Morgunblaðið - 17.06.2007, Blaðsíða 41

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17. JÚNÍ 2007 41
Í sambandslagasáttmálanum er
skýrt kveðið á um að Danir fari með
utanríkismál Íslendinga. Danir
máttu hins vegar alls ekki staðfesta
samninga sem gengu þvert á stefnu
okkar. Þannig hefðu Danir hugs-
anlega þurft að greiða atkvæði á tvo
vegu ef Íslendingar hefðu gengið í
Þjóðabandalagið.
Í raun gekk samstarf þjóðanna
ótrúlega vel. Íslendingar kunnu auð-
vitað lítt til verka við mótun utanrík-
isstefnu og þess vegna má segja að
tíminn frá 1918-1940 hafi verið eins
konar námstími. Danir tóku beinlín-
is að sér að þjálfa væntanlega starfs-
menn íslensku utanríkisþjónust-
unnar.
Sjálfstæði örþjóða –
fráleit hugmynd
Framan af höfðu Danir litla trú á
að Íslendingar gætu staðið á eigin
fótum. Smám saman varð þeim þó
ljóst og ekki síst Íslendingum sjálf-
um að þjóðin hafði til þess allar for-
sendur. En vantrúin á sjálfstæði
smáþjóða var almenn í Evrópu allt
fram yfir seinna stríð.
Í bók sinni, National Self-
Determination, sem kom út árið
1945, fjallaði breski sagnfræðing-
urinn Alfred Cobban, um þá fárán-
legu hugmynd að örþjóðir teldu sig
þurfa að vera öðrum þjóðum alger-
lega óháðar. Mótaðist gagnrýni hans
ekki síst af viðhorfi til sjálfstæð-
isbaráttu Íra. Í bókinni kemur bein-
línis fram að Ísland geti ekki risið
undir því að standa á eigin fótum
sem sjálfstætt ríki. Þó hafði Ísland
verið fullvalda frá 1918 og ár var lið-
ið frá stofnun lýðveldisins. Árið 1970
var bókin gefin út að nýju tveimur
árum eftir dauða höfundarins. Þá
voru röksemdirnar enn hinar sömu
en nafni Íslands hafði verið sleppt.“
– Í ljósi þeirrar þróunar, sem
hófst í kjölfar fyrri heimsstyrjald-
arinnar, gætum við velt því fyrir
okkur hvers vegna fleiri smáríki
spruttu ekki upp í Evrópu á þessum
tíma. Hvað um Bretóna í Frakklandi
sem státa af afar sérstæðri og fornri
menningu?
„Hið eiginlega þjóðríki á sér frek-
ar skamma sögu í Evrópu. Þau tóku
að mótast í upphafi 19. aldar en
fjölgaði nokkuð í lok fyrri heims-
styrjaldarinnar. Flest evrópsk ríki
eru samsett úr mörgum þjóðum. Úr
því að þú nefnir Bretagne-skaga
hefðu Bretónar getað stofnað álit-
legt ríki. Íbúar héraðsins eins og það
var skilgreint á fyrri tíð voru rúm-
lega 3 millj. um aldamótin 1900 og
ríkið hefði því orðið margfalt fjöl-
mennara en Ísland.
Þegar Íslendingar greiddu at-
kvæði um sambandslagasáttmálann
haustið 1918 var þátttaka lítil. En yf-
irgnæfandi meirihluti þeirra sem
greiddu atkvæði studdi samninginn
og þeir, sem voru á móti, hafa sjálf-
sagt verið það vegna þess að þeir
töldu samninginn ekki ganga nógu
langt. Árið 1944 var allt annað upp á
teningnum. Þá var þátttakan gríð-
arlega mikil og nær alger samstaða
um stofnun lýðveldisins.
Á meðal Bretóna voru vissulega
stjórnmálaflokkar sem aðhylltust
sjálfstæði þeirra, en þeir náðu aldrei
meira fylgi en um 2%. Ástæðurnar
eru einkum þær að einungis um
helmingur íbúanna talaði bretónsku,
þeir hafa því tæplega fundið jafn-
sterkt og Íslendingar til þeirrar
menningar sem sameinar þá. Svo
virðast flestir þeirra telja hag sínum
betur borgið innan franska ríkisins.“
Kristján tíundi
Samtalinu var næst vikið að Krist-
jáni konungi tíunda sem hefur hlotið
ærið misjafna dóma hér á landi og í
Danmörku.
„Hann var afar umdeildur hér á
landi og í Danmörku. Faðir hans,
Friðrik áttundi, ríkti einungis í 6 ár,
en Kristján níundi hafði verið á
valdastóli í rúma fjóra áratugi þegar
hann lést árið 1906. Skömmu áður,
eða árið 1901, höfðu orðið stjórn-
arskipti í Danmörku og vinstrimenn
náð yfirhöndinni. Kristján 9. hafði
fram að því ekki virt þingræðisregl-
una. Friðrik var hins vegar hallur
undir lýðræðisöflin í Danmörku. Á
hinn bóginn andæfði Kristján tíundi,
sem varð konungur árið 1912, gegn
lýðræðislegri þróun og kom jafnvel
til óeirða vegna þessarar afstöðu
konungsins. Þá skarst iðulega í odda
milli konungs og ríkisstjórnarinnar
framan af ferli hans.
Hér á landi andaði köldu í garð
konungs frá stjórnmálamönnum. Al-
menningur virðist hins vegar hafa
haft hann í hávegum enda er það
rótgróinn siður Íslendinga að sýna
konungbornu fólki hollustu. Nægir
að minna á kvæði Eggerts Ólafs-
sonar, Einvaldsvísur, þar sem hlaðið
er lofi á Friðrik fimmta. Hið sama
má segja um Alþing hið nýja eftir
Jónas Hallgrímsson. Þar er kon-
ungur lofaður fram og aftur.
Ég er ekki viss um að Kristján tí-
undi hefði orðið vinsæll hér á landi
hefði hann komið til Íslands oftar en
raun varð á. Hann var hernaðarsinni
og reyndi að gera sem mest úr valdi
konungs. Kom jafnvel til uppreisnar
um páskana 1920 þegar lá við stjórn-
arkreppu vegna aðgerða hans.
Helgisögnin um hann myndaðist á
meðan á hernámi Þjóðverja á Dan-
mörku stóð, en þá þótti hann verða
eins konar persónugervingur and-
stöðunnar gegn því“.
Skeyti konungs var ekki lesið
orðrétt á Þingvöllum 1944
Þegar nokkuð var liðið á lýðveld-
ishátíðina á Þingvöllum barst svo-
hljóðandi skeyti frá Kristjáni tíunda:
„Þótt mér þyki leitt að skilnaður-
inn milli mín og íslensku þjóðarinnar
hefir verið framkvæmdur á meðan
svo stendur á sem nú er, vil ég láta í
ljós bestu óskir mínar um framtíð ís-
lensku þjóðarinnar og von um að þau
bönd, sem tengja Ísland við hin nor-
rænu lönd, megi styrkjast.“
Ólafur Egilsson, sendiherra, hefur
vakið athygli á því í grein í Sögu,
tímariti Sögufélagsins, að Björn
Þórðarson, forsætisráðherra, hafi
eingöngu lesið seinni hluta skeyt-
isins. Annað hefði spillt gleði manna
á Þingvöllum.
Guðmundur bendir á að Kristján
tíundi hafi samkvæmt sambands-
lagasáttmálanum haft neitunarvald
gagnvart Alþingi, en hann hafi æv-
inlega virt þingræðið hér á landi eft-
ir að Ísland varð fullvalda árið 1918.
Þá bendir hann einnig á að texti
skeytisins hafi verið saminn af emb-
ættismönnum stjórnarinnar og feng-
inn konungi til staðfestingar. Það
breyti þó ekki því að vitað var að
konungur var mjög andvígur stofn-
un lýðveldisins eins og hana bar að
hér á landi.
Sautjándinn má ekki staðna
Nú virðist mörgum sem eðli 17.
júní hafi breyst talsvert. Við heyrum
ekki lengur sömu, innblásnu ræð-
urnar sem höfða til þjóðarvitundar
Íslendinga.
„Sumt af þessu virðist halda gildi
sínu. Fjallkonan kemur víðast hvar
fram á 17. júní. Ég er þó ekki viss
um að við tökum jafnmikið mark á
því og áður. Ástæðan er einföld: bar-
áttan við Dani fjarlægist óðum því
að fólkinu, sem man hana, fækkar
jafnt og þétt og nýjar kynslóðir hafa
tekið við. Baráttan gegn bandaríska
hernum hér á landi var gjarnan
tengd 17. júní því að ýmsir hern-
aðarandstæðingar voru það fyrst og
fremst af þjóðernisástæðum. Þeir
töldu hersetuna tilræði við sjálfstæði
þjóðarinnar.
Í raun má segja að þjóðernis-
stefnan hafi nú beinst að verndun
landsins, gegn virkjunum og nýtingu
hálendisins. Þar eiga ættjarðarlögin
vel við, en 17. júní kemur þar hvergi
nærri.“
– Verður 17. júní áfram sameig-
inleg þjóðhátíð Íslendinga?
„Það er algerlega undir okkur
sjálfum komið. Miklar breytingar
hafa orðið á íslensku samfélagi að
undanförnu. Við stöndum því
frammi fyrir þeirri staðreynd að
skilgreina að nýju hugtakið Íslend-
ingur.
Flestir landsmenn eiga sér sam-
eiginlegar rætur. Þeir eru afkom-
endur fólks sem fluttist hingað fyrir
11 öldum, tala sama tungumál og eru
hluti ákveðinnar menningarheildar.
Síðan fer þeim fjölgandi sem eiga
sér aðrar rætur. Íslensk menning er
ekki hluti arfleifðar þeirra og lífs-
gildin önnur.
Allir íbúar landsins eiga það sam-
eiginlegt að hafa skyldum að gegna
gagnvart samfélaginu og stjórnvöld-
um. Þeir gera einnig kröfu til þess
að njóta þeirra gæða sem landið
veitir og viðhalda þeirri velmegun
sem hér ríkir.
Ef okkur tekst að þróa 17. júní
þannig að hann geti orðið sameig-
inleg hátíð allra þeirra, sem landið
byggja, sé ég enga ástæðu til að ótt-
ast um framtíð hans.
Sú þjóð, sem staðnar og hleypir
ekki öðrum menningarstraumum að,
er dæmd til að deyja út. Hingað til
hafa Íslendingar tekið feginshendi
ýmsum, erlendum áhrifum. Þannig
hefur menning okkar orðið til.“
» Sú þjóð, sem staðnar og hleypir
ekki öðrum menningarstraumum
að, er dæmd til að deyja út.
Í HNOTSKURN
» 1845 Alþingi kemur ífyrsta sinn saman eftir end-
urreisn.
» 1851 Þjóðfundurinn hafn-ar tillögu danskra stjórn-
valda um innlimun Íslands í
danska ríkið.
» 1871 Stöðulögin sett. Ís-land verður óaðskilj-
anlegur hluti danska ríkisins.
» 1904 Íslendingar fá heima-stjórn. Framkvæmdavaldið
flyst inn í landið.
» 1918 Ísland verður frjálstog fullvalda ríki í konungs-
sambandi við Danmörku.
» 1944 Lýðveldi stofnað áÞingvöllum.
Logi Höskuldsson er tvítugur
listamaður. Hann varð stúdent í
vor af listabraut FB, leikur í
hljómsveit og hefur komið fram
á Airwaves. Í haust byrjar hann
nám í Listaháskóla Íslands.
„Ég veit ekki hvað mér finnst
sérstakt við sautjándann,“ segir
Höskuldur og bætir því við að
helst sé það fríið. Það sé gott að
vera laus úr vinnunni og spenn-
andi að fara niður í bæ með fjöl-
skyldunni og fylgjast með skrúð-
göngunni.
„Ég hef ekki tekið þátt í henni
í mörg ár, en á hverju ári hugsa
ég að eiginlega ætti ég að gera
það.“
– Hvernig var sautjándinn hjá
þér þegar þú varst barn og ung-
lingur?
„Skrúðganga, skemmtiatriði, tónleikar á stóra sviðinu og stórt sykursnuð – brjóstsykur sem
maður fékk aldrei nema á sautjándanum“.
– Nú ertu í hljómsveit. Spilarðu á sautjándanum?
„Það er svo skemmtilegt að ég hef spilað tvisvar. Fyrir tveimur árum spilaði ég með hljóm-
sveitinni minni We painted the walls á stóra sviðinu og í fyrra var það Sudden Weather Change.
Þá spiluðum við á sviðinu í Lækjargötu. Þetta voru fyrstu tónleikarnir okkar og ég held að okk-
ur hafi verið vel tekið. Það var a.m.k. fullt af fólki á staðnum. Okkur var boðið að spila aftur í
dag en við afþökkuðum það“.
– Heldurðu að fólk á þínum aldri hugsi eitthvað um tilefni dagsins?
„Yfirleitt ekki. Sjálfum finnst mér frábært að hafa þennan frídag og ég vil að hann sé helst
sem skemmtilegastur. Mér dettur samt í hug að það væri sniðugt að fara með hátíðina til Þing-
valla og búa til spennandi dagskrá þar“.
Þjóðhátíðin á Þingvöll
Poppið „Poppið er algjör nauðsyn á sautjándanum,“ segir
Logi Höskuldsson tónlistarmaður.
Íslendinga
Þegar fólk kemst á þrítugsaldur breytist
margt í lífi þess. Margir stofna til fjöl-
skyldu og börnin verða óaðskiljanlegur
hluti tilverunnar. Með börnunum fá hvers
konar tyllidagar aukna þýðingu í lífi fólks,
enda hefur verið lögð mikil áhersla á að
höfða til allra kynslóða með hátíðahöld-
unum. Þar er 17. júní engin undantekn-
ing.
Hver man ekki eftir að hafa farið í
skrúðgöngu með eldri systkinum eða for-
eldrum og síðar svipt barni á háhest til
þess að það gæti notið sem best útsýnisins,
horft á fánana og blöðrurnar og veifað
eigin blöðru? Kannski sprakk blaðran í
eyrað á öðru foreldrinu eða barnið varð
leitt á henni og foreldrarnir voru með
fullt fangið af blöðrum – ekki mátti henda
þeim. Allir voru útklíndir í ís og syk-
urkvoðu – alsælir og klístraðir.
Þegar aldurinn færist yfir hvarflar hug-
urinn til fyrri tíðar og fólk sest fyrir fram-
an sjónvarpið eða fer niður á Austurvöll
að hlýða á ávarp forsætisráðherra og
fylgjast með því þegar blómsveigur er
lagður að fótstalli Jóns Sigurðssonar. Þeir
yngri hefjast handa eftir hádegi og njóta
þess sem þá er á boðstólum.
Íslenski fáninn og upphlutur
„Þegar ég hugsa um 17. júní koma mér
fyrst í hug skrúðgöngur, fjölskylduboð, ís-
lenski búningurinn, fáninn, kakó og klein-
ur og Menntaskólinn á Akureyri,“ segir
Steinunn Vala Sigfúsdóttir, „en ég út-
skrifaðist þaðan 17. júní. Þetta er almenn-
ur gleðidagur. Íslendingar fagna saman
og fjölskylduboð eru haldin.“
– Veltirðu því eitthvað fyrir þér hverju
menn fagna?
„Þarna hlýtur að birtast einhver munur
milli kynslóðanna. Auðvitað veit ég fyrir
hvað 17. júní stendur en ég velti því ekki
fyrir mér. Ég man t.d. eftir 50 ára lýðveld-
isafmælinu þegar Íslendingar sátu fastir í
mestu umferðarteppu lýðveldisins. Sem
betur fer hélt ég mig heima þennan dag.
Þessi tiltekni 17. júní er mér þó minn-
isstæður vegna allra skreytinganna og
minjagripanna sem búnir voru til.
Þegar ég var lítil fór ég stundum með
foreldrum mínum niður á Austurvöll að
fylgjast með athöfninni og hlusta á ræðu
forsætisráðherra. En frá því að ég varð
sjálfráða hef ég skipulagt daginn sjálf. Ég
tek yfirleitt þátt í skrúðgöngunni og fer nið-
ur í bæ að njóta þess sem á boðstólum er og
mannlífsins. Stemningin er svo sérstök
þennan dag. Þótt það rigni, eins og gerist
furðulega oft á sautjándanum, læt ég mig
hafa það og fer bara í regngalla. Nú á ég tvö
börn og ég er ákveðin í að halda upp á dag-
inn með þeim.“
Kynslóðahátíð
Steinunn segir að það sé siður í fjölskyldu
sinni að fólk klæðist þjóðbúningum. Þeir
karlmenn, sem eiga íslenska búninginn, nota
tækifærið og klæðast honum og konurnar
skarta upphlut. Sjálf á Steinunn upphlut
sem hún erfði eftir langömmu sína. Hún
leggur áherslu á gildi dagsins sem sameig-
inlegrar hátíðar fjölskyldunnar en segist
sjálf fremur taka þátt í því sem yngra fólkið
tekur sér fyrir hendur. Hún vill halda skipu-
lagðri dagskrá og alls ekki rjúfa þær hefðir
sem hafa skapast svo sem ávarp fjallkon-
unnar, ræður o.fl. sem minnir Íslendinga á
söguna og gerir daginn svona sérstakan.
Fjölskylduhátíð – gleðidagur
Upphlutur Steinunn Vala Sigfúsdóttir
notar tækifærið á stórhátiðum og skart-
ar íslenska kvenbúningnum.
arnthor@mbl.is