Morgunblaðið - 30.07.2006, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 30. JÚLÍ 2006 MORGUNBLAÐIÐ
Menn hafa skilgreint Vín-arborg aldamótaáranna1900 sem tvískautamiðju módernismans,
eins konar mótaða forritun á nýjum
skilningi á stefnumörkum stílbragð-
anna. Sýni stað andstæðna og sund-
urlausrar framsóknar nútímalegra
viðhorfa sem áttu þátt í að gera ald-
arskipti Vínarborgar, Fin de Siécle,
að yfirhöfnum töfrum. Og það hefur
vakið margar áleitnar spurningar
hvers vegna þessi frekar afturhalds-
sama borg sem menn sögðu skorta
metnaðarfulla framfarasýn, meðal
annars vegna stjórnmálalegrar og
fjárhagslegrar kreppu og væri að
auki æ meira til hlés um öflug nývið-
horf, skyldi verða nokkurs konar
fæðingarstaður nútímaviðhorfa.
Eins og það er skilgreint: „birt-
hplace of modernity“, leiksvið eins
frjósamasta tímabils á sviði lista og
arkitektúrs, tónlistar og bókmennta,
sálfræði og heimspeki í Evrópu.
Áleitinn og langvinnur áhugi á Vín-
arborg sagður einkum sækja til víx-
ilverkunar skapandi krafta, sem
blésu um sviðið og áttu upphaf um
1880, annars vegar í anda núviðhorfa
og hins vegar íhaldssömum kaþólsk-
um þjóðfélagsramma, gyðingahatri
og þjóðernislitaðri pólitík. Málsvar-
ar núviðhorfa litu frekar á meinta
glæsta fortíð austurrískrar listar
sem þröskuld, sjálfa sig í útlegð og
Vínarborg trauðla miðstöð módern-
ismans, öllu frekar rammgert virki
fortíðarlegra hugmynda. En listiðn-
aður hafði verið með miklum blóma
og Listiðnaðarskólinn einmitt náms-
grunnur Gustavs Klimt. Áhrifin bár-
ust norður á bóginn og þarf ekki
mikla glöggskyggni til að greina þau
í danskri gullaldarhönnun, og marg-
ir Íslendingar hafa setið á einhverri
útgáfu hins sígilda Vínarstóls frá
1853. Þá má spá í að helsta prýði
hans, einfaldar ávalar og mjúkar
bogalínur, hafi með öðru verið fyr-
irboði æskustílsins og seinna hag-
nýtistílsins
Á þessum uppgangstímumskapandi afla skorti ekkiáhugann á myndlist, ann-álar aldarinnar segja að
1902 hafi um fimmtíu þúsund gestir
komið á hverri viku á árlega úttekt
hennar í listhúsi Vínarborgar
„Künstlerhaus Wien“. Listastefnan
gegndi svipuðu hlutverki og Salon-
inn í París, og húsið var mikilvæg
menningarmiðstöð og samkomu-
staður listunnenda sem streymdu
víða að.
Gustav Klimt gerði tvær gjörólík-
ar útgáfur af Adelu Bloch-Bauer, þá
fyrri af henni sitjandi en hina stand-
andi, og þótt margt sé sameiginlegt
með þeim gætu þær verið eftir tvo
málara með svipaðan bakgrunn.
Gullna myndin, sem hann lauk við
1907, sameinar áhrif frá egypskri og
býsanskri list, einkum steinfellunum
í Ravenna, en í hinni, sem er frá
1912, eru áhrifin meira sótt í aust-
urlenska list og skreyti. Í henni má
einnig greina áhrif frá Matisse sem
sjálfur sótti þau til japanskrar listar
sem og úthverfs innsæis í anda
Munchs. Klimt hafði gert sér ferð til
Ravenna 1903, og árið 1909 var stór
alþjóðleg listastefna í Vín, hvar með-
al annars mátti líta verk fauvistanna,
villidýranna frönsku. Sama ár gerði
málarinn sér ferð til Parísar, tveim-
ur árum síðar var hann í Brussel og
dvaldi þar um skeið við uppsetningu
veggmyndar í Stoclet-höllinni. Hvar
sem hann kom sogaði málarinn til
sín áhrif frá list og mennt líkt og
ryksuga, en setti sitt persónulega
kennimark á allt sem hann útfærði.
Áhrifin frá steinfellunum í Ra-
venna eru vel greinanleg í gullnu
myndinni, sem er útfærð með hand-
verkslegri gjörhygli færustu gull-
smiða og öll myndin er eins og sam-
ræða á milli egypskrar og
býsanskrar listar, að viðbættri jap-
anskri gljákvoðuáferð. Sumt höfðar
meira til skynfæranna en að það sé
sérstaklega dregið fram í heildar-
myndinni, þannig þarf að rýna vel í
myndflötinn til að greina stólinn að
baki hofróðunni, skoðandinn fær
frekar hugboð um tilvist hans en að
lögun hans verði greind. Þá er eitt-
hvað eilíft og hátignarlegt í birting-
armyndinni allri sem leiðir hugann
að myndinni af Theodóru keisara-
ynju í Öldungakirkjunni San Vitale í
Ravenna, egypska skreytið og aug-
un árétta svo enn frekar tímalausa
eilífð. Allt sem greint verður af
Adelu Bloch-Bauer sjálfri er andlit-
ið, barmurinn og handleggirnir, hin
sérstaka lögun handanna sækir til
þess að frúin var með vanskapaðan
fingur sem hún reyndi í sífellu að
leyna með ýmsum hætti, meðal ann-
ars með því að krækja fyrir hann.
Myndin er mjög vel byggð upp, hlut-
fallaandstæður miklar og ósam-
hverfar, lóðlína konunnar frá toppi
og niður býr yfir miklu skreyti-
kenndu hryni og samanlagt er þetta
eins og gegnumlýsing á persónu
hennar og tímunum um leið. Sjálf
ásjónan ber í sér upphafinn en um
leið innri óróa og niðurbældar duld-
ir, holdgerir það sem menn hafa skil-
greint sem lostafulla úrkynjun,
dekadens, tímanna.
Adela Bloch-Bauer barst ekki
mikið á og forðaðist sviðsljósið, samt
var hún innfæddur Vínarbúi og af
peningalegum háaðli þjóðarinnar,
faðir hennar Moritz Bauer banka-
stjóri og í fyrirsvari fyrir bankaveldi
borgarinnar, til viðbótar forseti
Austurlandahraðlestarinnar. Rétt
fyrir jólin 1899 giftist Adela sykur-
framleiðandanum og iðnaðarfurs-
tanum Ferdinand Bloch, sem var 17
árum eldri. Sagt hagkvæmnihjóna-
band, byggt á ótakmarkaðri og
gagnkvæmri virðingu frekar en ást.
Hjónabandið var barnlaust, en
þrisvar varð Adele barnshafandi,
tvisvar missti hún fóstur en í þriðja
skipti dó jóðið fáum dögum eftir
fæðingu. Það fylgdi Bloch-ættinni að
allir karlkyns afkomendur létust
snemma, sem varð til þess að fjöl-
skyldan skipti um nafn 1917 og
nefndi sig eftir það Bloch-Bauer.
Frænka Adelu lýsti hennilöngu seinna sem grannri,glæsilegri, viðkvæmri ogveiklulegri konu með stöðug-
an höfuðverk, reykjandi eins og
skorsteinn, dreissugri og með yfir-
máta gáfulegt andlit, stöðugt í leit að
andlegri uppörvun og mjög annt um
að hafa menningarvita borgarinnar
sem oftast í kringum sig. Þannig
margt sem nethimna og skynjun
málarans þurfti að skila af sér á
myndflötinn því ljóst má vera að hér
var um óvenjulega persónu að ræða,
barmafulla af þrám og metnaði til
frama sem enn var lokað á konur.
Hugnaðist ekki að vera til hlés og
föst í mótuðu hlutverki þótt allt um
kring væri ríkidómur, gull og ger-
semar, fékk líka áþreifanlegan
skammt af þeim gömlu sannindum
að auðlegð og gáfur bera engan veg-
inn í sér jafnaðarmerki við hamingju
né barnalán. Skiljanlegt að málarinn
lagði á sig mikla vinnu við gerð
myndarinnar, höfðinglegar greiðslur
rötuðu reglulega til hans svo ekkert
tiltakanlega lá á. Gerði ótal riss og
nálgaðist viðfangið af yfirmáta ná-
kvæmni og fullkomnunaráráttu,
myndin enda sögð hátindur gullna
tímabilsins í list hans og um leið
tindurinn í austurrískri manna-
myndagerð.
Klimt málaði einungis yfirstéttar-
konur samkvæmt pöntun og bið-
listinn langur, þannig þurfti jafnvel
auðjöfurinn Ferdinand Bloch að bíða
í nokkra mánuði áður en röðin kom
að konu hans. Náðin að láta meist-
arann mála sig kostaði jafnframt
skildinginn þótt enginn væri Klimt
tískumálari í almennasta skilningi
hugtaksins. Fimm árum seinna,
ennþá nafnkenndari og dýrari, gerði
Klimt hina myndina af Adelu og var
það sennilega í eina skiptið sem
hann málaði konu tvisvar eftir pönt-
un en hér peningar yfirnógir. En nú
gekk málarinn allt öðruvísi til verks
og myndbyggingin víxlverkun sam-
svarandi lóðlínu viðfangsins fyrir
miðju móti fjölþættum ósamsvar-
andi flötum í bakgrunni. Yfirbragðið
austrænt að hluta og í anda villidýr-
anna frönsku en ber þó firnasterk
höfundareinkenni.
Adela Bloch-Bauer lést 24. janúar
1925 og fór bálför hennar fram
tveimur dögum seinna, sagt að með
henni hafi hún í hinsta sinn verið að
opinbera samúð sína með sósíalist-
um, meður því að kaþólska kirkjan
var á móti líkbrennslu. Jafnframt
vildi hún sýna tryggð sína við sam-
virka þjóðreisn með því að láta þá
eindregnu ósk í ljós í erfðaskrá sinni
að Klimt-myndirnar rötuðu í Þjóð-
listasafnið á efri Belvedere. Að öllu
samanlögðu meinlegt að ósk hennar
skyldi ekki rætast nema afmarkað
tímaskeið, en óhætt að fullyrða að
málverkið verði helstur menningar-
legur sendiráðherra Austurríkis í
Vesturheimi. Óþarfi að rekja hér það
sem innvígðir vita um örlög mál-
verkanna, heimspressan búin að
gera því skil, en þó má árétta að hinn
framsýni Ferdinand Bloch-Bauer
fórnaði miklu til að koma í veg fyrir
valdatöku þjóðernissinna og jós í því
skyni peningum í verkalýðsfor-
ustuna.
Árið 1999 var málverk Gustavs
Klimt: „Schloss Kammer am Atter-
see“ slegið á þriðja hæsta verði sem
sögur fóru af fram til þeirra tíma og
hrökk þá listheimurinn við, einungis
Sólliljur van Goghs og „Acrobate et
un jeune Arlequen“ Picassos trón-
uðu ofar. En hverjum skyldi þá hafa
komið í hug að sjö árum seinna
myndi gullna málverkið af Adelu
Bloch-Bauer þrengja sér upp í efsta
sætið með slíkum glæsibrag?
Ekki úr vegi að upplýsa svona til
að fólk hér á hjara veraldar meðtaki
betur verðgildi hugvits og þjóðar-
gersema, að upphæðin sem málverk-
ið var slegið á, eða um og yfir tíu
milljarðar króna, skagar hátt í áætl-
aðan kostnað við tónlistarhús í
Reykjavík …
Frá nethimnu til grunnflatar
SJÓNSPEGILL
Bragi Ásgeirsson
 Gustav Klimt: Adele Bloch-Bauer
II, 1912, olía á léreft, 119 x 120 sm.
Reuters
 Gustav Klimt: Adele Bloch-Bauer I,
1907, olía, silfur og blaðagull á léreft,
138 x 138, Þýsk-austurríska safnið,
New York.
Allt um
íþróttir
helgarinnar
á morgun