Morgunblaðið - 30.09.2007, Qupperneq 14

14 SUNNUDAGUR 30. SEPTEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
etta eru eins og óþæg lömb
stundum,“ segir fangavörð-
ur á verkstæðinu. Það er
mikilvægt fyrir fanga að
geta sótt vinnu innan fangelsa og
þar sem framboð er takmarkað, þá
eru alltaf einhverjir á biðlista.
Mesta vinnu er að fá innan Litla-
Hrauns, þar sem 29 eru í vinnu og
þess utan eru tveir í vinnu utan
fangelsisins. Í Kópavogsfangelsi
eru að jafnaði sjö fangar í vinnu og
tveir í Hegningarhúsinu. Þegar
skólinn fer í frí koma nemendurnir
í sumarvinnu, ekki síður en utan
girðingar, og flytjast þá í ýmis störf
innanhúss, s.s. vinnu við lóðina.
Þegar ráðist verður í fyrirhug-
aðar breytingar á Litla-Hrauni,
stendur til að stækka trésmíðaverk-
stæðið á Litla-Hrauni nokkuð og
bílaþvottaaðstöðu þannig að hún
rúmi minnst tvo bíla. Komið verður
upp 350 til 400 fm vinnurými fyrir
ný verkefni.
Númeradeildin framleiðir öll
númer á landinu, sem voru 70 þús-
und í fyrra og eru komin í 50 þús-
und á árinu. Einnig má panta núm-
er, t.d. með uppáhaldsliðinu sínu.
„Allir flutningabílstjórar eru komn-
ir með það,“ segir Guðjón Stef-
ánsson fangavörður.
Gluggar Sex fangar setja saman glugga fyrir verksmiðju á Selfossi,
sem koma á Litla-Hraun í frumeiningum.
Rörbútar Á verkstæðinu eru sag-
aðir niður rörbútar fyrir pípara.
Bílaþvottur Vinir og kunningjar starfsfólks geta fengið bílaþvott á Litla-Hrauni.
Skák Þegar ráðrúm gefst setjast menn að tafli.
Númerin komin í 50 þúsund
Þvottahús Fangar flísalögðu nýlega þvottahúsið með miklum myndarbrag.
Númer Þrír fangar vinna í númeradeildinni við að setja saman
númer af mikilli kostgæfni.
bryggju, segir að mikill uggur sé í
mönnum fyrir austan. „Margir velta
því fyrir sér hvað gangi á og einn orð-
aði það þannig að menn væru að
hrynja niður eins og flugur.“
Engin sálfræðiþjónusta er veitt
þeim sem bíða dóms, hvorki undir
dómsmeðferð né eftir dómsupp-
kvaðningu. Það er ekki fyrr en menn
eru komnir í fangelsi, sem færi gefst á
slíku. En aðstandendur og fangar
geta óskað eftir sálfræðiaðstoð á
reynslulausnartímabili og jafnvel eft-
ir að því lýkur.
Með skuldaklafa á bakinu
Eitt af því sem Sigurbjörn bendir á,
er að þegar einstaklingar losni úr
fangelsi séu margir með miklar skuld-
ir á bakinu. „Oft hvílir á þeim krafa
frá bótanefnd um skaðabætur og frá
innheimtustofnun ríkissjóðs út af sak-
arkostnaði,“ segir hann.
„Margir koma út með milljóna
skuldir á bakinu og hafa engin laun til
að greiða þær. Menn eru því oftast
nær gjaldþrota eða komnir á lista hjá
Lánstrausti og geta ekkert eignast
þegar þeir koma út – ekki þak yfir
höfuðið. Og lítið bíður þeirra, margir
hafa skilið við maka sinn, og annað-
hvort gefast menn upp eða koma aft-
ur í fangelsin.“
Hann leggur til að fangelsiskerfið
verði flutt frá dómsmálaráðuneytinu
yfir í félagsmálaráðuneytið. „Fangar
eru félagslegt mein og þurfa umönn-
un og þjónustu, en þetta á ekki að
vera geymslustaður. Í því felst engin
betrun.“
Valtýr Sigurðsson tekur undir að
fjárhagsstaða fanga þegar þeir losni
úr fangelsi sé mjög stórt vandamál.
„Þeir geta skuldað milljónir í sakar-
kostnað og skaðabætur, fyrir utan
aðrar skuldir, meðlag og allan pakk-
ann,“ segir hann, „Þeir eru jafnvel
búnir að vera kauplitlir í langtíma
fangelsisvist. Fjárhagsáhyggjur eru
erfiðar, ekki síður fyrir fanga en aðra
einstaklinga. Markmiðið með því að
ráða félagsráðgjafa til Fangelsis-
málastofnunar er að reyna að vinna
með mönnum á þessu sviði.“
Vinna sér ekki inn réttindi
Undan því hefur verið kvartað að
þótt fangar taki sig á inni á Litla-
Hrauni og vinni á hverjum einasta
degi, jafnvel árum saman, ávinni þeir
sér engin réttindi. Greiðslur til þeirra,
sem eru lægri en gengur og gerist á
almennum vinnumarkaði, flokkist
undir þóknun og þeir greiða ekki í líf-
eyrissjóð eða atvinnutryggingarsjóð.
Þá hefur því verið talað um niður-
greidda starfsemi í fangelsunum, sem
kunni að brjóta gegn samkeppnislög-
um, s.s. bílaþvott á Litla-Hrauni. Það
skjóti skökku við að fangar, sem séu
jafnvel útlærðir iðnaðarmenn, séu í
fullri vinnu á Sólheimum og það gerist
utan skattkerfisins.
Ríkisskattstjóri hefur gert athuga-
semd við að ekki sé greiddur skattur
af þóknunum til fanga og Valtýr Sig-
urðsson velkist ekki í neinum vafa:
„Það er sama hvort þetta er kallað
þóknun eða ekki í lögum. Þetta eru
skattskyldar tekjur.“
– En skattar eru ekki greiddir eða
launatengd gjöld?
„Nei.“
– Þannig að menn eru réttindalaus-
ir þegar menn koma út?
„Já.“
– Stendur það til bóta?
„Það er búið að óska ítrekað eftir
fjárveitingu til þess að unnt sé að fara
með þóknun fanga lögum sam-
kvæmt,“ svarar Valtýr. „Það er líka
unnið að því að fá laun fanga und-
anþegin skatti, eins og tíðkast á Norð-
urlöndum. Þetta var síðast tekið fyrir
af dómsmálaráðuneytinu og fjármála-
ráðuneytinu og þá var niðurstaðan sú
að lögunum yrði ekki breytt. Það hef-
ur strandað á ýmsum tæknilegum at-
riðum, m.a. á því að launakerfið þarf
að vera lokað, til að nöfn sjáist ekki,
og það þarf manneskju til að halda ut-
an um þetta. Þá þarf fjármagn til þess
að greiða launatengdu gjöldin. Ég
reikna með að þetta séu alls 15 til 20
milljónir á ári. Á meðan njóta fangar
þess að makinn getur nýtt sér skatt-
kort fangans meðan á afplánun stend-
ur.“
– Að því gefnu að fanginn eigi
maka?
„Já. En þetta kemur verst út fyrir
langtímafanga. Þá fer réttindaþáttur-
inn að vigta svo þungt, atvinnuleys-
isbætur, lífeyrisréttindi og annað
slíkt. Það væri langeinfaldast að laun-
in væru ekki skattskyld, en þá þarf
sérreglur um þau réttindi sem þarf
engu að síður að tryggja, og það hefur
staðið í mönnum.“
Og SMS er bara latína
Alvarlegar athugasemdir eru gerð-
ar við það af nokkrum viðmælendum
blaðamanns að fangar séu réttinda-
lausir þegar þeir losni úr fangelsi.
Þeir þurfi jafnvel strax á fyrsta degi
að leita á náðir Félagsmálastofnunar,
sækja um styrk og húsnæði og fara
fram á aðstoð til að fóta sig í lífinu.
Sumir upplifa það sem lítillækkun,
finnst það erfið reynsla, og þá er
stundum þægilegri og einfaldari leið
að finna sér húsaskjól hjá fyrrverandi
félaga eða gengi, þar sem mikið er af
dópi, setjast þar að og byrja gamla líf-
ernið aftur.
„Það ætti auðvitað að vera þannig
að haldið sé utan um fangana og þeim
fylgt eftir, þannig að þeir fái aðstoð
fyrstu tvo mánuðina eftir að þeir
losna,“ segir Margrét Frímannsdótt-
ir. „Í staðinn eru þeir margir peninga-
lausir, með sáralítið af fötum og eiga
oft fáa að.“
Harður veruleiki málsins er sá að
að jafnaði fjórðungur fanga á Litla-
Hrauni fær engar heimsóknir. Og það
getur verið erfitt að fóta sig í þeirri
framandi tilveru sem bíður þeirra.
Þess vegna segir Erlendur S. Bald-
ursson, afbrotafræðingur hjá Fang-
elsismálastofnun, mikilvægt að taka
menn út úr fangelsunum og láta þá af-
plána úti í samfélaginu.
„Fangelsi er tími sem er tekinn af
þér. Ef þú hefðir farið héðan úr Borg-
artúninu fyrir fimm árum og væri lát-
inn hérna út núna, þá myndi líða yfir
þig! Breytingarnar eru svo örar. Í
fangelsi má hvorki nota farsíma né
Netið. Fangi sem fór í dagsleyfi fyrir
skömmu fékk farsíma lánaðan til að
láta vita af sér og lenti í vandræðum –
hann þurfti að spyrja annan vegfar-
anda hvernig ætti að hringja. Og SMS
er bara latína.“
„Það þarf að koma á fót þjónustu,
þar sem einstaklingum er hjálpað að
fóta sig í tilverunni á nýjan leik,“ segir
Sigurbjörn S. G.: „Ég tala nú ekki um
ýmis uppbyggileg námskeið, s.s. ráð-
gjöf í fjármálum.“
Hópmeðferðir of stopular
Nokkur umræða hefur verið um að
sálfræðiþjónusta í fangelsunum sé af
skornum skammti. Hana veita tveir
sálfræðingar, sem einnig sinna föng-
um á Vernd og þeim sem eru í sam-
félagsþjónustu ef þess er óskað, þeim
sem eru á ákærufrestun, en það eru
krakkar á aldrinum 15 til 18 ára, þeim
sem eru á reynslulausn og reyna auk
þess að sinna aðstandendum eftir því
sem þörf er á.
FANGELSI OG SAMFÉLAG