Morgunblaðið - 22.07.2007, Blaðsíða 30

friðargæsla
30 SUNNUDAGUR 22. JÚLÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
É
g hef lengi haft áhuga á
alþjóðamálum og sá
áhugi hefur síst minnk-
að með árunum. Þegar
maður er búinn að
leggja stund á nám í þessum fræðum
verður maður líka að sjá hvernig
þetta virkar í reynd. Ætli það sé ekki
helsta skýringin á því að ég er á stöð-
ugu flakki út um allan heim. Ég starf-
aði fyrst erlendis þegar ég var átján
ára og hef komið víða við síðan. Mér
er sagt að ég hafi strax lýst yfir sjálf-
stæði mínu þegar ég var sex ára. Þá
var ég í sumarbúðum og neitaði að
koma heim,“ segir Bjarney Friðriks-
dóttir og skellihlær.
Við höfum komið okkur mak-
indalega fyrir í sólinni úti á palli í
reisulegu húsi í Grafarvoginum.
Bjarney tekur þó fram að hún ráði
ekki húsum. „Ég nýt góðs af því að
bróðir minn á stórt hús svo ég get
dvalist hjá honum þá sjaldan ég er
heima á Íslandi,“ heldur hún brosandi
áfram. „Heimili mitt er í ferðatösku.“
Bjarney lauk BA-prófi í mannfræði
frá Háskóla Íslands og meistaranámi
í alþjóðamálum frá Columbia-háskóla
í New York. Í vor lauk hún svo prófi í
alþjóðalögum frá háskólanum í Amst-
erdam.
Segja má að neistinn hafi orðið að
báli á heimsþingi Amnesty Int-
ernational árið 1993. Bjarney var þá í
stjórn Íslandsdeildar samtakanna og
segir heimsþingið hafa verið mjög
áhugaverða reynslu. „Ég hef aldrei
séð lýðræðið virka eins vel og á þessu
þingi. Allir þingfulltrúar höfðu skoð-
un og öll mál voru rædd ofan í kjöl-
inn.“
Eftir heimkomuna frá New York
1997 vann Bjarney í fjögur ár hjá
Mannréttindaskrifstofu Íslands og
tók virkan þátt í norrænu og evr-
ópsku samstarfi. Sótti hún margar
ráðstefnur á þeim tíma, m.a. ráð-
stefnu um kynþáttamisrétti í Durban
í Suður-Afríku sem hún segir hafa
haft mikil áhrif á sig.
Bjarney vann líka í hálft annað ár
hjá Alþjóðahúsinu í Reykjavík.
Jafnrétti kynjanna í Kosovo
Árið 2004 lá leið hennar til Kosovo.
Ísland hefur styrkt verkefni þar frá
árinu 2000 sem hverfist um jafnrétti
kynjanna og þótti Bjarneyju spenn-
andi að leggja lóð sín á vogarskál-
arnar. Í tvö og hálft ár vann hún á
skrifstofu UNIFEM í Priština, höf-
uðborg héraðsins, á vegum frið-
argæslunnar. „Verkefnið gengur út á
það að styðja við bakið á ýmsum
verkefnum sem heimamenn hafa haft
frumkvæði að sjálfir, bæði hið op-
inbera og óháð félagasamtök, og
fylgjast með framkvæmd þeirra.“
Á síðustu árum hefur verkefninu
vaxið fiskur um hrygg og það teygir
nú anga sína víðar um Balkanskag-
ann.
Um 2,2 milljónir manna búa í Kos-
ovo, þar af eru um 92% Kosovo-
Albanir, rúm 5% Serbar og tæp 3%
aðrir. Strangt til tekið tilheyrir Kos-
ovo Serbíu en í reynd hafa Samein-
uðu þjóðirnar (SÞ) ráðið þar ríkjum
frá árinu 1999 þegar NATO batt enda
á átökin í landinu.
Bjarney segir hinn albanska meiri-
hluta héraðsins í upphafi hafa fagnað
komu SÞ en smám saman hafi þol-
inmæðin gagnvart hinu erlenda afli
farið dvínandi. „Það hefur gengið
hægt að færa valdið til heimamanna.
Albanirnir vilja sjálfstæði en Serb-
arnir vilja heyra undir Serbíu. Þegar
SÞ tók völdin í Kosovo flúðu um
250.000 Serbar frá héraðinu og ein-
ungis um 15.000 hafa snúið aftur.
Serbarnir búa á lokuðum svæðum
sem haldið er uppi af serbneskum
stjórnvöldum. Unnið hefur verið
markvisst að því að gera Serbunum
kleift að snúa heim og hús þeirra m.a.
gerð upp eða endurheimt. Þetta hef-
ur ekki borið tilætlaðan áranguren
margir hafa snúið heim tímabundið,
selt húsið og farið aftur. Það var ekki
tilgangurinn. En Serbunum þykir sér
greinilega ekki vært á svæðinu.“
Bjarney segir samvinnu milli þjóð-
ernishópa af skornum skammti. „Það
er mjög alvarlegt að þessum hópum
skuli haldið aðskildum og eins og
staðan er núna talar hvorugur hóp-
urinn, hvorki Albanir né Serbar, á
þann veg að hægt sé að búa í sátt og
samlyndi í Kosovo. Það er áhyggju-
efni. Skólakerfin eru aðskilin og nú er
fyrsta kynslóðin að vaxa úr grasi sem
talar ekki tungumál hins þjóðern-
ishópsins. Albanirnir tala hvorki né
skilja serbnesku og öfugt. Börnin
geta ekki lengur talað saman.“
Hún segir þessa stöðu víðar komna
upp á Balkanskaganum. Þannig hafi
Króatar unnið markvisst að því að
breyta sínu tungumáli til aðgrein-
ingar frá serbnesku, m.a. með því að
dusta rykið af gömlum og gleymdum
orðum.
Bjarney segir mikla náttúrufegurð
einkenna Kosovo en vá sé fyrir dyr-
um vegna þungrar áherslu á stóriðju.
Mikil mengun sé í loftinu og í jarð-
veginum sem geri landbúnaði erfitt
fyrir. „Það er mikið um gamlar verk-
smiðjur þarna og rétt fyrir utan Priš-
tina er raforkuver með úr sér gengn-
um hreinsunarbúnaði. Fyrir vikið er
jafnan yfirþyrmandi mengunarslikja
yfir borginni.“
Hún segir mengunina hafa marg-
vísleg heilbrigðisvandamál í för með
sér og kvillar eins og exem, ofnæmi
og öndunarfærasjúkdómar séu al-
gengir meðal fólks.
Vatn og rafmagn er heldur ekki
sjálfsögð þægindi í Kosovo. „Aldeilis
ekki. Það krefst mikillar skipulags-
hæfni að setja í þvottavél þar sem lík-
urnar á því að hafa bæði rafmagn og
vatn á sama tíma eru svo hverfandi
litlar. Það kemur fyrir að maður
kemst í sturtu á morgnana en það er
best að gera ekki ráð fyrir því. Ég
lærði fljótt að safna vatni á flöskur,
auk þess sem gashitarar og við-
arkubbar eru mikið þarfaþing. Það
verður mjög kalt þarna á veturna og
víða í sveitum er alls ekkert raf-
magn.“
Þrátt fyrir margvísleg vandamál
segir Bjarney íbúa Kosovo upp til
hópa hugmyndaríkt og drífandi fólk
sem sé staðráðið í að byggja sam-
félagið upp. „Það er engin uppgjöf í
fólki. Þvert á móti elja og bar-
áttukraftur. Fólk hefur mótaðar hug-
myndir um breytingar og nýtur
stuðnings alþjóðasamfélagsins.“
Gríðarleg spilling
Spilling er víða vandamál á átaka-
svæðum og Bjarney segir Kosovo
enga undantekningu. „Það er gríð-
arleg spilling innan stjórnkerfisins.
Menn sem íbúar Kosovo báru fyrir
fáeinum misserum á höndum sér sem
frelsishetjur eru nú úthrópaðir fyrir
spillingu og valdníðslu. Meðan Serbar
höfðu yfirráðin átti meirihlutinn sér
sameiginlegan óvin en nú er komin
upp mun flóknari staða. Ýmsir líta á
hetjurnar úr frelsisher Kosovo sem
skúrka og fyrir vikið eru menn farnir
að hafa efasemdir um ágæti þess að
héraðið hljóti yfir höfuð sjálfstæði.“
Inn í þessa flóknu jöfnu fléttast
efnahagsmál en auði er, að sögn
Bjarneyjar, misskipt í Kosovo. SÞ
borga vel fyrir unnin störf í sína þágu
og nú er svo komið að fólk má illa án
þeirrar vinnu vera. „SÞ borgar marg-
falt hærri laun en almennt þekkist í
Kosovo. Þannig er bílstjóri hjá SÞ á
mun hærri launum en háskólapró-
fessor. Þá veit ég að kona sem vann á
skrifstofunni hjá okkur var með fimm
sinnum hærri laun en maðurinn
hennar sem er læknir. Það er hún
sem heldur fjölskyldunni uppi. Það er
ekki að undra að menn kvíði því að SÞ
dragi hratt úr starfsemi sinni í hér-
aðinu.“
Bjarney segir menntunarstig karla
og kvenna jafnhátt í borgum Kosovo
og jafnréttismálin þar á heildina litið í
ágætum farvegi. Staða kvenna sé aft-
ur á móti lakari í sveitunum. „Það er
erfitt að alhæfa um stöðu kvenna en
ég myndi segja að frjálsræði þeirra
velti á menntunarstigi og stétt. Kon-
ur njóta allra helstu réttinda í borg-
um og eru víða áberandi í atvinnulíf-
inu. Þannig reka konur eina stærstu
fréttastofuna í Priština. Fjöl-
skyldugerðin er nokkuð sérstök í
Kosovo og í raun má segja að stærð
húsanna fari eftir fjölda sona. Þeir
búa nefnilega áfram heima hjá for-
eldrum sínum eftir að þeir verða full-
orðnir og tengdadæturnar flytja
þangað inn.“
Hún segir brottfall stúlkna úr
skóla alltof algengt en það stafar að-
allega af svartsýni foreldranna á
framtíðarmöguleika dætranna. Þá er
mansal vandamál í Kosovo eins og
víðar í Austur-Evrópu.
Réttur kvenna til að erfa eignir er
bundinn í lög en Bjarney segir fé-
lagslegan þrýsting oft leiða til þess að
þær afsali sér þeim rétti. Sama eigi
við um skilnaði. „Það þykir afrek hjá
konu að komast í gegnum skilnað,
hvað þá að fá eitthvað veraldlegt út úr
honum. Sé kona ómenntuð á hún á
hættu að missa allt félagslega netið
við það að skilja við mann sinn og get-
ur fyrir vikið enga björg sér veitt.“
Bjarney er eigi að síður bjartsýn á
framtíðarhorfur í jafnréttismálum í
Kosovo. „Mín tilfinning er sú að þetta
sé allt í áttina en svona lagað tekur
tíma. Samfélög breytast ekki á einni
nóttu.“
Alþjóðleg nefnd, með Martti Aht-
isaari fyrrverandi Finnlandsforseta í
broddi fylkingar, hefur unnið hörðum
höndum að lausn mála í Kosovo í
samvinnu við yfirvöld í Belgrad og
Priština. Sú vinna hefur enn ekki skil-
að niðurstöðu en Rússar hafa fylgst
grannt með málinu og neitað að sam-
þykkja málamiðlun nema hún sé báð-
um aðilum þóknanleg.
Bjarney er þeirrar skoðunar að
mikil uppbygging þurfi að fara fram
áður en Kosovo stendur undir sér.
Hún vonar að málið verði sem fyrst
leitt til lykta með farsælum hætti en
geldur varhug við því að Öryggisráð
SÞ taki upp á sitt eindæmi ákvörðun
um framtíð héraðsins enda ekkert
fordæmi fyrir slíku. „Það er fyrir öllu
að gæta þess að hagsmunir fólksins í
Kosovo verði ekki fyrir borð bornir.“
Á leið til Sri Lanka
Því fer fjarri að Bjarney hafi látið
af friðargæslustörfum og flakki en í
haust heldur hún til Sri Lanka á veg-
um Íslensku friðargæslunnar. Þar
eru að jafnaði tíu Íslendingar en
verkefnið felst í því að hafa eftirlit
með því að vopnahléssamningnum,
sem er í gildi í landinu, sé framfylgt.
„Þetta er ólíkt því sem ég var að fást
við í Kosovo en ákaflega spennandi.
Ég reikna með að verða allavega sex
mánuði á Sri Lanka en um þessar
mundir er ég líka að leggja drög að
doktorsverkefni mínu sem ég ætla að
vinna utan skóla á næstu misserum
en um þetta hef ég samið við Radbo-
ud-háskólann í Nijmegen í Hollandi.
Það mun fjalla um fólksflutn-
ingalöggjöf Evrópusambandsins.“
Bjarney býst við að starfa áfram að
alþjóðamálum í framtíðinni. „Þar
liggur mín menntun og störf af þessu
tagi eiga vel við mig. Ég hef ekki átt
fast heimili á Íslandi í fjögur ár. Það
fer ágætlega um mig í ferðatösk-
unni.“
Morgunblaðið/Ásdís
Jafnréttismál „Það er erfitt að alhæfa um stöðu kvenna en ég myndi segja að frjálsræði þeirra velti á mennt-
unarstigi og stétt,“ segir Bjarney Friðriksdóttir sem starfaði um tíma að jafnréttismálum í Kosovo.
Samfélög
breytast
ekki á
einni nóttu
„Það er engin uppgjöf í fólki. Þvert á móti elja og bar-
áttukraftur. Fólk hefur mótaðar hugmyndir um
breytingar og nýtur stuðnings alþjóðasamfélagsins,“
segir Bjarney Friðriksdóttir sem starfaði í hálft þriðja
ár í Kosovo. Hún sagði Orra Páli Ormarssyni að hér-
aðið væri ákaflega fallegt en mengunin yfirþyrmandi.
Þá krefst það skipulagsgáfu að setja í þvottavél.
»Eins og staðan er
núna talar hvorugur
hópurinn, hvorki Albanir
né Serbar, á þann veg að
hægt sé að búa í sátt og
samlyndi í Kosovo.
orri@mbl.is