Morgunblaðið - 04.05.2008, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 4. MAÍ 2008 MORGUNBLAÐIÐ
Reuters
Joseph Kony Leiðtogi Andspyrnuhers Drottins hefur verið eftirlýstur
stríðsglæpmaður hjá Alþjóðlega stríðsglæpadómstólnum í Haag frá 2005.
Í HNOTSKURN
»Í norðurhluta Úgandahafa Andspyrnuher Drott-
ins og stjórnarher Úganda
tekist á síðan árið 1986.
»Meginfórnarlömb átak-anna eru hins vegar
óbreyttir borgarar sem And-
spyrnuherinn hefur skipulega
ofsótt.
»Leiðtogar Andspyrnuhers-ins eru eftirlýstir hjá
Alþjóða stríðsglæpadóm-
stólnum í Haag.
»Þeir neita að koma úr fel-um og skrifa undir frið-
arsamninga nema ákærurnar
verði felldar niður.
Fátækt | Í norðurhluta Úganda hafa staðið yfir átök í 22 ár og nú virðast vonir um frið enn ætla að verða að engu.
Körfubolti | Gengi Los Angeles Lakers snerist við þegar Spánverjinn Pau Gasol kom til liðs við Kobe Bryant og
félaga. Valdatafl | Miklar breytingar eru að verða á stöðu mála í Mið-Austurlöndum, völdin færast til og gömul sannindi verða úrelt.
VIKUSPEGILL»
Eftir Sigríði Víðis Jónsdóttur
Þ
eir sem voru vongóðir um
að loksins tækist að
binda enda á stríðið í
Norður-Úganda urðu
nýverið enn og aftur fyr-
ir vonbrigðum. Foringi uppreisnar-
manna lét ekki sjá sig við fyrirhugaða
undirritun friðarsamninga.
Sendinefnd úgandísku ríkisstjórn-
arinnar, sáttasemjarar og blaðamenn
biðu en ekki mætti leiðtogi And-
spyrnuhers Drottins, Joseph Kony.
Raunar hefur ekki sést til hans op-
inberlega síðan 2006. Sendinefndin
sneri aftur heim. Ekki tókst að koma
á friði í þetta sinn.
Réttlæti eða friður?
Joseph Kony hefur lengi verið
tregur við að hætta hernaðinum í
norðurhluta Úganda og stíga út úr
þéttum skóginum þar sem hann held-
ur til með herflokk sinn. Kony óttast
örlög sín – og hefur allar ástæður til:
Hann er með hryllilega glæpi á sam-
viskunni og hefur síðan 2005 verið
eftirlýstur stríðsglæpamaður hjá Al-
þjóða stríðsglæpadómstólnum í Haag
í Hollandi. Dómstóllinn vill að Kony
verði framseldur svo hægt verði að
birta honum ákærur og rétta yfir
honum.
Kony hefur hins vegar ákveðið
tromp á hendi: Hann neitar að hætta
stríðinu nema málið verði fellt niður.
Leiðtogar Andspyrnuhersins hafa
ítrekað bent á að þeir munu ekki
leggja niður vopn til þess eins að vera
teymdir inn í réttarsal og látnir svara
fyrir stríðsglæpi – auðvitað ekki. En
hvað gera Danir þá? Úgandabúar?
Alþjóðasamfélagið?
Í ágúst eru tvö ár síðan sögulegt
samkomulag um vopnahlé fyllti fólk
bjartsýni um að loksins tækist að
binda enda á blóðug átökin. Þau hafa
staðið síðan 1986 og hrakið hátt í tvær
milljónir manna á flótta. Smám sam-
an dró úr bjartsýninni. Andspyrnu-
herinn heimtaði að ákærurnar yrðu
dregnar til baka – sem vitanlega gekk
í berhögg við kröfu stríðsglæpadóm-
stólsins um að leiðtogar herflokksins
sættu ábyrgð.
Upp var komin skrýtin staða.
Hvort var mikilvægara að láta stríðs-
glæpamennina svara til saka eða
koma á langþráðum friði?
Skipulögð misþyrming
Óljóst er hverju Andspyrnuher
Drottins sækist nákvæmlega eftir í
stríðinu en morgunljóst hvað hann
stundar: Að ráðast á óbreytta borg-
ara, nema börn og unglinga á brott,
heilaþvo þau og gera að sínum liðs-
mönnum. Kynslóðin sem erfa á landið
hefur verið brotin niður og er var-
anlega skemmd. Örin eru ljót – og
sum sár gróa aldrei.
Andspyrnuherinn er ekki hefð-
bundinn félagsskapur uppreisnar-
manna með skýra hugsjón, skýran
tilgang – hvað menn kjósa að kalla
það.
Þrátt fyrir að Joseph Kony segist
stefna á að stjórna Úganda eftir boð-
orðunum tíu, hefur hann ekki lagt
áherslu á að ná ákveðnum landssvæð-
um á sitt vald. Hann fullyrðir að allt
sem hann geri sé fyrirskipað af önd-
um sem tali í gegnum hann: Fyrir-
skipunin gæti verið að búta fólk niður
eða rista það í sundur. Hrottalegt
kynferðislegt ofbeldi hefur viðgeng-
ist samhliða átökunum.
Mér er ítrekað bent á að Kony sé
brjálaður – í orðsins fyllstu merkingu
– og að Norður-Úganda sýni vel
hvernig nokkrir brjálæðingar geta
náð að teyma á eftir sér hóp af fólki,
stjórna því með ótta og fá það til að
gera skelfilega hluti. Stríðið – sem
raunar væri nær að kalla skipulega
misþyrmingu á óbreyttum borgurum
– er með því allra ógeðfelldasta og
snertir milljónir manna. Það hefur þó
verið látið meira og minna afskipta-
laust.
Norður-Úganda er ekki staður
sem heimspressan eða stórveldi hafa
áhuga á; þetta eru staðbundin átök,
utan alfaraleiðar, fáein stríðshrjáð
héruð, þar sem fáir utanaðkomandi
aðilar hafa hagsmuna að gæta.
Lýst eftir 55 börnum
Og þó, í raun eru átökin ekki svo
ýkja staðbundin lengur. Þótt staðan í
norðurhluta Úganda sé margfalt
betri en fyrir tæpum tveimur árum
þegar nýjasta friðarferlið hófst – og
þótt miklu færri búi núna í flótta-
mannabúðum – dreifir herflokkurinn
sér orðið um stórt svæði, ískyggilega
stórt. Hann er mögulega miklu fá-
mennari en þegar best lét, en dvelur
ekki einungis í Úganda og Suður-
Súdan, heldur hefur farið yfir til
Kongó og nýlega inn í Mið-Afríkulýð-
veldið. Kannski er það merki um ör-
væntingarfullar dauðateygjur, ef til
vill endurskipulagningu og vígbúnað.
Að sögn tveggja borgara, sem
sluppu frá herflokknum, hafa um 300
manns sem nýverið var rænt í Mið-
Afríkulýðveldinu undirgengist her-
þjálfun á hans vegum. Og eftir að
ljóst var að ekki yrði skrifað undir
friðarsamninga í þetta sinn benti dr.
Riek Machar, varaforseti Súdan og
aðalsáttasemjarinn í deilunni, á að
Andspyrnuherinn hefði á seinustu
þremur mánuðum numið á brott að
minnsta kosti 55 börn í Suður-Súdan:
„Af hverju halda þeir áfram að gera
svona hluti en segjast samt vera trúir
friðarferlinu?“
Fimmtíu og fimm brotnar sálir þar
til viðbótar.
Undarleg staða
Einmitt vegna barnahermennsk-
unnar og hinna ógeðfelldu glæpa sem
fylgja stríðinu, eru þær háværar
raddirnar sem segja að Kony og fé-
lagar verði að svara fyrir mannrétt-
indabrotin. Þeir geti ekki og megi
ekki komist upp með þau. Berjast
verði gegn refsileysi gagnvart stríðs-
glæpum.
Hvað skal þá aðhafst? Á Kony
virkilega að komast upp með að krefj-
ast þess að Alþjóða stríðsglæpadóm-
stóllinn skipti sér ekki af?
Auðvitað ekki, segja margir. Vissu-
lega sé mikilvægt að ljúka stríðinu en
engan veginn sé víst að deilunni væri
lokið ef ekki hefði verið lýst eftir
Kony og félögum. Þegar allt kemur
til alls muni það valda íbúum norður-
hlutans meiri þjáningum að vita að
stríðsglæpamenn sem eyðilögðu líf
þeirra geti um frjálst höfuð strokið.
Því sé mikilvægt að styðja við ferlið
hjá Alþjóða stríðsglæpadómstólnum.
Aðrir fullyrða að það hafi verið dýr
mistök að opna mál í stríði sem enn
standi yfir. Slíkt yrði svo augljóslega
að ljóni á veginum í átt til friðar.
Fyrst þurfi frið, síðan megi velta fyrir
sér hugmyndum um réttlæti og
hvernig taka eigi á fortíðinni.
Áður þurfi deilan augljóslega að
verða að fortíð. Úgandískri vinkonu
minni, Joy Oroma, fannst uppruna-
lega hugmyndin um íhlutun stríðs-
glæpadómstólsins ekki slæm og var
viss um að tækist að koma á friði.
Hún er alin upp á stríðssvæðinu og
vinnur í dag í Amuru í norðurhluta
landsins. „En núna erum við mjög
hnuggin og óviss um hvert hlutskipti
okkar verður,“ sagði hún mér í vik-
unni þegar ég hafði samband við
hana.
Sumir hafa bent á að dómstólar séu
ekki eina leiðin til að ná fram réttlæti
og takast á við fortíðina. Þeim sem
stórlega hafi verið brotið á geti sem
dæmi verið meiri hugarró í því að
koma fyrir sannleiksnefnd, fá að tjá
sig um óréttlætið fyrir framan ger-
endurna og hljóta bætur, líkt og gert
var í Suður-Afríku eftir að aðskiln-
aðarstefnunni lauk – í stað þess að
réttarhöld fari fram yfir fáeinum ein-
staklingum, mörg þúsund kílómetr-
um í burtu, þar sem almenningur hafi
litla möguleika á að fylgjast með því
sem fram fari. Hér má náttúrlega
spyrja hvort hugarró þolenda sé tak-
markið eða hvort það sé refsing
glæpamanna.
Hvað vill forsetinn eiginlega?
Hann var kaldhæðinn úgandíski
drengurinn sem benti mér á að loks-
ins þegar vestrænir aðilar ætluðu sér
að gera eitthvað varðandi stríðið í
Norður-Úganda væri það að troða
upp á fólk stríðsglæpadómstól sem
síðan spillti bara öllu friðarferlinu.
Forsetinn Yoweri Museveni hefur
meðal annars látið hafa eftir sér að
friður sé mikilvægari en alþjóðleg
réttarhöld.
Það undarlega er að þegar allt
kemur til alls var það hann sjálfur
sem bað dómarana í Haag að blanda
sér í málið árið 2003. Hann hefur
reyndar lengi leikið tveimur skjöld-
um varðandi lausn átakanna og talað
um friðhelgi og réttarhöld í sömu
setningu. Nú hefur hann tilkynnt að í
stað þess að notast við „þessa form-
legu vestrænu hugmynd um rétt-
læti,“ eins og hann orðar það, verði
komið á fót sérstakri deild innan úg-
andíska hæstaréttarins sem rétti yf-
ir Kony og félögum. Einnig verði
notast við aðra leið til að ná fram
réttlæti: Úgandíska athöfn, Mato
Put, sem gengur meðal annars út á
að sá sem geri á hlut annarra biðji
um fyrirgefningu og veiti fórnar-
lambinu bætur. Forsetinn lofar að ef
uppreisnarmenn skrifi undir friðar-
samningana láti hann Alþjóða stríðs-
glæpadómstólinn draga ákærurnar
til baka.
Ferlið í Haag verður hins vegar
ekki auðveldlega stöðvað. Sumir
segja að hér hafi úgandíski forsetinn
misreiknað sig. Nú standa á honum
öll spjót. Joseph Kony er sagður vilja
frekari útskýringu á þessu með úg-
andíska hæstaréttinn, hvað eigi að
gerast þar og hvort hans persónu-
lega öryggi verði ekki örugglega
tryggt.
Dómararnir í Hollandi vilja hins
vegar vita hvort hæstirétturinn muni
ekki örugglega dæma hann. Vandséð
er hvort og hvernig þeir munu sam-
þykkja réttarhöld eða athafnir sem
ekki fela í sér vitnaleiðslur, dóm og
fangavist.
En það hljómaði svo vel
Alþjóða stríðsglæpadómstóllinn
bjóst líklega aldrei við því að dragast
inn í jafnflókið mál þegar hann sam-
þykkti að fara í saumana á gjörðum
Andspyrnuhersins í Norður-Úg-
anda. Hljómaði líka ekki vel að
tryggja réttlæti á stað þar sem
gegndarlaust óréttlæti viðgekkst?
Kannski er eitthvað til í því sem
bent hefur verið á að utanaðkomandi
aðilar hafi einfaldlega ekki gert sér
almennilega grein fyrir stöðunni á
svæðinu áður en þeir héldu af stað.
Farið hafi verið geyst og menn
ósjálfrátt trúað því sem úgandísk
stjórnvöld höfðu lengi gefið í skyn:
Að Andspyrnuher Drottins væri í
dauðateygjunum. Gagnrýnisraddir
hafa einnig bent á að stjórnarher
Úganda, sem berst gegn And-
spyrnuhernum, sé ekki barnanna
bestur og einhliða íhlutun – að ósk
annars stríðsaðilans – hlyti alltaf að
vera ávísun á flókna stöðu. En málið
sýnir líka að stríðsglæpadómstóln-
um er kannski ákveðinn vandi á
höndum að gefa út ákærur en hafa
síðan ekki vald til að fara sjálfur og
ná í þá eftirlýstu.
Ég spurði dr. Anthony W. Pereira,
sérfræðing í stjórnmála- og þróun-
arfræðum við University of East
Anglia, hvernig málið horfði við hon-
um. Hann benti á að þar sem Alþjóða
stríðsglæpadómstóllinn væri tiltölu-
lega nýtekinn til starfa væru fyrstu
málin sem hann tæki fyrir mikilvæg í
að ákvarða trúverðugleika hans og
lögmæti. Í þessu samhengi væri
einkar mikilvægt að vel tækist til í
Norður-Úganda. Íhlutunin þar væri
hins vegar mögulega orðin afar
óheppileg.
Ljósin blikka
Hnúturinn á friðarviðræðunum er
ólíklegur til að hafa áhrif strax í
Norður-Úganda. Kony sjálfur er tal-
inn vera nokkur hundruð kílómetr-
um frá úgandísku landamærunum
og herlið hans er íbúum hinna stríðs-
hrjáðu héraða Úganda ekki jafnmikil
ógn og áður.
Á hinn bóginn er ljóst að það sem
áður hétu innanlandsátök í Úganda
skapa orðið verulega hættu á svæð-
inu í kring. Öll viðvörunarljós blikka.
Hvernig sem fer verður þessu að
ljúka sem fyrst.
sigridurv@mbl.is
Hvað á að gera við glæpamanninn?
FÁTÆKT»
Reuters
Flóttamannabúðir „Hvort er mikilvægara að láta stríðglæpamennina svara til saka eða koma á langþráðum friði?“
Hvort er mikil-
vægara, að réttlæti
nái fram að ganga
eða friður?