Morgunblaðið - 30.08.2006, Page 10

10 MIÐVIKUDAGUR 30. ÁGÚST 2006 MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Það hafa farið fram umfangs-miklar rannsóknir á Kára-hnjúkasvæðinu og margarþeirra halda áfram. Menn
deila sumir á það af hverju þeim hafi
ekki verið lokið áður en framkvæmdir
hófust, en það er einfaldlega ekki það
vinnulag sem gengur í svona. Það
verður að byggja þetta upp stig af
stigi, þar sem menn bæta smám sam-
an við þekkinguna. Það er m.a. sökum
þess að þetta eru svo gríðarlega dýr-
ar og umfangsmiklar rannsóknir að
menn leggja ekki í þær fyrr en jafn-
óðum og eftir að búið er að ákveða að
fara í svona virkjunarframkvæmd,
enda væri ekki raunhæft að fara út í
svona mikla rannsóknarvinnu upp á
von og óvon um það hvort farið verði í
sjálfa framkvæmdina,“ segir Kristján
Már Sigurjónsson, verkefnisstjóri
hönnunarhóps Verkfræðistofu Sig-
urðar Thoroddsen hf. (VST), sem er í
forsvari fyrir KEJV (Kárahnjúkar
Engineering Joint Venture) hönnun-
arsamsteypuna sem sér um hönnun
stíflnanna við Kárahnjúka.
VST er í forsvari fyrir hönnun
virkjunarinnar í heild og sá um hönn-
un stöðvarhússins, véla- og lokubún-
aðar, auk þess sem Pálmi Ragnar
Pálmason, verkfræðingur hjá VST og
sérfræðingur í jarðtækni, ber ábyrgð
á Desjarárstíflu. Eins og áður hefur
komið fram er það bandaríska fyrir-
tækið Harza sem ber ábyrgð á hönn-
un Kárahnjúkastíflunnar og Almenna
verkfræðistofan sem ber ábyrgð á
hönnun Sauðárda+lsstíflu.
Að sögn Pálma hefur það vissulega
valdið ákveðnum vandræðum að ekki
hafi, af umhverfisástæðum, mátt
hrófla við svæðinu til rannsókna fyrr
en eftir að virkjunarframkvæmdin
hafði verið samþykkt. Bendir hann
þannig á að svo til engar rannsóknir,
fyrir utan nokkrar borholur, hafi ver-
ið gerðar austan Kárahnjúkastíflu,
m.a. á því svæði sem Desjarárstífla
stendur, fyrr en ákvörðun um fram-
kvæmd hafi legið fyrir. Þannig hafi
menn t.d. ekki haft skýra mynd af
þykkt lausra jarðlaga á stíflustæðun-
um.
„Sökum þessa þurftum við að beita
óbeinum aðferðum og áætlunum til
þess að meta þetta sem best án þess
að grafa mikið eða róta á yfirborðinu
með öllu því jarðraski sem alltaf
fylgir þegar framkvæmd er ákveðin
og byrjað er að grafa,“ segir Kristján.
Efnið í setinu mun skolast niður
í hugsanlegar sprungur
Nokkuð hefur verið rætt um
sprungur við og undir stíflustæðun-
um við Kárahnjúka og í viðtali við
Grím Björnsson jarðeðlisfræðing í
Morgunblaðinu sl. laugardag hélt
hann því fram að erfiðlega hafi gengið
að steypa í opnar sprungur í stíflu-
grunninum og sagði að það myndi
verða tæknilegt afrek að fylla upp í
sprungur við Desjarárstíflu eftir að
vatni hafi verið hleypt á Hálslón. Að-
spurður vísar Pálmi þessu á bug og
bendir að þetta hafi verið gert með
ágætisárangri annars staðar. Segir
hann að vissulega hafi komið í ljós
tvenns konar sprungukerfi þegar
hreinsað var ofan af stíflustæði Desj-
arárstíflu, sem ekki hafði orðið vart í
forrannsóknum.
Segir hann annars vegar um að
ræða allt að 3 metra víðar brota-
sprungur í basalti austanmegin í
stíflustæðinu og hins vegar gliðnun-
arsprungur í móbergi í vestanverðum
stíflugrunni, í undirhlíðum Fremri-
Kárahnjúks, sem talið er að hafi
hreyfst á nútíma, þ.e. á síðustu 10–12
þúsund árum. Bendir hann á að
brugðist hafi verið við þessum
sprungum með sitt hvorum hætti þar
sem þær voru sitt hvors eðlis.
„Í brotasprungunum var fylling
sem var blanda af bergmulningi og
fínefnum. Hreinsað var úr þessum
sprungum niður á sæmilega fast og
fyllt með steypu. Þar sem líklegt þótti
að hreyfing kynni að verða á austari
sprungunni voru sett í hana steypu-
skil sem þola allt að 10 cm gliðnun
sprungunnar án þess að þéttingin
rofni,“ segir Pálmi og bendir á að
samkvæmt mati Rannsóknamið-
stöðvar Háskóla Íslands í jarð-
skjálftafræðum sé líklegasta hreyf-
ingin við fyllingu Hálslóns gliðnun
upp á 1–5 cm og mesta gliðnun geti
orðið 10 cm. Hvað gliðnunarsprung-
urnar varðar segir Kristján að þeim
hafi verið lokað í kjarnagrunni Desj-
arárstíflu með því að dæla sements-
efju allt niður á 30–35 metra dýpi.
Í viðtalinu við Grím kom fram að
ekki hefði verið hreinsað niður á
klöpp í stíflustæðinu í Sauðárdal.
Þegar þetta er borið undir Pálma
segir hann að þannig hátti til í Sauð-
árdal að dalurinn sé hulinn þykkum
setlögum sem byrgi sýn á allar
sprungur sem þar kunni að leynast.
„Hitt er þó jafnljóst að efnið í setinu
muni skolast niður í hverja þá
sprungu sem þar kynni að opnast og
þétta hana býsna hratt,“ segir Pálmi
og tekur fram að engar sprungur hafi
fundist undir Sauðárdalsstíflu. Bend-
ir hann á að þó hugsanlegt sé að
Sauðárdalsmisgengið klofni nokkru
sunnan við stíflustæðið, en ein grein
þess liggi efst í stíflustæðinu austan-
verðu, þá liggi hún svo hátt í landi að
slíkt hefði engin áhrif á hvorki leka né
öryggi stíflunnar.
Í fyrrnefndu viðtali við Grím upp-
lýsti hann að hann hefði lagt það til á
stjórnarfundi Landsvirkjunar árið
2005 að boruð yrði 500–1.000 metra
djúp rannsóknarhola á Kárahnjúka-
svæðinu í því skyni að mæla
spennuna í berginu, en að mati Gríms
eru slíkar mælingar forsenda þess að
hægt sé að segja fyrir um það hvort
brotin undir stíflunum muni fara að
hreyfast þegar vatnsþrýstingur
myndast við fyllingu Hálslóns. Að-
spurður hvort slík rannsóknarhola
hafi verið boruð svarar Pálmi því
neitandi og segir slíka borun óþarfa.
Bendir hann á að mæld hafi verið
spenna í berginu niður að 200 metra
dýpi og gaf það, að sögn Pálma, trú-
verðuga mynd af spennunni í klöpp-
inni.
„Það hefði litlu bætt í þessa mynd
þó við hefðum farið dýpra,“ segir
Pálmi og tekur fram að aðeins hafi
verið hitafrávik í einni af rannsókn-
arborholunum, sem staðsett er utan í
Kárahnjúk. „Við túlkuðum þetta sem
þröngt fyrirbæri og staðbundið sem
við gætum brugðist við í stíflunni og
að þetta hefði engin áhrif á öryggi
stíflunnar.“ Bendir Pálmi einnig á að
þótt áhrifa frá lóni kunni að gæta
djúpt í jörðu, jafnvel einhverja kíló-
metra niður í berggrunninn, séu það
einkum áhrif á efstu tugi metra sem
máli skipta. „Það sem kann að gerast
á 3 km dýpi hefur ekkert með öryggi
stíflnanna að gera,“ segir Pálmi.
Að mati Gríms má ætla að sprung-
urnar á Kárahnjúkasvæðinu séu mun
dýpri en þeir 2–4 km sem Jónas Þór
Snæbjörnsson, fræðimaður á Rann-
sóknamiðstöð HÍ í jarðskjálftaverk-
fræði, hefur staðhæft, og bendir það
að sögn Gríms til þess að vatnslekinn
úr Hálslóni nái mjög djúpt. Þegar
þetta er borið undir Kristján og
Pálma segja þeir enga ástæðu til að
óttast að leki um sprungur undir stífl-
unum valdi teljandi vanda.
Að sögn Pálma var ráð fyrir því
gert við hönnun Desjarárstíflu að
sprungur kynnu að opnast undir
stíflustæðinu eftir að vatn verður
komið í Hálslón. Bendir hann á, að
m.a. þess vegna verði ekki hreyft við
talsverðu magni af lausum efnum á
um 200 metra breiðu svæði lónsmeg-
in stífluna, sem nemi um 10–20 metr-
um að þykkt. „Ef sprunga opnast þá
mun þetta efni berast inn í sprung-
urnar og loka þeim. Komi upp lind
með aurburði neðan við stífluna bendi
það til útskolunar á efni úr annað-
hvort stíflu eða grunni, þ.e. að vatn úr
lóninu leki um sprungur í eða undir
stíflunni. Þá myndum við leggja yfir
lindina nægilegt magn af möl til þess
að stöðva efnisflutninginn,“ segir
Pálmi og bendir á að lagðir hafi verið
til hliðar 25 þúsund rúmmetrar af möl
í þessu skyni.
Kristján bætir því við að komi upp
slík tilvik þá verði jafnframt alltaf
hægt að komast að hugsanlegum
sprungum lónsmegin við Desjarár-
stíflu á hverju vori fyrir leysingar, því
líkt og fram hefur komið er ráðgert að
vatnsborð lónsins sígi niður í um 570
metra hæð yfir sjávarmáli sem er
svipuð hæð og stíflugrunnur Desjar-
árstíflu. „Við höfum því ekki teljandi
áhyggjur af þessu,“ segir Pálmi. Að
sögn Kristjáns gildir sú regla að sé
sprunga fjær stíflu en 200 metrar þá
sé nánast enginn leki um þær. „Því
lekaleiðin er orðin svo löng um þær að
mótstaðan í berginu sjálfu undir stífl-
unni vinnur upp vatnsþrýstingsmun-
inn,“ segja Kristján og Pálmi að lok-
um.
Steypuskil þola mikla gliðnun
Eftir að sérfræðingar Landsvirkjunar skáru úr um
öryggi Kárahnjúkastíflunnar á blaðamannafundi
sínum nýverið hefur athyglin í auknum mæli beinst
að Desjarárstíflu og Sauðárdalsstíflu. Silja Björk
Huldudóttir hitti verkfræðingana Kristján Má
Sigurjónsson og Pálma Ragnar Pálmason hjá VST
að máli og leitaði upplýsinga hjá þeim um öryggi
stíflnanna og áhrif sprungna á svæðinu.
Morgunblaðið/RAX
Samfelld liðamót Að sögn verkfræðinganna Kristjáns Más Sigurjónssonar og Pálma Ragnars Pálmasonar myndu
Desjarárstífla og Sauðárdalsstífla vel þola jarðskjálfta upp á 6,5 á Richter-kvarða. Segja þeir efni stíflnanna og
samsetningu gera það að verkum að stíflurnar séu eins og samfelld liðamót og stíflurnar því afar eftirgefanlegar.
Morgunblaðið/ Jim Smart
Sprungur Ráð var fyrir því gert við hönnun Desjarárstíflu að sprungur
kynnu að opnast undir stíflustæðinu eftir að vatn verður komið í Hálslón,
að sögn Pálma Ragnars Pálmasonar, verkfræðings.
»Þar sem rannsóknir erubæði dýrar og umfangs-
miklar er venjan að leggja ekki
í þær fyrr en jafnóðum á fram-
kvæmdastiginu.
»Efni og samsetning minnistíflnanna tveggja gerir
þær eftirgefanlegar, svo þær
þola vel hreyfingar á jarð-
skorpuflekum.
» Jafnvel þótt Sauðárdals-misgengið klofnaði liggur
það svo hátt í landi að slíkt
hefði engin áhrif hvorki á leka
né öryggi stíflunnar.
»Ekki þótti ástæða til þess aðbora 500–1000 metra djúpa
rannsóknarholu á Kára-
hnjúkasvæðinu. Mælingar á
spennu í berginu á 200 metra
dýpi þóttu gefa trúverðuga
mynd af spennunni í klöppinni.
» Sé sprunga fjær stíflu en200 metrar er nánast eng-
inn leki um hana neðanjarðar
undir stíflunni. Ástæðan er sú
að lekaleiðin er orðin svo löng
og mótstaðan í berginu sjálfu
undir stíflunni orðin það mikil
að leki er hverfandi.
Í HNOTSKURN
silja@mbl.is
Að sögn Kristjáns eru báðar minni stíflurnar hefð-
bundnar jarðefnastíflur sem mikil reynsla sé af hér-
lendis. Þær eru byggðar þannig upp að innst er svo-
kallaður þéttikjarni úr jökulruðningi, sem er
umlukinn síu ofan- og neðanvert, sem gegni því hlut-
verki að hægja á rennsli vatns, sem eðlilega finnur
sér leið gegnum stífluna, en vatnið sýgur í gegnum
kjarnann sem nemur 0,1–1 metra á ári.
Til samanburðar má nefna að þar sem kjarninn er
breiðastur er hann í kringum 30 metrar. Utan við sí-
urnar er síðan stoðfylling, sem líkt og áður hefur
komið fram samanstendur aðallega af bólstrabergi,
sem að sögn Pálma er sérlega gott fyllingarefni þar
sem það, líkt og jökulruðningurinn, hleypir vatni í
gegnum sig sem sé nauðsynlegt því annars gæti stífl-
an hreinlega sprungið vegna vatnsþrýstings. Yst er
stíflan varin með grjóti. Að sögn Pálma gegna síurn-
ar því hlutverki að koma í veg fyrir efnisburð með
þeim hætti að opnist sprunga í stíflunni sjálfri þá
hafi síurnar sjálfþéttandi áhrif, sé líkt og sjálfs-
viðgerðarbúnaður.
Í VIÐTALI við Grím Björnsson jarðeðlisfræðing í
Morgunblaðinu sl. laugardag, kallaði hann eftir upp-
lýsingum um það hvort Desjarárstífla og Sauðárdals-
stífla standist hreyfingar á jarðskorpufleka með
sama hætti og Kárahnjúkastíflan og hafi innbyggð
liðamót líkt og hún. Aðspurður segir Pálmi Desj-
arárstíflu og Sauðárdalsstíflu, líkt og sjálf Kára-
hnjúkastíflan, hannaðar til þess að þola jarðskjálfta
allt að 6,5 á Richter-kvarða. Segir hann hvoruga
þeirra hafa sérstök innbyggð liðamót þar sem þess
þurfi ekki þar sem efnið í stíflunum og samsetning
séu eins og ein samfelld liðamót þar sem fyllingin og
kjarninn í þeim sé afar plastískur eða eftirgef-
anlegur.
Til útskýringar bendir Pálmi á að í Kára-
hnjúkastíflu sé þéttingin ekki inni í miðjunni líkt og í
Desjarárstíflu, heldur að framanverðu, þ.e. steypt
kápa sem sé í eðli sínu stíf og hafi ekki sama nátt-
úrulega hreyfanleikann og einkennir jarðefnastíflur
og því hafi þurft að koma fyrir í henni liðamótum til
þess að steypukápan gæti verið hreyfanleg.
Minni stíflurnar eftirgefanlegar