Náttúrufræðingurinn - 1985, Side 92

1719—1730, og ártalið sé misritun fyrir
1721.
MYNDUNSTÓRÁR
I kaflanum um myndun Stórár var
komist að þeirri niðurstöðu að Stórá
hefði orðið til í Jökulsárhlaupi í árs-
byrjun 1729. Og í framhaldi af því
voru færð rök fyrir því að á árunum
1726—1729 hefði orðið landsig í
Kelduhverfi. Heimildirnar nýju virð-
ast í fljótu bragði kollvarpa báðum
þessum niðurstöðum.
Lítum fyrst á myndun Stórár. Þings-
vitnin sýna að bændur í Ási, Byrgi,
Tóvegg og Hóli hafa nytjað engjar á
Kelduhverfissandi fram til ársins 1718.
Sumarið 1719 tekur fyrir þessar nytjar
vegna „ýmsra farvega, sem (Jökulsá) í
gegnum sandinn gjört hafi, hvörjir til
yfirferðar hafi verið ófærir.“ Vorið
1722 er beinlínis sagt að megin áin sé í
þessa farvegi komin. Flestar eða allar
engjar og ítök þessara jarða munu
hafa verið utan við Þórunnarsel. Far-
vegirnir, sem hindruðu för út á engj-
arnar, hafa því verið á milli Kelduness
og Þórunnarsels (þ.e. Stórárfarvegur
eða Kílfarvegur). Þar með hefur verið
afsannað það sem áður var „sannað,“
að Stórá hafi myndast í ársbyrjun
1729. Þetta hefur gerst 10 árum fyrr
(1719-22).
Þegar kafað er náið ofan í Jarðabók
Árna Magnússonar og Páls Vídalíns,
má raunar sjá að nokkur aðdragandi
hefur verið að þessum breytingum.
Þegar árið 1712 hefur kvísl úr Jökulsá
runnið einhvers staðar niður Keldu-
ness engjar, a.m.k. þegar flóð og
klakastíflur komu í ána. Þessi kvísl
hefur ekki verið svo vatnsmikil, að
hún hafi hindrað heyflutninga af
engjum.
Arnór Sigurjónsson (1967) segir að
dýrmætustu engjar Keldhverfinga hafi
að fornu verið fyrir ofan Keldunes.
Þetta er líklega rétt til getið, og hafa
engjarnar þá verið í sigskálinni fornu,
þar sem stöðuvatnið myndaðist síðar.
Það svæði var að mestu í landi Áss. í
Jarðabókinni segir (bls. 299 og 291):
Engið (í Ási) er mjög votunnið, því
hefur og spillt Jökulsá í einu stóru
jökulhlaupi fyrir vel 20 árum og eyði-
lagði það meir en til helminga, senr
síðan hefur ekki upp sprottið og er nú
blásandur.
Munnmæli eru að þessi jörð, Hóll, hafi
átt land að Jökulsá, sem nú eru eyði-
sandar, og er það til líkinda hér um, að
skammt frá ánni eru nokkrar meltorfur
sem kallast Hólseyjar, og rómast að
Hólsmenn hafi í þá daga brúkað sel-
veiði í Jökulsá fyrir sínu landi, en ekki
hefur það verið í þeirra manna minni,
sem nú eru á dögum.
Þessi orð benda til að árið 1712 hafi
verið blásandar þar sem stöðuvatnið
myndaðist síðar, þrátt fyrir að kvísl úr
Jökulsá hafi verið farin að leita þangað
vestur. Arnór dregur þá rökréttu
ályktun af orðum Jarðabókarinnar, að
engjarnar hafi eyðilagst í hlaupunum
1684—85. Fullt eins líklegt er að það
hafi verið fyrr, t.d. 1655. A. m. k.
hljóta engjarnar að hafa farið mjög illa
í því hlaupi. Jarðvegssnið úr sigskál-
inni gætu e. t. v. varpað ljósi á þetta
mál.
LANDSIG OG ELDVIRKNI
í ljósi þessara nýju heimilda þarf að
endurskoða það sem sagt var um
landsig í Kelduhverfi í Mývatnseldum
1724—1729. Ekki er hægt að fullyrða
að stöðuvatnið milli Kelduness og
Veggjarenda hafi myndast í hlaupun-
um 1719-20. Hugsanlegt er að Jök-
ulsá hafi fyrst eftir hlaupin runnið í
tiltölulega þröngum farvegi frá mis-
186