Náttúrufræðingurinn - 1998, Page 34

laganna, en litlar sem engar bárur eða
geislarif eru á yfirborði þeirra (2. mynd). Því
leggjum við til að skeljar þessar verði
nefndar gáruskeljar og elsta lífbeltið í Tjör-
neslögunum gáruskeljalög.
Gáruskeljar í Tjörneslögum eru taldar til
þriggja tegunda. Latnesk nöfn þeirra eru nú
oftast rituð Venerupis aurea (Gmelin, 1791),
Venerupis rhomboides (Pennant, 1777) og
Venerupis pullastra (Montagu, 1803).
Tegundir þessar eru ekki lengur taldar til
ættkvíslarinnar Tapes, eins og gert var áður
og GuðmundurG. Bárðarson gerði árið 1925
þegar rit hans um Tjömeslögin kom út. Skal
tegundunum nú lýst nánar.
Venerupis aurea (glóskel)
er fremur stutt og næstum þríhyrnd að
lögun, með nefið um það bil þriðjung frá
framenda (2. mynd a-b). Hlutfall milli hæðar
og lengdar (h/1) er oftast á bilinu 0,72-0,84.
Aftari bakrönd er kúpt en fremri bakrönd
lítið eitt innsveigð framan við nefið. Yfir-
borðið er alsett fínum gárum. Hjörin er með
þrjár allgreinilegar aðaltennur. Tengsla-
flöturinn er langur en möttulbugurinn frekar
grunnur og nær inn í aftanverða skelina
ríflega þriðjung af lengd hennar.
VENERUPIS RHOMBOIDES (BUGSKEL)
er að mörgu leyti Iík V. aurea, en þó meira
tígullaga (2. mynd c-d). Hún er einnig með
kúpta aftari bakrönd og lítið eitt innsveigða
fremri bakrönd (Holme 1961). Yfirborðið er
alsett fínum gárum, en oft eru þær ógreini-
legar á svæðinu við nefið. Möttulbugurinn
er ögn grynnri en hjá V. aurea. Þessi tegund
er hins vegar lengri og hlutfall milli hæðar og
lengdar (h/1) oftast á bilinu 0,65-0,72. Auk
þess verður hún mun stærri en V. aurea og
er stærst þessara gáruskelja úr Tjörnes-
lögum.
Venerupis pullastra (möttulskel)
er áberandi lengri en hinar tvær tegundirnar
(2. mynd e-f). Þannig verður bak- og kvið-
rönd nær samsíða og hlutfall milli hæðar og
lengdar (h/1) er oftast á bilinu 0,59-0,67.
Aftari bakrönd er mun þverskornari hjá
þessari tegund en hinum en fremri bakrönd
er svipuð að lögun. Yfirborðið er alsett
fínum gárum sem eru mest áberandi á
afturenda skeljarinnar. A miðhluta hennar
eru einnig fínir geislar eða lágar bárur sem ná
frá nefi og niður að kviðrönd. Möttul-
bugurinn er dýpri en hjá V. aurea og V.
rhomboides og nær því sem næst inn í miðja
skel (2. mynd g).
Þjóðverjinn Gustav G. Winkler (1863) gat
fyrstur um gáruskel úr Tjörneslögum og
nefndi hana Tapes virginea. Nú er þetta
nafn af flestum fræðimönnum talið samheiti
Venerupis rhomboides (áður Tapes rhom-
boides), en ekki hefur tekist að finna ein-
tökin sem Winkler skoðaði til þess að stað-
festa greiningu hans. Daninn Hans Schlesch,
sem var um skeið lyfsali á Seyðisfirði, nefndi
Tapes aureus (nú Venerupis aurea) úr
lögunum í alllangri ritgerð sem birtist árið
1924, ári áður en Guðmundur G. Bárðarson
gat um sömu tegund í fyrrnefndu riti sínu.
Schlesch virðist ekki hafa haft neitt eintak
undir höndum sjálfur og vísar í óbirt handrit
eftir Danann Christian M. Poulsen, sem
varðveitt er í bókasafni Jarðfræðisafns
Háskólans í Kaupmannahöfn, en handritið
er talið vera frá árinu 1884. Skeljasafn
Guðmundar G. Bárðarsonar er að mestu leyti
varðveitt í Náttúrufræðistofnun Islands í
Reykjavík. Hluti þeirra skelja sem hann taldi
til Tapes aureus er nær örugglega rétt
ákvarðaður, en allmörg eintök eru mun líkari
Venerupis pullastra (áður Tapes pullastra)
og Venerupis rhomboides og virðast
tilheyra þeim. Á það skal hins vegar bent að
það var alltaf hugmynd Guðmundar að
skrifa ítarlegra rit um skeldýr í Tjörneslögum
og var hann byrjaður á því verki er hann féll
frá. Englendingurinn Peter E.P. Norton gat
aðeins um gáruskeljategundina Venerupis
aurea úr Tjörneslögum í grein sem birtist
1975 og að lokum nefndu Rússinn Júrí B.
Gladenkov, Hollendingurinn Gerard Spaink
og fyrrnefndur Peter E.P. Norton þrjár
tegundir gáruskelja í riti um lindýr og
hrúðurkarla í Tjörneslögum sem þeir tóku
saman og gefið var út árið 1980. Þeir sögðu
frá Venerupis aurea, V. rhomboides og V.
perovalis í neðri hluta gáruskeljalaga og
32