Náttúrufræðingurinn - 1985, Blaðsíða 86

Ofangreind umrnæli eru athyglis-
verð, en varasanrt er þó að treysta
ártölum í munnmælasögnum, sbr. at-
hugasemd borvalds Thoroddsens. I
heimildum er líka sagt nálega berum
oröum, að Stórá hafi myndast í jökul-
hlaupi í byrjun árs 1729. í fyrrgreindu
þingsvitni um hlaupin 1729 segir svo
um þetta:
Og var það þeirra sameiginleg sögn ...
að hún [Jökulsáj á undanförnum vetri,
hafi með skelfilegu hlaupi ... burttekiö
nær allt engi þessarar sveitar ... oggjört
nú nýja farvegu vestur um Kelclu-
hverfissand.
Sumarið 1730 kom enn hlaup í ána,
sem rak smiðshöggið á eyðilegg-
inguna. Henrich Ocksen stiftamtnrað-
ur segir í bréfi til rentukammersins 11.
janúar 1731 [8]:
/. . . dend saa kaldede Jockulsaae eller
elv, har brudt ud af sit forrige löb og
taget en anden gang over det der ved
liggende böygdelaugs beste enge og
marker.
Þó að Henrik Ocksen væri búsettur í
Kaupmannahöfn og þekkti ekkert til í
Kelduhverfi, verður að líta svo á að
frásögn hans hafi sjálfstætt heimildar-
gildi. Hann þekkti Schowgaard kaup-
mann á Húsavík, sem hafði mikilla
hagsmuna að gæta þegar bændur á
hans verslunarsvæði urðu fyrir tjóni.
Þessi danski kaupmaður átti t. d.
frunrkvæði að því að festur var á blað
ýmis sá fróðleikur, sem til er um Mý-
vatnselda.
Samkvæmt framansögðu verður að
teljast nálega sannað, að Stórá hafi
orðið til í jökulhlaupunum 1729 og
1730. (Sjá þó viðauka).
LANDSIG í KELDUHVERFI
Gaman er að velta því fyrir sér hvort
landsig hafi orðið í Kelduhverfi í Mý-
vatnseldum 1724-1729, svipað og
gerðist 1976 og 1978. Að vísu hefur
verið bent á, að á 18. öld hafi umbrot-
in einkum verið bundin við sprungu-
beltið í Mývatnssveit, en undanfarin ár
hefur mest virkni verið í sprungum
norðan Leirhnjúks, frá Gjástykki
norður í Öxarfjörð. Þó er margt, senr
bendir til landsigs á 18. öld. Fyrst má
nefna farveg Stórár, en honum hefur
áður verið lýst. Helsta sérkenni hans
var stöðuvatnið mikla austan við
Keldunes. Þar virðist Jökulsá hafa
komist í skál eða sigdæld á sandinum.
Á loftmyndum, sem teknar voru af
þessu svæði árið 1960, má (í þrívídd)
sjá greinilegan stall á sandinum norður
af Veggjarendum (6. mynd). Þetta er
misgengisstallur, enda fellur hann
saman við sprungur sem voru virkar
1976 og 1978. En hvenær varð þessi
stallur til? Myndaðist hann í Mý-
vatnseldum 1724—29, eða hefur hann
verið þarna frá fornu fari? Hér verða
færð rök fyrir því að hann hafi mynd-
ast eða stækkað á árunum 1726—27.
(Horft er fram hjá þeim möguleika að
sigstallurinn sé frá árinu 1746, en þá
urðu einhver umbrot við Kröflu).
Til eru allnákvæmar skýrslur um
Mývatnselda 1724-29. Þessar skýrslur
voru lengi vel nokkuð rangtúlkaðar.
Þannig skín í gegn hjá ýmsum eldri
fræðimönnum, að við Leirhnjúk hafi
verið stöðugur jarðeldur uppi í 5 ár, en
hann hafi annað slagið færst í aukana
eða flutt sig til. Rannsóknir á Kröflu-
eldum hinum nýju hafa varpað nýju
ljósi á eöli svona umbrota (Oddur Sig-
urðsson 1976, 1977, 1980, 1981), og
tekið af vafa um að í Mývatnseldunr
1724-29 og Kröflueldum 1975-82
hafi hliðstæð eldsumbrot verið á ferð-
inni. í Kröflueldum hafa sem kunnugt
er skipst á nokkurra mánaða róleg-
heita tímabil nreð landrisi, síðan kom-
ið snöggt landsig með tilheyrandi jarð-
180