Morgunblaðið - 24.06.2007, Blaðsíða 26

sagnfræði
26 SUNNUDAGUR 24. JÚNÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
Í
búð sagnfræðingsins Láru
Magnúsardóttur er prýdd
fjölda glæsilegra blóm-
vanda. Ástæðan er sú að
fyrir stuttu varði Lára
doktorsritgerð sína við Háskóla Ís-
lands.
Viðfangsefni hennar er bannfær-
ing og kirkjuvald á Íslandi frá árinu
1275 til 1550. En hvers vegna valdi
Lára þetta efni til rannsóknar?
„Smám saman hef ég áttað mig á
því að ég hef alla tíð verið að kanna
tengd efni, þótt ég hafi ekki alltaf
gert mér grein fyrir því. Allt sem
ég hef tekið til skoðunar tengist því
að einhver hafi vald yfir öðrum á
sviðum sem okkur finnst vera
einkamál,“ útskýrir Lára.
Þessi áhugi nær langt aftur. Þeg-
ar Lára var barn skildi hún ekki
hvers vegna kennarar máttu ákveða
sumt, en hún sjálf og fjölskylda
hennar annað. Mörkin milli einka-
lífs og þess sem aðrir geta stjórnað
hafa allar götur síðan heillað hana.
Áhugasöm um óhlýðni
Bannfæring vakti fyrst athygli
Láru þegar hún sat námskeið um
upplýsinguna.
„Upplýsingarmenn ákváðu að
mennta alþýðuna, en hún hafði
aldrei áður verið menntuð í nútíma-
legum skilningi orðsins. Fólki hafði
aldrei verið kennt annað en að trúa
á Guð. Þegar ég var á þessu nám-
skeiði fanns mér viss hroki gagn-
vart alþýðu manna skína í gegn í
orðræðu íslenskra klerka. Þeir
kvörtuðu yfir því að fólk væri
óhlýðið og of sjálfráða. Svona
myndi maður aldrei tala um full-
orðið fólk í dag,“ segir Lára. „Orðið
óhlýðni er nú bara notað um börn
og sjálfstæði þykir jákvætt. Orð-
ræða af þessu tagi einkenndi heim-
ildir um bannfæringu, og þannig
komst ég á sporið,“ segir hún og
brosir.
Bannfæring ekki svo slæm
En hvað er bannfæring? Spurð
um það andvarpar Lára og hlær.
Að því er virðist er ekki einfalt að
útskýra hvað felst í hugtakinu.
„Í rauninni er ótrúlega lítið vitað
um bannfæringu og það sem henni
fylgir - a.m.k. hefur það verið þann-
ig hingað til,“ segir hún.
„Lengi var talið að bannfæring
fæli í sér útskúfun úr mannlegu
samfélagi. Raunar held ég að flestir
leggi enn þá merkingu í orðið. Sú
var þó ekki raunin.
Sá sem var bannfærður mátti
ekki taka altarissakramentið í
kirkju. Það er í rauninni eina al-
gilda skýringin á bannfæringu,“
segir hún.
„Þetta var alvarlegt mál að því
leytinu til að þeir sem voru bann-
færðir og fengu ekki aflausn synda
sinna glötuðu tækifærinu til eilífs
lífs.
Þess ber þó að geta að það var
skylda þeirra sem voru bannfærðir
að sækjast eftir aflausn og kirkjan
varð að veita hana.“
Aflausn fékkst með því að játa
brotið, iðrast, láta af syndsamlegri
hegðun og vinna yfirbótaverk. Þar
með var skilyrðislaus fyrirgefning
fengin, og menn voru ekki látnir
gjalda þess að hafa verið bann-
færðir.
Þannig var bannfæring oftast
ekki jafn alvarlegt mál félagslega
og fólk hefur talið í seinni tíð. Hún
var hluti af regluverki sem var not-
að til að viðhalda röð og reglu á sín-
um tíma. Henni var beitt sem refs-
ingu við alls konar brotum, jafnt
gegn andlegum sem veraldlegum
misgjörðum.
„Brot sem opinber bannfæring lá
við varða flest enn við lög,“ segir
Lára. „Nema kannski okur. Núna
er mönnum frekar umbunað fyrir
okur en hitt,“ bætir hún við og
skellir upp úr.
Skrattinn málaður á vegginn
En hvaðan kemur þá sú hug-
mynd að bannfæring hafi verið
skelfileg refsing?
Lára telur að breyttu viðhorfi til
kirkjuvalds eftir siðaskipti hafi fylgt
neikvæð sýn á ýmislegt sem tengd-
ist kaþólsku kirkjunni, þ.m.t. bann-
færingu.
„Í ritgerðinni sýni ég fram á að
neikvæð afstaða til kaþólsku kirkj-
unnar varð mjög áberandi eftir
siðaskiptin. Þá var stofnun sem
fólki hafði verið gert að hlýða öld-
um saman bylt í einni svipan. Þegar
svona miklar breytingar verða þarf
fólk skýringar. Þess vegna var
áróður gegn kaþólsku kirkjunni og
valdi hennar mjög áberandi eftir
siðbreytinguna.“
Áhrifa þessa áróðurs gætir enn
að mati Láru. Hún bendir á að
flestir sagnfræðingar á Íslandi og í
Noregi geri ráð fyrir því að mið-
aldakirkjan hafi starfað eftir út-
þenslustefnu, sem er gjarnan kölluð
kirkjuvaldsstefna. Orðið telur hún
lýsandi fyrir viðhorf þessara fræði-
manna.
„Þeir telja að kirkjan hafi stöðugt
ásælst meiri völd og að veraldlegir
valdhafar hafi verið í varnarstöðu.“
Rannsóknir Láru gefa til kynna
að hugsanlega sé þetta helst til
mikil einföldun. Algengt er að
skoða sögu þessa tíma með því að
rýna í átök og erjur. Lára hefur
þess í stað rannsakað samninga,
sáttmála og löggjöf til þess að
reyna að glöggva sig á stöðu mála.
Hún telur að samningar sem kon-
ungsvald og kirkja gerðu á miðöld-
um hafi ekki, líkt og almennt hefur
verið talið, fyrst og fremst þjónað
þeim tilgangi að binda enda á átök
á milli kirkju og konungs. Að henn-
ar mati var kirkjan ekki jafn valda-
sækin og haldið hefur verið fram.
Hún telur því líklegt að samningar
á milli kirkju og konungs hafi verið
gerðir til að skilgreina nákvæmlega
valdsvið hvors fyrir sig og form-
festa skipulag sem lítill ágreiningur
var um.
„Ef maður skoðar söguna frá
þessu sjónarhorni virðist mun
minni spenna hafa verið á milli
kirkjunnar og veraldlegra valdhafa
en menn hafa hingað til talið. Þegar
nánar er að gætt kemur auk þess í
ljós að heimildir um slíka spennu
eru færri og ekki eins afgerandi og
gefið hefur verið til kynna,“ út-
skýrir Lára.
„Samningur af þessu tagi var
fyrst gerður í Worms í Þýskalandi
árið 1122, og hann varð fyrirmynd
svipaðra samninga sem gerðir voru
um alla Vestur-Evrópu,“ segir hún.
Áhrif á Íslandssöguna
Lára telur að slíkir samningar
hafi hugsanlega átt þátt í því að Ís-
lendingar gengu Noregskonungi á
hönd.
„Sú hugmynd varð á þessum tíma
ríkjandi að í kristnu ríki ættu að
vera tveir valdhafar, annars vegar
kirkja og hins vegar konungur. Á
Íslandi vantaði konung, en hann var
til staðar í Noregi. Því var rökrétt
að lúta stjórn hans. Ég held ekki að
þetta hafi verið meginástæða þess
að Íslendingar gengu inn í norska
konungsríkið, en hugsanlega hefur
þetta haft einhver áhrif,“ segir hún.
Skilningur
Þegar Lára hóf rannsóknir sínar
varð hún ekki vör við mikinn áhuga
á þeim, en mikil breyting hefur orð-
ið á. Ástæðuna rekur hún til þess
að þær tengjast tengjast ýmsum
málefnum sem mikið hafa verið í
deiglunni undanfarin ár. T.d. varð-
andi skörun á valdsviði ríkis og
kirkju, og aðskilnað þar á milli.
Hún telur mjög mikilvægt að fólk
skilji hvernig það skipulag sem við
búum við kom til.
„Ég held að við skynjum hug-
myndir mjög djúpt jafnvel þótt við
kunnum ekki að orða þær og vitum
ekki hvaðan þær koma,“ segir hún.
„Til dæmis held ég að hugmyndin
um aðskilnað ríkis og kirkju sé
mjög sterk í okkur, án þess að við
vitum almennilega hvernig hún
varð til. Núna er heimurinn að
breytast þannig að það verður æ
mikilvægara að skilja hvaðan þess-
ar hugmyndir eru sprottnar. Þetta
er til dæmis lykilatriði í sambúð
hópa sem tilheyra mismunandi
menningarheimum. Auk þess teng-
ist þetta mörgum öðrum eldfimum
málum, til dæmis varðar þetta rétt-
indi samkynhneigðra til að ganga í
hjónaband,“ útskýrir Lára. Að
skilnaði bendir hún á að þekking á
sögunni geti skipt sköpum við lausn
erfiðra mála.
„Við rannsóknarstörf mín hef ég
lært að það að það borgar sig að
kafa djúpt í hlutina frekar en að af-
greiða þá án nánari skoðunar. Þá
kemst maður að því að fyrirfram
gefnar hugmyndir eiga oft ekki rétt
á sér,“ segir hún brosandi í blóma-
hafinu.
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Kirkjunnar vald Rannsókn Láru Magnúsardóttur á bannfæringu leiddi til greiningar á valdi miðaldakirkjunnar.
Bannfær-
ing og vald
kirkjunnar
Lára Magnúsardóttir lauk fyrir stuttu doktorsprófi í
sagnfræði frá Háskóla Íslands. Doktorsritgerð henn-
ar fjallar um bannfæringu og vald kirkjunnar á mið-
öldum. Hún sagði Oddnýju Helgadóttur frá rang-
hugmyndum um bannfæringu og áróðri gegn
kirkjunni. Henni finnst mikilvægt að fólk skilji upp-
runa þeirra hugmynda og kerfa sem það býr við.
» „Ég held að við skynjum hugmyndir mjög djúpt
jafnvel þótt við kunnum ekki að orða þær og vit-
um ekki hvaðan þær koma...Núna er heimurinn að
breytast þannig að það verður æ mikilvægara að
skilja hvaðan þessar hugmyndir eru sprottnar. “
Í HNOTSKURN
»Áður lærði Lára Magn-úsardóttir sagnfræði við
Háskóla Íslands og mið-
aldasögu og miðaldafræði í
Genf.
»Hún hefur meðal annarssetið í ritstjórn Veru, í
stjórn Sagnfræðingafélags Ís-
lands og unnið við dag-
skrárgerð á Rás 1.
»Rannsókn hennar leiddi íljós að hugsanlega hefur
spenna á milli kirkju og ver-
aldlegra valdhafa á miðöldum
ekki verið jafn mikil og talið
hefur verið.