Náttúrufræðingurinn - 2000, Qupperneq 57

stuðnings þessum hugmyndum að frum-
efnið iridín eða iridíum hefði greinst í miklum
mæli í setlögum á mörkum miðlífs- og
nýlífsaldar (krítar-tertíer skilunum) um allan
heim. Annars staðar í jarðskorpunni er mjög
lítið um þetta efni en talsvert er af því í
loftsteinum, smástirnum og halastjörnum,
og raunar einnig í jörðinni þegar undir
skorpuna kemur, svo þess vegna gætu
meiriháttar eldsumbrot hafa eytt risaeðl-
unum. Ymsarrannsóknirrenna samt stoðum
undir þá kenningu Alvarezfeðga að
iridínlagið sé komið utan úr geimnum. Meðal
annars telja menn sig hafa fundið gíginn
eftir halastjörnuna eða loftsteininn sem
ósköpunum hafi valdið, um 180 km í þver-
mál, á norðurenda Yukatánskaga í Mexíkó.
(Haraldur Sigurðsson 1993.)
Sem fyn- segir eru krítar-tertíer skilin ekki
eina dæmið um aldauðabylgju í sögu jarðar.
I jarðiögum frá mótum fornlífs- og miðlífs-
aldar, perm-trías skilunum, frá því fyrir um
250 milljón árum, má greina enn gífurlegri al-
dauða. Þá hurfu um 95% af tegundum
hryggleysingja í sjó. Margar minni aldauða-
bylgjur eru nú þekktar og þær virðast ganga
yfir á um 26 milljón ára fresti (sjá 1. mynd hjá
Haraldi Sigurðssyni 1993, bls. 46). Menn
hafa reynt að tengja þetta við atburðarás
utan sólkerfis okkar en tengslin eru óljós.
Haraldur Sigurðsson lýkur grein sinni (1993)
með þessum orðuni:
Ef við lítum aftur á 1. mynd kemur í ljós um 26
milljón ára tíðni sent bæði útdauði og árekstrar
meiri háttar loftsteina eða halastjarna virðast
fylgja. Það er engu li'kara en lffriki jarðar sé
stjórnað af geimklukku sem slær á 26 milljón ára
fresti. Enn er hart deilt um gildi og reyndar raun-
veruleika þessarar tíðni, en það er til dæmis
athyglisvert að hún er svipuð og tíðnin í sveiflu
sólkerfisins unt miðás Vetrarbrautarinnar. (Hér
er sleppt tilvitnunum í heimildir sem höfundur
tilgreinir.)
Fleiri skýringar eru samt hugsanlegar,
bæði á iridínsetinu og aldauðabylgjunum,
svo sem að jörðin hafi á þessum tímum farið
gegnum allþétt efnisský á för sólkerfisins
um vetrarbrautina, sem raskað hafi aðstæð-
um hér.
Samkvæmt þessari nýju hamfarakenningu
hefur úrval náttúrunnar varla verið virkt
meðan ósköpin dundu yfir. Sjálfsagt hafa
þær tegundir lifað af hamfarirnar sem til þess
voru hæfastar. En þá voru aðstæður allar
gerólíkar þeim skilyrðunt sem lífverur lifðu
við fyrir þessi ragnarök og eftir þau. Má því
segja að í hverri hamfarahrinu hafi lífverum
verið eytt að talsverðu leyti af tilviljun. Þar
með var sviðið rutt fyrir nýjar tegundir sem
þróuðust ört og fylltu í skörð þeirra sem
voru horfnar. Það var tilviljun af þessu tagi
seni eyddi risaeðlunum fyrir 65 milljón árum,
ekki yfirburðir spendýranna. Hefði hala-
stjarnan eða loftsteinninn þá farið hjá mætti
jafnvel ætla að veldi risaeðlnanna stæði enn.
■ SAMFELLD ÞRÓUN EÐA
SLITRÓTT jAFNVÆGI?
Gagnrýnendur þróunarkenningarinnar bentu
snemma á það að enginn hefði nokkru
sinni lesið það úr steingervingum hvernig
ein tegund breyttist í aðra. Tegundirnar
virðast furðu stöðugar í langan tíma.
Skýring þróunarsinna hefur löngum verið
sú að steingervingaskráin í jarðlögunum
væri of slitrótt og ófullkomin til þess að
búast mætti við því að úr henni mætti lesa
þróun tegundar.
Margir steingervingafræðingar eru ósáttir
við þessa skýringu og árið 1972 settu tveir
Bandaríkjamenn úr þeirri stétt, Niles
Eldredge og Stephen Jay Gould. fram nýja
kenningu sem þeir kenndu við punctuated
equilibrium. Það mætti útleggja „slitrótt
jafnvægi“.
Kenningin gerir ráð fyrir því að tegundirnar
séu mjög stöðugar og taki því sáralitlum
breytingum í langan tíma. Ný tegund niyndast
við það að einhvers staðar, jafnan í útjaðri
útbreiðslusvæðis gamallar tegundar, verður
röð breytinga í litlum, einangruðum stofni. Þar
sem stofninn er lítill getur hann breyst hratt, og
á skömmum tíma, kannski nokkrum ár-
þúsundum, þróast þarna ný tegund. Þessi tími
er of stuttur og svæðið þar sem þróunin fer
fram of takmarkað til þess að Ifklegt sé að
þróun tegundarinnar verði lesin úr jarðlögum.