Náttúrufræðingurinn - 1985, Blaðsíða 89

son 1945, Sigurður Þórarinsson 1958,
Sigurður Þórarinsson og Kristján
Sæmundsson 1979).
Niðurstaðan af þessu er sú, að
Kverkfjallasvæðið er nú af mörgum
talið mjög virkt, jafnvel með virkustu
eldstöðvum á íslandi. Bergfræðingar
hafa fært rök fyrir því, að miðja gos-
beltisins sé í námunda við Kverkfjöll
(Guðmundur Sigvaldason og Sigurður
Steinþórsson 1974). Þykir það styðja
hugmyndir um mikla virkni svæðisins.
Tvær stórar öskjur við Kverkfjöll
þykja benda í sömu átt. Telur Kristján
Sæmundsson (1982) hugsanlegt að ein-
hver af þeim gosstöðvum sem Sigurð-
ur Þórarinsson setti undir Dyngju-
jökul eigi fremur heima í syðri öskj-
unni á Kverkfjallahrygg. Sá staður
sem Sigurður tilgreindi er nokkru vest-
ar og nær því að vera í sprungustefnu
frá Grímsvötnum. Enn má nefna, að
hitaútstreymi í Kverkfjöllum er talið
með því mesta á íslandi (J. D. Fried-
man o.fl. 1972, Eysteinn Tryggvason
1982). Þykir það og benda til mikillar
virkni á svæðinu.
Þetta er þó allt á heldur veikum for-
sendum byggt. Raunar er engin óyggj-
andi heimild fyrir því að Kverkfjöll
hafi gosið síðan land byggðist (Krist-
ján Sæmundsson 1982). Frásagnir af
gosum á þessu svæði eru að jafnaði svo
óljósar að eldarnir gætu verið nánast
hvar sem er. Vænlegasta leiðin til að
greiða úr þessari óvissu eru rannsóknir
á útbreiðslu og efnasamsetningu
gjóskulaga. í raun og veru er frekar
ólíklegt að Kverkfjallasvæðið sé mjög
virkt. Það er í útjaðri gosbeltisins og
má því búast við að virknin þar sé
dvínandi. Hugsanlegt er að þunga-
miðja gosbeltisins hafi fyrrum verið
við Kverkfjöll, en hafi nú flutt sig yfir í
Grímsvötn. A.m.k. hefur eldvirkni í
Grímsvötnum á liðnum öldum verið
miklu meiri en í Kverkfjöllum. Berg-
fræðilega eru þessi tvö svæði mjög
skyld (Guðrún Larsen 1982).
Guðrún Larsen (1982) hefur með
efnagreiningum á gjósku sýnt fram á
að gosin 1477 og 1717 beri að rekja til
Veiðivatna-Dyngjuháls sprungukerfis-
ins, ekki til Kverkfjalla. Virðist þá
falla styrkasta stoðin undan eldvirkni í
Kverkfjöllum, því að jöklaeldurinn
1717 er það gos frá síðari öldum, sem
lengst hefur verið orðað við Kverkfjöll
meðal fræðimanna. í borkjarna (ís-
kjarna) (frá Bárðarbungu fannst
öskulag frá árinu 1711, með svipuð
efnaeinkenni og öskulagið 1717 (Sig-
urður Steinþórsson 1977). Sigurður
staðfærir gosið í Kverkfjöllum, en með
hliðsjón af niðurstöðum Guðrúnar
Larsen má trúlega svipta fjöllin þeim
heiðri.
Eins og fyrr er sagt geta gos undir
Dyngjujökli (suðvestan Kverkfjalla)
eflaust valdið stórhlaupum í Jökulsá á
Fjöllum. Efnasamsetning gjóskulaga
bendir hins vegar eindregið til að flest
hlaupin í Jökulsá hafi verið samfara
gosum á Veiðivatna-Dyngjuháls
sprungubeltinu. Berast þá böndin að
vestanverðum Dyngjujökli, eða aust-
urhlíðum Bárðarbungu. Þar til annað
sannast mun því eðlilegast að líta svo
á, að Kverkfjöll hafi aldrei gosið síðan
land byggðist.
VIÐAUKI
INNGANGUR
Um það leyti sem gengið var frá
frumgerð þessarar greinar (vorið
1982), barst höfundi vitneskja um að í
British Museum í London væri varð-
veitt dóma og þingabók Þingeyjarsýslu
frá árunum 1719-1724. Eftir ártölun-
um að dæma, var ekki að sjá að neitt
væri á henni að græða, því að hún nær
183