Náttúrufræðingurinn - 1985, Blaðsíða 22

ula vulgaris). Viö skulum fyrst athuga
nöfn og þýöingu þeirra.
NÖFN Á NOKKRUM TEGUNDUM
MÖÐRUÆTTARINNAR
(.RUBIACE)
í flórum og öðrum bókum, sem
fjalla um grasafræði á Norðurlöndum
er víða notað nafnið maðra eða nöfn
af þeim stofni, á norsku „maure“ og
sænsku „máre“ eða fyrr „rnadra". I
Ferðabók Eggerts og Bjarna (1772) er
þess getið að möðrunafnið hafi verið
gleymt hér um miðja 18. öld, en
Bjarni Pálsson vakið það upp eftir ferð
um Eyjafjörðinn, m. a. með hliðsjón
af nýútkomnum grasafræðiritum (flór-
um) í Noregi og Svíþjóð.
Síðan hefir nafnið unnið sér fastan
sess í flórum á íslandi, svo og á meðal
almennings. í öðrum hlutum danska
ríkisins, þá eins og nú, var möðrunafn-
ið einnig horfið. f Færeyjum virðast
ekki finnast samskonar möðrutegund-
ir og hér, nema krókamaðra (Galium
avarine), sem er slæðingur á báðum
stöðum, sbr. Ostenfeld og Gröntved
(1934) og Stefánsson (1948). í Fær-
eyjalýsingu séra Lundts (1800) er getið
þriggja Falium-tegunda, sem allar
bera aðalnafnið „melklöbe“, sem talið
er komið úr dönsku. Ein tegundin ber
auk þess nafnið „engeröde" og ber þá í
nafninu bæði litar- og hleypiseigin-
leika. Krossmaðra (Galium boreale)
var þekkt litargras í Noregi (kvit-
maure), litar rautt. Nafnið „melklöbe“
er að sjálfsögðu danskt, þ. e. hleypis-
gras, en danska plöntuheitið er og var
þó allt annað þ. e. „snerre“ ( =
maðra), líklegast tilkomið vegna klif-
ureiginleika (sbr. „snerle") annarrar
jurtar af möðruætt, sem ræktuð var
vegna rauða litarins, sem unninn var
úr rótum og stöngli.
Annars var frægust í þeim flokki
litarjurtin Rubia tinctorum, sem Tyrk-
ir lituðu höfuðfatið „fes“ úr og Frans-
menn sínar rauðu hermannabrækur.
Færeyski presturinn séra Lundt (1800)
hefur sjálfsagt kunnað grísku og latínu
og þýtt ættkvíslarheitið Galium beint á
dönsku, þótl þess sé ekki getið í bók
hans, en nafnið er dregið af gríska
heitinu „gala“, sent þýðir mjólk, og
hafa menn af því dregið þá ályktun að
um væri að ræða sérstök áhrif á mjólk,
hleypisáhrif, en um það efast þó de
Wit (1965). Unt litareiginleika og
ræktun þessara tegunda þeirra vegna
má segja að litarefnafræðin leysti
jurtalitinn af hólmi 1868 með tilkomu
„alizarins" sent unninn var úr kolt-
jöru, en þar með hófst nýtt tímabil í
litariðn.
Það var ekki aðeins á íslandi að
möðruheitið hafði gleymst. Það hafði
líka gleymsl á Bretlandseyjum, en á
forn-ensku voru notuð mörg nöfn
skyld möðru svo sem „madder“,
„made“, „mædere“ o.fl. svipað, en
það virtist komið beint úr engilsax-
nesku, en þar var heitið „maddere“
(Oxford Engl. Dictionary 1971—72).
Þetta forn-norræna nafn var nú víða
gleymt og önnur nöfn komin í staðinn.
En ég var að leita að staðfestingu á
hugsanlegum hleypiseiginleikum
möðrunnar. Gulmaðran heitir nú á
ensku sbr. Step. E. (1952) „Lady’s
bedstraw“, en í sumum héruðum er
nafnið „cheese-rennet“= ostahleypir,
dregið af fyrri tíma notkun blómanna
við ostagerð, nánar tiltekið „Cheshire
cheese“. Þetta kann að benda til al-
mennrar notkunar til ostagerðar fyrr-
um, ef ekki skyrgerðar. Þetta er því
ekta hleypigras. Nafnið „madder“ er
þó enn notað í Bandaríkjunum.
Þýska heitið, sem almennt er notað
um möðrur (Galium) er „Labkraut”
og þar er gulmaðran (Galium verum)
talin ekta, þ. e. a. s. ekta hleypisgras
116