Náttúrufræðingurinn - 2000, Qupperneq 47

ÖRNÓLFUR THORLACIUS
Þróun
TEGUNDANNA
Tilraun til samantektar á hugmyndum mannafyrr og nú
3. hluti
I lokakafla þessarar samantektar um
hugmyndir manna um þróun tegund-
anna verður reynt að hregða Ijósi á
sögu þróunarkenningarinnar á þeirri
öld sem senn er á enda, frá því að
vísindaheimurinn uppgötvaði braut-
ryðjandastörf Mendels i erfðafræði til
kenninga um samfellda þróun eða
slitrótt jafnvœgi.
■ ERFÐAFRÆÐI OG ÞRÓUN
Erfðalögmál Mendels
Á nítjándu öld töldu flestir líffræðingar, ef
þeir þá leiddu hugann að erfðum, að ein-
kenni foreldra hlonduðust í afkomendunum
og yrðu ekki aftur einangruð úr blöndunni.
Bæheimskur munkur, Gregor Johann
Mendel (1822-1884), leiddi rök að því að
ýmis einkenni plantna, svo sem litur blóma
eða litur og lögun fræja, ráðist af erfða-
þáttum er berast óbreyttir í kynfrumum milli
Örnóll'ur Thorlacius (f. 1931) lauk fil.kand.-prófi
í líffræði og efnafræði frá Háskólanuin í Lundi í
Svíþjóð 1958. Hann var kennari við Mennta-
skólann í Reykjavík 1960-1967, Menntaskólann
við Hamrahlíð 1967-1980 og rektor þess skóla
1980-1995. Sainhliða kennsluslörfum Itcfur Örn-
ólfur samið kcnnslubækur og hann hafði um árabil
umsjón með fræðsluþáttum um náltúrufræði í
útvarpi og sjónvarpi. Hann var um skeið ritstjóri
Náttúrufræðingsins.
Náttúrufræðingurinn 69 (2), bls. 109-123, 2000.
kynslóða. Mendel var háskólagenginn
stærðfræðingur og setti fram tölfræðileg
likindi fyrir því hvernig erfðaþættirnir, sem
nú eru kallaðir gen, birtust í afkomendum
eftir tiltekna kynblöndun.
Rannsóknir Mendels, sem hann rakti í
fyrirlestri 1865 og birti á prenti næsta ár, vöktu
ekki athygli samtímamannahans. En árið 1900,
16 árum eftir andlát Mendels og 34 árum eftir
að rit hans birtist, komust þrír evrópskir
grasafræðingar - hver öðrum óháð - að sömu
niðurstöðu og hann. Síðan hefur braut-
ryðjandastarf Mendels verið í heiðri haft, og
löngu er ljóst að erfðalögmálin sem hann
leiddi fram gilda jafnt um dýr og plöntur og í
grundvallaratriðum líka um allar örverur.
Stökkbreytingar
Mendel gekk út frá því að erfðaþættirnir
erfðust óbreyttir milli kynslóða, svo rann-
sóknir hans renndu engum stoðum undir
kenningar um þróun. Hugo de Vries (1848-
1935), hollenskur grasafræðingur og einn
þeirra þriggja sem „enduruppgötvuðu“ lög-
mál Mendels um síðustu aldamót, tók eftir
arfgengum breytingum sem annað veifið og
fyrirvaralaust komu fram í stofnum plantn-
anna er hann ræktaði. Hann gaf þessum
breytingum heitið mutation, sem útleggst
stökkhreyting, og taldi að um væri að ræða
upphafið að myndun nýrra tegunda.
Þær breytingar sem de Vries greindi tóku
til fjölda gena samtímis. Flestar stökk-
109