bað
hún mig um að lesa yfir handrit
bókar sinnar og sýndi þannig fyrr-
um nemanda sínum ómælt traust.
Fyrrverandi nemendur Kvenna-
skólans í Reykjavík stóðu að útgáfu
afmælisrits undir heitinu Litið um
öxl (1992), er helgað var ritstörfum
Guðrúnar í tilefni sjötugsafmælis
hennar. Efnið var valið í samráði
við hana sjálfa. Við Guðrún unnum
saman um skeið við að taka saman
ritaskrá og færa efnið í lokabúning
fyrir prentun. Aðalsteinn Eiríksson
skólameistari hafði veg og vanda af
framkvæmd verksins, en Menning-
arsjóður styrkti útgáfuna.
Guðrún skrifaði bókina Lárus
hómópati (1994) um móðurafa sinn
og óskaði eftir aðstoð minni við
verkið. Heimildaöflun mín fólst
einkum í að kemba kirkjubækur,
blöð og tímarit og afla alls þess
fróðleiks er að gagni mætti koma.
Tölvu vildi hún ekki nota, svo að
handritið skrifaði ég með penna, en
verkið stóð yfir um fjögurra ára
skeið.
Á sama hátt var bókin Braut-
ryðjandinn Júlíana Jónsdóttir
skáldkona unnin (1997). Júlíana er
fyrst íslenskra kvenna sem fær
gefna út ljóðabók sína Stúlku 1882,
og leikritið Víg Kjartans Ólafsson-
ar sýnt á sviði.
Frændi Guðrúnar, Sigurður Sig-
urðarson dýralæknir, leit stundum
inn á Aragötu 6. Hann fór með vís-
ur eða sagði smellna sögu að beiðni
frænku sinnar, og var þá hlegið
dátt og koma frændans var okkur
Guðrúnu eins og vítamínsprauta við
skriftirnar.
Á þessum árum, þegar komur
mínar voru tíðastar á Aragötuna,
var eiginmaður hennar Jóhann
Gunnar Stefánsson, framkvæmda-
stjóri. Hann var einstakur öðling-
smaður og prúðmenni í allri við-
kynningu, og sambúð þeirra farsæl,
enda um gagnkvæma virðingu að
ræða. Þau áttu samleið um ald-
arfjórðungs skeið, en Jóhann lést
2001.
Þar bjó einnig, árum saman, góð
kona, Svana Theódórsdóttir,
frænka Guðrúnar, en hún var
hjálparhellan á heimilinu, á meðan
hennar naut við.
Synir Guðrúnar, Ólafur Oddsson
menntaskólakennari, og læknarnir
Helgi Jónsson og Jón Jóhannes
Jónsson, eru vel metnir, hver á
sinu sviði. Fjölskylduböndin eru
traust enda hafa þessir sómamenn
valið sér lífsförunauta við hæfi.
Börn þeirra eru öll efnileg, vel
menntuð, þau sem uppkomin eru,
og yngri systkinin munu vafalaust
feta í fótspor þeirra. Þau vöndu
komur sína tíðum til ömmu sinnar,
sem var henni ætíð fagnaðarefni,
og ekkert til sparað að gleðja þau
eftir föngum. Guðrún var stolt af
afkomendum sínum og gat tekið
undir orð, ættföðurins, séra Jóns
Steingrímssonar: „Barnalán er
betra en fé.“ Heimilið að Aragötu 6
var mikið menningarsetur, hlýlegt
og vistlegt. Guðrún var fagurkeri,
og allir munir innanstokks voru
valdir af natni og smekkvísi. Hún
var bókhneigð og heimilið prýddi
fjöldi góðra bóka. Hún hafði yndi af
blómum, innanhúss sem utan. Fyr-
ir utan stofugluggann blómstra
rósarunnar, og bleik klifurrósin, er
hylur húsvegginn, er sannkallað
augnayndi, og hávaxin grenitrén
veita skjól.
Síðustu árin unnum við Guðrún
sameiginlega að bók um skáldkon-
una Torfhildi Þ. Hólm, en hún
skrifaði Brynjólf biskup Sveinson
(1882), fyrstu sögulega skáldsögu
Íslendinga. Torfhildur var ótrúlega
afkastamikill rithöfundur, skrifaði
margar bækur og gaf út tímarit ár-
um saman, en lést úr spænsku
veikinni 1918. Er þessu verki okkar
Guðrúnar nánast lokið, en hefur
tafist lengur en til stóð.
Hörpu þinnar, ljúfa lag
lengi finn í muna.
Því ég minnist þín í dag,
þökk fyrir kynninguna.
(Á.K.)
Elsku Óli, Helgi, Nonni og fjöl-
skyldur. Ég votta ykkur mína
dýpstu samúð við fráfall kærleiks-
ríkrar móður, sem mun ætíð eiga
sess í hjarta mínu.
Blessuð sé minning Guðrúnar P.
Helgadóttur.
Sigurlaug Ásgrímsdóttir.
Það voru forréttindi að njóta
móðurmálskennslu Guðrúnar P.
Helgadóttur í landsprófsbekknum
3-X í Gagnfræðaskóla Austurbæjar
veturinn 1954 til 1955 og síðan í
3-B í MR veturinn 1955 til 1956.
Við erum mörg, sem búum ævi-
langt að hennar ágætu leiðsögn á
þessum mótandi unglingsárum.
Seint gleymist túlkun hennar á
perlum íslenskra bókmennta á borð
við Gunnarshólma Jónasar Hall-
grímssonar, Arnljót Gellini Gríms
Thomsens og Verkalok StephansPantanir í síma 562 0200
Á fallegum og notalegum
stað á 5. hæð Perlunnar.
Aðeins 1.350 kr. á mann.
Perlan
ERFIDRYKKJUR
Minningarkort
535 1825
www.hjarta.is 5351800